„IDEAŁ PEDAGOGA,
CZY…..
KOMPETENCJE PEDAGOGICZNE”
Moje rozważania w oparciu o literaturę
mgr Magdalena Maciejewska
Poznań,29 września 2007r.
Wielu wybitnych pedagogów i psychologów przez całe wieki kreśliło „ideał nauczyciela- wychowawcy”. Poszukiwali przede wszystkim odpowiedzi na pytanie, jaki powinien być nauczyciel. Szukali wzorca „idealnego nauczyciela” głównie na drodze rozumowania dedukcyjnego a później na drodze badań empirycznych. W swoich rozważaniach koncentrowali się m.in. na talencie pedagogicznym, duszy, osobowości, warunkach poprzez które można rozwijać określone cechy kandydata na nauczyciela.
Dzisiaj, jednym z zasadniczych pytań współczesnej pedagogiki jest pytanie o to, co oznacza „jakość” kształcenia oraz jak przygotowywać tych, którzy profesjonalnie mają zajmować się edukacją dzieci i młodzieży? Jakie kompetencje nauczyciela rozwijać, a jakie doskonalić? Jednocześnie odnosi się wrażenie, że wszystko, cała myśl pedagogiczna wypracowana przez lata jest negowana, zapominana i niepotrzebna. Próbuje się wyważać drzwi, które już dawno są otwarte, przez wybitnych pedagogów. Należałoby tylko umiejętnie przenieść wiele wspaniałych pomysłów na dzisiejsze czasy, może trochę zmodyfikować, dopasować do aktualnej technologii. To wielka sztuka połączyć stare z nowym, ale uważam, że do zrealizowania.
Chciałabym w swoich rozważaniach odnieść się do Janusza Korczaka, który dla mnie jest ideałem pedagoga. Według Korczaka dobry wychowawca- opiekun musi spełnić przede wszystkim podstawowy wymóg, jakim jest poznanie samego siebie. „ Bądź sobą - szukaj własnej drogi. Poznaj siebie , zanim zechcesz dzieci poznać. Zdaj sobie sprawę z tego, do czego sam jesteś zdolny, zanim dzieciom poczniesz wykreślać zakres ich praw i obowiązków. Ze wszystkich sam jesteś dzieckiem, które musisz poznać, wychować i wykształcić przede wszystkim” .
Wychowawca powinien odznaczać się autentyczną pracowitością, zajmować się ciągłym i wszechstronnym poznawaniem dziecka. Opiekun powinien być dobrym diagnostą zarówno poprzez stałą obserwację dziecka, jak również poprzez empatię, umiejętność wczuwania się w świat jego uczuć i przeżyć. Jest to wymóg stawiany wychowawcy przez Korczaka, gdyż tylko wtedy będzie on mógł zrozumieć świat dziecka , jego problemy oraz rozpoznać wiele jego potrzeb. Jednym z podstawowych zadań opiekuna - wychowawcy jest wspieranie rozwoju wychowanka: „ Mogę stworzyć tradycje prawdy, ładu, pracowitości, uczciwości, szczerości, ale nie przerobię żadnego z dzieci na inne, niż jest. Brzoza pozostanie brzozą, dąb dębem, łopuch łopuchem. Mogę budzić to, co drzemie w duszy, nie mogę nic stworzyć.” Inną bardzo ważną cechą wychowawcy są umiejętności organizatorskie, zwłaszcza w wychowaniu grupowym. Wychowawca jest odpowiedzialny za wychowanków. Korczak podkreśla, że ” Wychowawca nie jest obowiązany brać na siebie odpowiedzialności za odległą przyszłość, ale całkowicie odpowiada za dzień dzisiejszy..”.
Opiekun - wychowawca winien w praktyce realizować również
prawo dziecka do bycia dzieckiem, do szacunku ,, wykazywać tolerancję do jego niewiedzy i niepowodzeń. W szczególnie w przypadkach trudności wychowawczych nauczyciel powinien odznaczać się cierpliwością.
W odniesieniu do poglądów J.Korczaka nasuwa się refleksja, która rodzi się w człowieku poprzez zadawane sobie pytania: Kim jestem? Jaki jestem? Skąd wiem ze Ja- to Ja?. Wiemy, że człowiek jest oryginalną jednostką, którą ciężko rozpatrzyć. To kim człowiek jest, złożone jest z jego cech psychicznych, z wyglądu, historii życia oraz doświadczeń. Człowiek jest istotą społeczną, która posiada kulturę i tradycje. Rozwój człowieka zależy od jego cech wrodzonych i nabytych. Każdy człowiek ma indywidualne oraz niepowtarzalne cechy.
Zatem, jeżeli każdy człowiek zadaje sobie takie pytania(a przynajmniej powinien), tym bardziej pedagog powinien siebie pytać: którą drogę wybrać dla własnego rozwoju, jakie rozwinąć w sobie mocne strony, jakie podejście i którą koncepcję edukacyjną przyjąć wobec dziecka. Myślę, że te pytania i wiele innych nauczyciel powinien zadawać sobie przez całe życie zawodowe. Nigdy nie powinien zatrzymywać się w swojej drodze edukacyjnej.
Współcześnie przed wizją zawodu nauczyciela wyraźnie zaznaczają się perspektywy, wskazujące na konieczność rozwijania umiejętności niezbędnych do życia w społeczeństwie informatycznym.
Coraz częściej używa się również sformułowania „kompetencje”.
O kompetencjach świadczy m.in. zdolność zdobywania i swobodnego wykorzystywania wiedzy oraz doświadczenia, umiejętność dostosowywania się i twórczej aktywności w każdych warunkach zmieniającego się życia oraz odpowiedzialnego i profesjonalnego wypełniania swojej roli i funkcji. Istotnym zadaniem w procesie kształcenia nauczycieli, jest wiec ukształtowanie takich kompetencji zawodowych, które są niezbędne w prawidłowym planowaniu, przebiegu i ocenie działalności edukacyjnej. Dzisiaj wymaga się od pracownika zdolności do samodzielnych analiz, interpretacji, organizacji pracy, umiejętności współdziałania, itp.
Na kompetencje składają się między innymi cechy osobowości, motywacja,
postawy, system wartości, doświadczenie, zdolności i umiejętności, kwalifikacje, doświadczenie, profesjonalizm.
„W kompetencjach objawiają się dwa wymiary kwalifikacji profesjonalnych nauczyciela: wymiar psychologiczny, tj. osobowość ze wszystkimi jej przejawami (inteligencja, zainteresowania, uzdolnienia, charakter,emocje, itd.) oraz wymiar prakseologiczny, przejawiający się w profesjonalnym przygotowaniu i sprawnym wykonywaniu różnego rodzaju powinności pedagogicznych.”
Kompetencje powinny być cały czas aktualizowane, stosownie do wymagań
współczesnego rynku, poprzez doświadczenia zdobywane w toku działalności
zawodowej.
Nauczyciel z kompetencjami pedagogicznymi potrafi dostrzec, rozpoznać, analizować i rozwiązywać wielorakie problemy, jakie mogą występować w
rzeczywistości edukacyjnej. Wie, że jego praca skierowana jest w stronę przyszłości i odpowiedzialności za wychowanków, za ciągły rozwój ich osobowości.
Dobry nauczyciel musi być przede wszystkim Osobą, czyli człowiekiem, u którego na szczycie hierarchii wartości znajduje się drugi człowiek. Dlatego też tak ważne jest, żeby kandydat na nauczyciela dokonał gruntownej samooceny i zastanowił się, czy „chęć bycia nauczycielem” nie wyrasta poza jego rzeczywiste możliwości i zdolności. Sprawne i efektywne działanie nauczyciela - wychowawcy uwarunkowane jest określonymi dyspozycjami i wyznacznikami.
Pedagog staje się wybitnym nauczycielem - wychowawcą w zależności od tego, czy w swojej pracy znajduje zadowolenie i czy jego usposobienie, zainteresowania i charakter nadają się do pełnienia takiej roli. Jest to, więc proces bardzo złożony, składający się z wielu, zależnych od siebie elementów. Kreśląc osobowy wzór nauczyciela - wychowawcy, S. Szuman stwierdził, że „(…) prawdziwy nauczyciel i wychowawca nie jest tylko zwykłym pośrednikiem między wiedzą i uczniem (…), lecz autonomiczną jednostą, która uczy i wychowuje zawsze swoim stylem i swoja manierą, swoją osobowością.”
Zdaniem S. Guz, kompetencje nauczyciela należałoby rozpatrywać w trzech
aspektach: emocjonalnym, działaniowym i poznawczym.
Aspekt emocjonalny,
wiąże się z poczuciem satysfakcji i zadowolenia z wykonywanej pracy. Nauczyciel przejawia postawę bezwarunkowej akceptacji wobec dzieci, które mając poczucie bezpieczeństwa, chętnie i aktywnie uczestniczą w podejmowanych działaniach.
Aspekt działaniowy,
przejawia się w umiejętności komunikowania się z dziećmi,
zarówno w sposób werbalny jak i niewerbalny. Wychowawca cały czas ma na
uwadze dobro ucznia, a wydając polecenia pamięta o tym, aby były one dostosowane do wieku i możliwości wychowanka.
Aspekt poznawczy,
dotyczy umiejętności obserwowania różnych interakcji zachodzących między uczniami, jak też między uczniami a nauczycielem. Obejmuje wiedzę o sobie samym, o dziecku, jego rozwoju i potrzebach, środkach, formach i metodach dydaktycznych.
W procesie edukacji nauczycielskiej bardzo ważne jest uwzględnienie uwarunkowań wynikających ze zmienności świata oraz przemian zachodzących
w naukach o człowieku.
Trafne jest stwierdzenie Adolfa Diesterwega, że: szkoła jest tyle warta, ile wart jest nauczyciel. To zaś, ile jest wart, zależy od tego gdzie, przez kogo i jak jest edukowany oraz od warunków pracy, jakie mu się zapewnia.
Wynika z tego, iż warunkiem skuteczności systemów edukacyjnych kształcenia nauczycieli, jest zwrócenie uwagi na to, jakie zmiany zachodzą w naszym otoczeniu, jak też w samym człowieku, jego myśleniu, nastawieniu, itd. Nauka języków obcych, kształcenie informatyczne, wychowanie obywatelskie - to jedne ze zjawisk, które wymuszają zmianę systemu kształcenia nauczycieli. Należy pamiętać również o tym, iż kompetencje merytoryczne, a także sprawności i umiejętności, które stanowią podstawowe elementy zawodowego wyposażenia, nie czynią jednak nauczyciela. Nauczyciele starają się zwiększyć swoje kwalifikacje, ale nie zawsze uświadamiają sobie, że ich poziom ma wpływ na kompetencje pedagogów. Jednak w myśl psychologii humanistycznej
sama fachowość nie wystarczy w procesie wychowania i nauczania. Wychowawca oddziałuje na wychowanka poprzez swoja osobowość, dlatego też tak ważne jest, aby postępowanie nauczyciela było zgodne z jego własnym systemem wartości i przekonaniami. Pedagog musi poznać samego siebie, mieć świadomość możliwości, zdolności i ograniczeń oraz nieustannie dążyć do samokształcenia i samodoskonalenia.
Tak, więc posiadane wykształcenie nie zawsze jest równoznaczne z
kompetencjami, a samo nastawienie na realizacje haseł i celów programowych nie wystarczy. Idea edukacji przez całe życie powinna być realną szansą pracy człowieka nad sobą, nad doskonaleniem i ubogacaniem własnej osobowości, szansą zaspokajania potrzeb poznawczych, moralnych, estetycznych, szansa rozbudzania nowych potrzeb oraz wydobywania w człowieku wciąż nowych pokładów człowieczeństwa.
I nasuwa się refleksja, że ,,historia kołem się toczy”, prawdę głosił J.Korczak, że„ Bądź sobą - szukaj własnej drogi. Poznaj siebie, zanim zechcesz dzieci poznać. Zdaj sobie sprawę z tego, do czego sam jesteś zdolny, zanim dzieciom poczniesz wykreślać zakres ich praw i obowiązków. Ze wszystkich sam jesteś dzieckiem, które musisz poznać, wychować i wykształcić przede wszystkim” .
Moim zdaniem w pracy pedagoga należy sięgać po nowe rozwiązania, doposażyć się w nowe kompetencje: nie zapominając jednak o przeszłości.
W myślach i poglądach wybitnych pedagogów jest wiele mądrości i rozwiązań, które można z powodzeniem wykorzystać we współczesnej edukacji. Ideał pedagoga z przeszłości i kompetentny nauczyciel z przyszłość, w mojej ocenie mogą się wspaniale uzupełniać.
Literatura:
K. Dymek-Balcerek: Nauczyciel kompetentny, czyli jaki?
A. Diesterweg, cyt. za Cz. Kupisiewicz: Podstawy dydaktyki ogólnej. Warszawa 1995,
S. Guz: Edukacja przedszkolna w okresie przemian. Warszawa 1998,
S. Szuman, cyt. za W. Okon: Osobowość nauczyciela. „Nasza Szkoła” 1959,
J. Szempruch: Pedagogiczne kształcenie nauczycieli wobec reformy edukacji w Polsce. Rzeszów
2000,
S. Dylak: Wizualizacja w kształceniu nauczycieli. Poznań 1995,
M. Dudzikowa: Kompetencje autokreacyjne - czy i jak są możliwe do nabycia w toku studiów pedagogicznych.