Motoryczność dziecka 10-12 letniego charakteryzuje się celowością, ekonomicznością i refleksyjnością, w przeciwieństwie do poprzedniego okresu, w którym dziecko charakteryzuje się nadpobudliwością i rozrzutnością ruchowa. Panuje ono teraz w miarę dobrze nad swoim ciałem, szybko przyswaja sobie nowe umiejętności ruchowe. Jest to więc doskonały okres inicjacji sportowej.
Okres między 10 a 12-13 rokiem życia stanowi drugie apogeum motoryczne (pierwsze przypadało około 5 roku życia). O ile pierwsze apogeum pokrywa się z fazą zrównoważenia „przedszkolnego”, o tyle drugie jest zbliżone z fazą zrównoważenia „szkolnego”. Jest to jakby okres zbierania sił, gromadzenia rezerw i ogólnej mobilizacji przed nadciągającym nieuchronnie dojrzewaniem, które znów wytrąci dziecko z równowagi.
Okres ten cechują refleksyjność, celowość i ekonomia motoryczna, które zajmują miejsce poprzedniej nadpobudliwości i anarchii ruchowej. Procesy pobudzania i hamowania są względnie zrównoważone; dziecko panuje nad swoim ciałem, odznacza się dyscypliną ruchów. Uczniowie szybko przyswajają sobie nowe operacje ruchowe i doskonalą uprzednio opanowane. Chętnie współzawodniczą, porównują swoje siły. Motoryka znajduje solidne oparcie w wydolnej i odpornej wegetatyce: w sprawnej pracy serca i płuc, w dobrej termoregulacji.
Jak zgodnie podkreślają badacze, faza późnego dzieciństwa jest okresem łatwej nauki, a zatem wdzięcznym etapem w procesie wychowania fizycznego. R. Przewęda, zwraca uwagę, że 5 klasa stanowi w naszej szkole granicę, której przejście niejako awansuje dziecko na „prawdziwego ucznia”. W wychowaniu fizycznym awans ten polega na rozdzieleniu chłopców i dziewcząt, wprowadzeniu zajęć w formie ścisłej, a także na objęciu uczniów niektórymi formami sportowych zajęć pozalekcyjnych.
Te wszystkie zalety rozwojowe - połączone z utrzymującym się nadal „głodem ruchu”, rozbudzonymi zainteresowaniami i ambicjami sportowymi - zrodziły poważny problem, któremu na imię: wczesna specjalizacja sportowa.
Szczególnie ciekawy - także pod względem ruchowym - jest okres dojrzewania płciowego. W tym czasie motoryczność ulega przejściowemu zakłóceniu, przechodzi - jak mówi ST. Szuman - mutację. Zahamowania i konflikty, typowe dla sfery emocjonalnej, odbijają się jak w lustrze w ruchach zewnętrznych, które stają się sztywne, kanciaste, niezręczne, skrępowane. Somatycznym podłożem tych zakłóceń jest - jak wiadomo - ogólne przestrojenie równowagi fizjologicznej, a także zmiany proporcji ciała charakterystyczne dla wczesnej fazy pokwitowania, tzw. skoku wzrostowego. Zmiany warunków biomechanicznych polegają na wydłużaniu się kończyn, a co za tym idzie - przemieszczaniu środka ciężkości ku górze, co narusza dotychczasowe stosunki dźwigni i pogarsza równowagę ciała. Ogólnie znany jest groteskowy obraz „podlotka” (ramiona jak wiatrak, nogi jak szczudła), zażenowanego własną niezręcznością, podlotka, który nie wie, co zrobić z rękoma i nogami, który wszystko tłucze i o wszystko zaczepia. Jego ciało jest jakby nowym ubraniem, w którym właściciel nie czuje się jeszcze swobodnie. Doświadczenia kinestetyczne, zebrane w innych warunkach somatycznych, „nie pasują” do nowych stosunków morfologicznych.
K. Meinel, na podstawie własnych badań empirycznych, dokonuje analizy tej pubertalnej niezręczności. Jako cechy charakterystyczne dla tego etapu rozwoju wymienia: spadek koordynacji ruchów, celności, precyzji, wzmożenie napięcia mięśniowego (tonus), obawę przed ruchem trudnym lub nowym. W tym okresie - mimo niechęci do wysiłku - powraca rozrzutność ruchowa z powodu licznych przyruchów towarzyszących ruchowi zasadniczemu. Częstokroć obserwujemy niepokój motoryczny, a nawet utratę kontroli nad ruchami, aż do występowania ruchów mimowolnych, jak przeróżne tiki: grymasy twarzy, potrząsanie głową, ramionami itp. Ciekawe, że właśnie wtedy najczęściej występuje pląsawica, jako jedna z postaci choroby reumatycznej. Zdaje się to świadczyć o wyjątkowo małej odporności sprzężonych układów: ruchowego i nerwowego.
Te wszystkie objawy ustępują, wraz z ustaleniem się równowagi fizjologicznej i dojrzałych proporcji ciała oraz z przyjęciem nowej roli społecznej związanej z okresem młodzieńczym.
Sprawność ruchową - jak każdą inną - zdobywa się poprzez ćwiczenia: świadome i spontaniczne. Te drugie uwarunkowane są jedną z fundamentalnych właściwości psychofizycznych, psychofizycznych mianowicie ruchliwością. Ruchliwość - najogólniej biorąc - można określić jako stopień aktualizacji własnej motoryki, jako poziom wrażliwości na bodźce kinestetyczne lub skłonność do wyrażania stanów aktywności ruchem uzewnętrznionym.
Okazało się, że ruchliwość dzieci klas młodszych (I-IV) była większa niż ich starszych kolegów (V-VI). Przejawiała się ona w spontanicznych podskokach, gonitwach, gonitwach częstych zmianach czynności. Uczniowie klas starszych zachowywali się znacznie spokojniej, dziewczęta spacerowały po boisku, chłopcy organizowali zajęcia wspólne, skupiając się raczej przez dłuższy czas na jednej czynności czy zabawie.
Zdaniem ST. Szumana, istnieją dwie zasadnicze przyczyny zmniejszenia ruchliwości:
Następuje osłabienie wewnętrznego impulsu ruchu;
Wraz z wiekiem ruchliwość w coraz większym stopniu zatraca cechy aktywności fizycznej i staje się „ruchliwością umysłu”, uzewnętrznia się.
Stosunek aktywności ruchowej dziecka do tej, która przejawia się w myśleniu i mowie, był przedmiotem badań H. Hetzer (cytowanej przez Szumana). Według niej małe dziecko wypowiada się bardziej ruchem niż mową. I tak np. w wieku lat 3 czysta ekspresja ruchowa wypełnia 70% aktywności, gdy mowa - tylko 15%; w wieku lat 7 ustala się między nimi równowaga, a w dalszym toku rozwoju przewagę zdobywa aktywność werbalna.
Przedmiotem nauki o motoryczności jest, więc nieskończone bogactwo kombinacji ruchowych wykonanych przez człowieka. Ruchy te służą pracy, walce, lokomocji, twórczości artystycznej, służą również rozrywce, a często nie służą niczemu, są jakby bezinteresowne, (tzw. ruchy wolne). Jednym słowem, ruch przesyca całe życie człowieka i bez ruch nie podobna sobie życia wyobrazić.
W związku z tym, co powiedziano, można podzielić motoryczność człowieka na pewne kategorie, a mianowicie na motoryczność produkcyjną (to jest tę, która służy pracy), motoryczność bojową (związaną z walką o byt w najbardziej odległych epokach i walką różnomotywacyjną w cywilizowanym świecie itd.). Natomiast motoryczność sportowa w zasadzie nie jest motorycznością bezpośrednią utylitarną; gdyż tworzy system ruchów (a jeszcze bardziej ich wyników) o wartości umownej, konwencjonalnej. Bardzo ciekawym rodzajem motoryczności jest motoryczność wyrazowa, służąca porozumiewaniu się ludzi między sobą. Jak wiadomo, ruch poprzedza mowę: zanim człowiek nauczył się mówić, potrafił wyrażać swoje stany emocjonalne ruchami i przekazywać osobnikom swojego gatunku to, co miał im do zakomunikowania. Motoryczność wyrazowa obejmuje ruchy twarzy (mimikę), ruchy rąk (gestykulację), ruch całego ciała (pantomimikę) wreszcie - ruchy aparatu mowy, związane z fonacją (tworzeniem się dźwięków w krtani) i artykulacją (nadawaniem kształtu dźwiękom), a także ruchy pisarskie, które polegają na przekazywaniu informacji w sposób pośredni. Należy tu, po części, sztuka sceniczna. Jej istotą jest wcielanie się aktora w inne postacie, które różnią się nie tylko psychicznie, ale też fizycznie i ruchowo.
Motoryka lub motoryczność ludzka to pojęcie obejmujące całokształt czynności ruchowych człowieka, inaczej - sferę ruchowej aktywności, słowem, to wszystko, co dotyczy poruszania się człowieka w przestrzeni na skutek zmian położenia całego ciała lub poszczególnych jego części względem siebie.
W literaturze psychologicznej spotyka się częściej termin psychomotoryka. Ten termin odnosi się do zjawisk i procesów psychicznych, związanych z ruchową działalnością człowieka. Są one bądź jej przyczyną (np. motywy działania), bądź towarzyszą stanom aktywności ruchowej (np. wrażenia), bądź wreszcie są skutkami tych stanów (np. emocje). Termin psychomotoryka podkreśla związek organizmu z psychiką człowieka. Tan związek jest szczególnie ścisły we wczesnych fazach rozwoju. Im dziecko jest młodsze, tym trudniej psychomotorykę wyodrębnić w rozwoju ogólnym.
Dominujące zainteresowania tak u dziewcząt 10 letnich jak i 13 letnich to: nauka, życie towarzyskie, kulturalne i udział w pracach domowych. Stosunkowo wysoki odsetek odsetek poszczególnych rangach „reakcji sportowej poza szkołą”, a bardzo niski „reakcji sportowej w szkole” świadczyć może o odchodzeniu uczniów od szkoły na korzyść zajęć pozaszkolnych. Obserwacja ta jest typowa dla dużych miast, gdzie istnieją większe możliwości organizowania zajęć poza szkołą, aniżeli w środowiskach małych miast czy też wsi.
Wśród chłopców dominujące zainteresowania w zajęciach pozalekcyjnych to: życie kulturalne, nauka, reakcja sportowa poza szkołą i życie towarzyskie. Podobnie jak wśród dziewcząt zaobserwować można bardzo niski odsetek chłopców biorących udział w zajęciach pozalekcyjnych w szkole. Spowodowane jest to głownie przygotowaniem reprezentacji szkoły w poszczególnych dyscyplinach sportu, a więc są to zajęcia tylko dla najzdolniejszych ruchowo uczniów.
Ze względu na wszechstronne przygotowanie uczniów do życia w społeczeństwie, zestaw tych zainteresowań można uznać za poprawne.
Rozwojem osobniczym określa się proces przemian morfologicznych morfologicznych czynnościowych zachodzących w ciągu życia człowieka, tzn. od urodzenia aż do śmierci. Z rozwojem osobniczym człowieka wiążą się procesy wzrastania i dojrzewania. Ze wzrastaniem łączą się przemiany ilościowe, a z dojrzewaniem- jakościowe przekształcenia wewnętrznych struktur (różnicowanie). Procesy rozwojowe przebiegają na ogół równolegle w kolejnych latach życia, w okresie pobytu dzieci w przedszkolu i szkole.
Zmienność cech występujących u ludzi wiąże się z możliwością przetrwania i rozwoju gatunku, z celowym doskonaleniem jego mechanizmów adaptacyjnych. Następuje to w wyniku interakcji czynników dziedzicznych i środowiskowych.
W procesie rozwoju następuje ujawnienie predyspozycji ruchowych dzieci i młodzieży. Postępujące z wiekiem dojrzewanie morfologiczne i funkcjonalne bogaci i różnicuje motoryczność dziecka, poszerza jego zdolność do wysiłków fizycznych. Rozwijając motoryczność, akcent należy położyć na lata przedszkolne i szkoły podstawowej, gdyż dzieci w tym wieku mają bardzo dużą naturalną potrzebę ruchu.
Reakcje adaptacyjne wywołane energicznymi ćwiczeniami już w dzieciństwie stale oddziałują korzystnie na organizm w czasie wzrastania i rozwoju. Wypracowanie w tym okresie szerokiego potencjału motorycznego zapewni wszechstronne korzyści funkcjonalne, zdrowotne i społeczne.
„Uaktywnienie ruchowe dziecka wpływa nie tylko na rozwój motoryczny, ale i pozostałe sfery rozwoju i funkcjonowania jego organizmu. W sferze biologicznej kształtuje zdrową, sprawną fizycznie i odporną na negatywne wpływy środowiska jednostkę, doskonaląc funkcjonowanie ustroju. Wyniki licznych badań dowodzą, że zwiększona aktywność ruchowa ma korzystny wpływ na szereg właściwości nie tylko fizycznych, ale i odpornościowych, adaptacyjnych, adaptacyjnych także na prawidłowy przebieg szeregu procesów metabolicznych ustroju rosnącego. W sferze psychicznej i społecznej pomaga uzyskać szereg cech niezbędnych w życiu dorosłego, takich jak: równowaga emocjonalna, hart psychiczny, odporność na stresy, umiejętność psychicznej adaptacji do zmieniających się warunków. Kształtuje ponadto poczucie odpowiedzialności, zdyscyplinowania, wytrwałośc w pokonywaniu trudności, sprzyja przyswajaniu norm społecznych i internalizacji wartości kulturowych”(J. Kopczyńska-Sikorska)
Sprawność fizyczna zależy od genetycznych właściwości człowieka, takich jak: uzdolnienia ruchowe, konstytucja somatyczna, sprawność zmysłów, temperament oraz odpowiednie proporcje ciała. Jest to zespól czynników o charakterze endogennym. Drugi zespół czynników (egzogennych) odnosi się do środowiska zewnętrznego i trybu życia. Na ogół przyjmuje się - że istnieją trzy cechy motoryczne: szybkość, siła i wytrzymałość. K. Fidelu charakteryzuje to zagadnienie następująco: „pod pojęciem cech fizycznych (motorycznych) będziemy rozumieli wielkości charakteryzujące potencjalne możliwości fizyczne człowieka. Muszą one być mierzone niezależnie od stopnia opanowania techniki ruchu. Ponadto muszą być mierzone tak, aby taktyka ruchu bądź cechy psychiczne nie decydowały o wynikach pomiaru siły, szybkości czy wytrzymałości. Z tych względów nie uznajemy za podstawowe takich cech fizycznych, jak zwinność czy zręczność, których nie da się oddzielić od stopnia opanowania techniki danego ruchu”.
Normy fizjologiczne zatem w tym rozumieniu są funkcją motoryczną. Wysoka wydolność fizyczna stanowi jakby podstawę do wykonywania wysiłku i zachowanie homeostazy oraz pomaga w adaptacji organizmu do nowych trudnych sytuacji życiowych. Organizm ani pod względem morfologicznym, ani funkcjonalnym nie jest stworzony do stanów spoczynkowych. Odpowiednie ćwiczenia fizyczne powinny skutecznie aktywizować działalność głównych układów organizmów: nerwowo - mięśniowego, krążenia i oddychania oraz przyczyniać się do wzrostu integracji ze środowiskiem społecznym, co ze względów kształcąco - wychowawczych nie jest bez znaczenia.
Obecny poziom cech motorycznych u dzieci i młodzieży, szczególnie wytrzymałości, wskazuje na przesadnie ostrożny lub odwrotnie - za intensywny, ukierunkowany na potrzeby sportu rozwój cech motorycznych. Racjonalna i systematyczna aktywność ruchowa prowadzi do morfologiczno - czynnościowego doskonalenia narządu i stopniowego zwiększania się zdolności przystosowawczej organizmu do wysiłku oraz odporności ustroju na zmęczenie i ujemne wpływy czynników środowiskowych.
W wieku około 20 lat następuje zakończenie naturalnego wzrostu sprawności wydolności fizycznej, i dlatego zadaniem szkoły powinno być ich rozwijanie w celu osiągnięcia coraz wyższego poziomu. Dążyć przy tym należy do tego, aby każdy uczeń opuszczający szkołę osiągnął sprawność fizyczną w stopniu optymalnym do jego możliwości. Uzyskanie najlepszych wyników w rozwoju sprawności fizycznej możliwe jest dzięki koncepcji zwiększonej aktywności ruchowej, która zakłada, że wysiłek wydatkowany przez ucznia w trakcie zajęć lekcyjnych i pozalekcyjnych powinien odpowiadać średnim jego możliwościom i zależeć musi od płci, wieku, posiadanego poziomu sprawności fizycznej. Tak określona intensywność ćwiczeń wynika stad, że poniżej tego pułapu jest ona na ogół nie skuteczna w kształtowaniu sprawności i wydolności fizycznej, a powyżej - jeśli jest realizowana na granicy możliwości adaptacyjnych i bez stopniowego, wieloletniego przygotowania - jest po prostu szkodliwa
Koncepcja zwiększonej aktywności ruchowej ma więc na celu zwiększenie potencjału motorycznego, rozumianego jako suma wartości szybkości, siły i wytrzymałości. A analiza potencjału motorycznego jednostki polega na usystematyzowaniu podstawowych elementów sprawności fizycznej.
Zachodzące w organizmie procesy koordynacji nerwowo - mięśniowej nie ograniczają się tylko do poszczególnych mięśni biorących udział w pracy, ale obejmują one cały ustrój (układ nerwowy, narządy wewnętrzne, mechanizmy humoralne). Pawłow wyróżnia spośród innych analizatorów wewnętrznych analizator ruchowy, który „rozdrabnia” akt motoryczny w całej ogromnej złożoności na duża liczbę drobniutkich elementów, dzięki czemu osiąga się ogromną różnorodność i dokładność naszych ruchów szkieletowych. Szkieletowych wieku 12 - 13 lat obserwuje się funkcjonalne dojrzewanie tego analizatora, który w latach następnych nie wykazuje już dalszego rozwoju. Można chyba stwierdzić, że do 11 roku życia u dziewcząt i 12 roku u chłopców postępuje proces tworzenia ogólnych mechanizmów ruchowych, a później ich różnicowanie.
Koordynacja ruchu polega na współdziałaniu mechanizmów fizjologicznych, głównie mięśniowo - nerwowych, zapewniających wykonanie realnego ruchu zgodnie z jego założeniami.
Inteligencja jest ogólną zdolnością umysłową wpływającą na stopień sprawności działań wymagających udziału procesów uczenia się i myślenia.
W procesie rozwoju osobniczego wyróżnia się między innymi trzy następujące etapy kształtowania się inteligencji:
7 - 10 lat - stadium operacji konkretnych;
11 - 15lat - stadium operacji formalnych;
16 - 20lat - stadium operacji hipotetyczno-dedukcyjnych, obiektywnych i krytycznych.
Na podstawie przeprowadzonych badań stwierdzono szczególnie rozwój inteligencji w okresie od 7 do 11 lat i jego stabilizację około 20 roku życia.
Uświadamianie sobie podczas wykonywania każdej czynności motorycznej jej intelektualnego, logicznego obrazu, czyli jej istotnych składowych, zwłaszcza zaś ogniw podstawowych oraz ich logicznego następstwa w czasie stanowi niezbędny warunek prawidłowego rozwoju. Intelektualizacja przyśpiesza rozwój poznawania i działania ruchowego, a tym samym rozszerza horyzonty myślowe człowieka, zmuszając go do szukania właściwych analogi oraz pełniejszego uczestnictwa w różnorodnych dziedzinach działalności społecznej.
Gdy próbujemy określić funkcję, jakie świadomość pełni w działaniu motorycznym, należy wymienić: antycypację, programowanie i sterowanie.
• antycypacja wiąże się z uświadomieniem sobie zasadniczych, istotnych elementów sytuacji zewnętrznej oraz wynikających stąd celów i działań.
• programowanie polega na przyjęciu określonych treści programowanych składających się na logiczną całość, która pozwoliłaby osiągnąć założony cel w sposób adekwatny dla konkretnej sytuacji
• sterowanie ruchem to nie tylko nastawienie i uruchomienie aparatu ruchowego w celu prawidłowego działania, opartego na koordynowaniu funkcji poszczególnych jego części, lecz również porównanie faktycznego przebiegu ruchu z jego przebiegiem zaprojektowanym w fazie antycypacji i programowania, czyli zawiera elementy kontrolowania. W wyniku kontroli następuje regulacja czynności.
Funkcjonowanie świadomości w działaniu motorycznym oparte jest na mechanizmie samoregulacji i ma charakter fazowy. W każdej fazie działania świadomość pełni nieco odmienną rolę. Czynnikami różniącymi ukierunkowanie i intensywność udziału świadomości w działaniu motorycznym są przede wszystkim: stopień złożoności sytuacji, cel działania i właściwości indywidualne ucznia.
Wartości stymulujące rozwój dzieci i młodzieży, związane są z jego aspektami intelektualnymi. Wzrasta zainteresowanie takim, całościowym ujmowaniem tego zagadnienia. Wiąże się to z rozwojem cywilizacji technicznej, kształtowaniem człowieka o wysokiej kulturze, ujawnianiem i rozwojem jego twórczych możliwości oraz przygotowaniem do coraz większych wymagań życia.