Czołowi przedstawiciele starożytnej filozofii greckiej.
Pojęcie filozofia wywodzi się od dwóch wyrazów: phileo (lubię) i sophia (mądrość). W czasach starożytnych termin ów oznaczał całość racjonalnej wiedzy. Filozofia w Grecji zaczęła się rozwijać w VI stuleciu p.n.e., a jej najpełniejszy rozkwit przypada pomiędzy V i IV w. p.n.e. Została ona zapoczątkowana przez myślicieli jońskich.
Grecy stworzyli filozofię, wcześniej ona nie istniała. Struktura demokratyczna i układy panujące na terenie Grecji - otwartość na nowości i rozwój refleksyjności - doprowadziły do sytuacji, że to właśnie w tym regionie narodzili się filozofowie i tutaj filozofia się rozwijać. Oni stworzyli fundamenty tej nauki i do jej rozkwitu nikt się nie przyczynił w takim stopniu jak starożytni. Myśliciele greccy zajmowali się niemal wszystkimi kwestiami dotyczącymi nauki i życia. To Grecy formułowali zasadnicze tezy, hipotezy, dowodzili różnych twierdzeń, wzorów, czy paradoksów. Mimo że nieraz się mylili, to jednak przyczynili się w stopniu niezmiernym do rozwoju tejże nauki. Filozofowie ponadto udzielali też odpowiedzi na fundamentalne pytania dotykające życia, początków świata oraz jego rozwoju, zastanawiali się nad tym: "Co dzieje się po śmierci?", oraz "Czy istnieją jakiekolwiek siły wyższe?". Nie bazowali na pojęciach religijnych czy opowieściach. Świat zewnętrzny starali się interpretować przy pomocy logicznego myślenia i rozumu. Filozofowie pragnęli wyjaśnić każdy problem i nie próbowali go unikać. To oni opracowali termin boga niematerialnego, wszechistniejącego, powód i cel wszystkiego co ma miejsce, jak i również starali się wyznaczyć cechy państwa idealnego. Sporządzili podstawowe kierunki filozoficzne, które rozdzielili na trzy sekcje: etykę będącą nauką o wartościach, metafizykę traktującą o bycie i logikę mówiącą o sposobach władania i dowodzenia.
Najdonioślejszy wpływ państwa greckiego na historię cywilizacji przypadł na okres antyczny. Do najwybitniejszych przedstawicieli filozofii greckiej należeli:
1 - Homer, inaczej Homeros (VIII w. p.n.e.) - epik grecki, uważany za twórcę Iliady i Odysei. Według legend był on niewidomym śpiewakiem wędrownym. W kwestiach okoliczności narodzin i autorstwa obu poematów krążyło wiele wersji od antyku po czasy współczesne, np. czy na pewno były one dziełem pojedynczego autora czy też kilku, a także czy zostały napisane w jednolitym czasie lub narastały stopniowo, niektórzy nawet twierdzili, że Homer nigdy nie istniał. Zdecydowana większość znawców uważa, że oba wielkie poematy powstały na terenach Azji Mniejszej, albo na pobliskich wyspach (Samos, Rodos, Chios). Oba poematy są pisane heksametrem i mają wspólne elementy epiki rycerskiej. Z czasem stały się wzorcem dla antyku i doprowadziły do utrwalenia poczucia jedności świata helleńskiego i w niedalekiej przyszłości posłużyły jako natchnienie innym twórcom jak np. Wergiliuszowi. Trudno przeceniać, jaki wpływ odegrały w kulturze światowej i europejskiej, bo na tychże tekstach kształciła się młodzież zarówno antycznej Grecji, jak dzisiejszych liceów klasycznych. Ogrom przekładów na europejskie języki nastąpił w XVII - XVIII w. Wówczas zaczęto też wydawać kolejne przekłady polskie, choć Homera częściowo przetłumaczył już Jan Kochanowski, a w Akademii Krakowskiej wykładano o nim już u progu XVI w.
2 - Sokrates (469-399 p.n.e.) - filozof grecki, o jego życiu i zasadniczych poglądach dowiadujemy się z Dialogów jego wychowanka Platona oraz z pism Ksenofonta. W sprawach politycznych był sympatykiem ustroju demokratycznego. W etyce stanowiącej główny przedmiot jego zainteresowań (nie prowadził żadnych analiz ontologicznych), był zwolennikiem etycznego intelektualizmu, uważając, że szczera wiedza o wszystkim, co sprawiedliwe i słuszne, za każdym razem ociera się o cnotę, a ta jest warunkiem szczęścia i pomyślności. W opozycji do sofistów dowodził, że istnieje prawda obiektywna i powszechna. Wyrocznia delficka obwieściła, że Sokrates jest najmądrzejszym człowiekiem ze wszystkich, choć on sam, twierdził, iż "wie, że nic nie wie". Skłaniał się dwóch metod: elenktycznej, która polegała na podważaniu w dyskusji dowodów przeciwnika w wyniku doprowadzania jego tez do absurdu, oraz majeutycznej (którą rzekomo odziedziczył po matce - położnej) twierdząc, że sam nie wie nic, ale dyskusja umożliwia, aby u jego rozmówcy wiedza się objawiła, ponieważ każda jednostka posiada wiedzę wrodzoną (racjonalizm genetyczny, natywizm) i dzięki właściwym pytaniom można ją z niej wydobyć. Sokrates był prekursorem rozumowania indukcyjnego, a ponadto wyznaczył metodologiczne warunki definicji. Swoimi przekonaniami naraził się niektórym wpływowym Ateńczykom i został obwiniony o bezbożność. W błyskotliwej mowie obronnej udowodnił swoją niewinność, ale mimo to zasądzono wyrok śmierci przez wypicie trucizny. Nie skorzystał także z przygotowanej możliwości ucieczki, ponieważ powoływał się na znaczenie ateńskiego prawa i w końcu zażył cykutę. Do końca prowadził z uczniami dyskusje, w których uzasadniał słuszność pomysłu o nieśmiertelności duszy.
3 - Platon (ok. 437-347 p.n.e.), filozof grecki, który swe filozoficzne zainteresowania zawdzięczał dziewięcioletniemu przebywaniu w otoczeniu Sokratesa. Po śmierci tego ostatniego oddał się pasji podróżowania. W pewnych okresach czasu mieszkał w Kyrene, Megarze, w Azji Mniejszej, Egipcie, Italii, a także na Sycylii. W czasie podróży spotkał się z wieloma poglądami, w tym z doktrynami orfickimi i pitagorejskim dogmatem o wędrówce dusz i o uwięzieniu dusz w powłoce cielesnej, a także do pędowi do najwyższej kategorii dobra. W roku 389 p.n.e. wrócił do Aten i na terenie gaju poświęconego Akademosowi utworzył szkołę, którą prowadził przez okres 42 lat. Została ona zorganizowana podobnie do pitagorejskiej i miała charakter naukowy i religijny.
Platon położył podwaliny nauk o:
1) o charakterze i naturze idei, oraz o relacjach pomiędzy rzeczami a ideami.
2) funkcjach poznawczych, biologicznych i religijnych duszy, oraz o zależnościach pomiędzy ciałem i duszą.
3) cnotach stanowiących etykę, a także o sensie cnót ich strukturze, oraz o miłości.
4) metodach i stopniach poznania rozumowego i wrodzonego.
5) charakterze, celach i zadaniach filozofii.
6) przyrodzie, o demiurgu, czyli stwórcy - boskim konstruktorze świata, materii i naturze.
7) państwie.
8) sztuce, twórczości, pięknie, czyli estetykę.
Platon uformował system filozoficzny, w którym istotą było:
1) w etyce: stwierdzenie, że właściwym dążeniem człowieka są idealne dobra, a dobra realne należy traktować jako środki wiodące do nich.
2) w ontologii: przeświadczenie, że istnieje idealny byt, a byt realny jest od niego uzależniony.
3) w psychologii: akceptacja, że dusza ludzka istnieje samodzielnie, a ciało jako niższy z bytów jest od niej zależne.
4) w teorii poznania: teza, że istnieje rozumowa wiedza, wrodzona, nie doświadczalna, oraz wiedza zmysłowa, zwodnicza i niepewna.
5) w metodologii: przysposobienie dialektycznej metody i opanowanie przez nią metody empirycznej.
Platon w rozumieniu przyrody był finalistą, a równocześnie prekursorem teorii prawa i państwa oraz logiki. W stworzonej przezeń szkole kwitły: filozofia, logika, matematyka, astronomia, medycyna. Została ona zamknięta w 529 n.e. przez cesarza wschodniorzymskiego Justyniana. Do najważniejszych dzieł Platona należą: Państwo, Obrona Sokratesa, Prawa, Uczta, Eutyfron, Laches, Charmides, Menon, Protagoras, Fedon, Gorgiasz, Fajdros, Teajtet, Parmenides, Fileb, Sofista, Timajos.
4 - Tales (ok. 620 - ok. 540 p.n.e.), filozof, astronom i matematyk grecki pochodzący z Miletu, współtwórca szkoły jońskiej. Zapoczątkował szeregowanie wiedzy geometrycznej, a także był autorem wielu twierdzeń (m.in. słynnego twierdzenia Talesa, przy pomocy którego potrafił określić wysokość piramidy). Uważa się go za protoplastę matematyki, oraz za pierwszego filozofa greckiego. Znał zjawiska elektryzowania się jantaru, czyli bursztynu i działania magnesu na metale, potrafił również przewidzieć moment zaćmienia słońca. Zasadniczym pytaniem Talesa, podobnie jak i pozostałych filozofów jońskich, było pytanie dotyczące "arche", czyli początku, struktury i podstawy świata. Za arche uważał żywioł wody, od której pochodzi wszystko i do której powraca - wniosek wysnuł nie dzięki odwoływaniu się do podań i mitów, ale do obserwacji. Filozofowie przyrody z Jonii zostali nazwani hilozoistami (od greckich słów hyle - "materia" oraz zoon - "życie"), albowiem uznawali materię świata za żywą.
5 - Sofokles (496-406 p.n.e.), tragediopisarz grecki, zaliczany obok Eurypidesa i Ajschylosa do wielkiej trójki tragików antycznych. Brał aktywny udział w politycznym życiu Aten, piastował godności skarbnika Związku Ateńskiego, stratega, kapłana Amynosa herosa - lekarza. Jest autorem ok. 120 dzieł (30 satyr, 90 tragedii), z których zachowało się jedynie 7 tragedii: Antygona, Ajaks, Edyp w Kolonie, Edyp król, Elektra, Filoktet, Trachinki. W papirusach znalezionych w Egipcie w okolicach Oksyrynchos odkryto 400 wersów satyry Tropiciele. Sofokles zaszczepił nowe pomysły w sposobach inscenizacji dramatu: wprowadził trzeciego aktora, powiększył liczbę chórzystów z dwunastu do piętnastu, a także zastosował postać przodownika chóru. Inspirację czerpał głównie z mitów ateńskich, trojańskich i tebańskich. Tragedie Sofoklesa stały się bardzo popularne w epoce odrodzenia oraz w XIX wieku (szczególnie w Niemczech) i do dziś wystawiane na wszystkich scenach.
6 - Euklides (450-380 p.n.e.), pochodzący z Megary podopieczny Sokratesa będący świadkiem jego śmierci. Na przełomie V i IV stulecia p.n.e. założył szkołę megarejską, nazwaną szkołą erystyczną, polegającą na kunsztownym prowadzeniu sporów sposobami dialektycznymi. Zadaniem jej uczniów było przekonanie oponenta bez względu, po której stronie była słuszność. Megarejczycy tworzyli semantyczne i logiczne paradoksy, z których najpopularniejsze są autorstwa Eubulidesa i Zenona z Elei, ten ostatni jest twórcą znanego paradoksu kłamcy: jeśli kłamca twierdzi, że kłamie, to oznacza, że jednocześnie mówi prawdę i kłamie.
7 - Arystoteles (384-322 p.n.e.), filozof grecki, uczeń Platona. Przyszedł na świat w Stagirze, stąd zwany bywa Stagirytą. W latach 366-347 p.n.e. pobierał nauki w Akademii Platońskiej. W okresie 343-340 p.n.e. mieszkał na macedońskim dworze będąc wychowawcą Aleksandra Wielkiego, a później znów w Stagirze. W 335 r. p.n.e. wrócił do Aten i założył tam szkołę filozoficzną - Likejon. W 323 r. p.n.e. osiadł w Chalcynie w wyniku zagrożenia ze strony stronnictwa antymacedońskiego i spędził tam resztę życia. W swoich zapatrywaniach stał początkowo po stronie Platona, po czym wykształcił zalążki własnej doktryny. Nie uznawał istnienia żadnej wiedzy wrodzonej, a źródeł kształcenia doszukiwał się w spostrzeżeniach, które są podstawą budowy pojęcia na drodze abstrakcji, znaczy to, że umysł wydobywa te elementy, które w rzeczach są ogólne. Wykształcił teorię sądów i pojęć, tworząc dalsze podstawy logiki, do czego szczególnie ważna była zasada sylogizmu, tzw. sylogistyka Arystotelesa. Ogól zagadnień filozoficznych podzielił na część praktyczną, czyli politykę i etykę, oraz teoretyczną, a zatem matematykę, fizykę i tzw. "filozofię pierwszą", nazwaną później metafizyką, w dziedzinie której jego przemyślenia okazały się przełomowe. W swoich twierdzeniach odrzucał nauczanie o ideach twierdząc, że istnieją jedynie konkretne elementy jednostkowe, stanowiące substancje samodzielne, odróżniające się od niesamoistnych zależności. W samej substancji wydzielił formę umiejscowioną w definicji znamionowanej rzeczy, czyli jej istotę, oraz wykraczającą poza nią materię (zasada hylemorfizmu). Był autorem przekonania o istnieniu odwiecznej i absolutnie bezkształtnej materii pierwszej, która stanowi bazę całej bytności. Ponadto sformułował klasyczną formułę teorii przyczynowości, gdzie z materii i formy, będących odpowiednio materialną i formalną przyczyną wewnętrzną, wyodrębnił dwie przyczyny zewnętrzne: celową i sprawczą, mówiące o tym, z jakiego powodu i dzięki czemu coś w ogóle zaistniało. Rzeczywistość postrzegał dynamicznie, czemu służyła teoria o akcie i możności, a także entelechii będącej zasadą formowania się znamionowanego bytu. Twierdzenie, że ruch, który ma miejsce w odwiecznie istniejącym świecie, został przez coś zapoczątkowany, doprowadził do pomysłu pierwszego poruszyciela, a zatem transcendentnego Boga. Wydzielił trzy rodzaje dusz, uznawanych zawsze za formę i energię ciała organicznego. Były to dusze: zwierzęca, roślinna i - przysługująca tylko człowiekowi - myśląca. Dokonał podziału rozumu będącego funkcją myślącej duszy na czynny i bierny. W etyce krzewił zasadę złotego środka, polegającą na unikaniu skrajności, a za główny cel ludzkich poczynań uważał szczęście i dobro (eudajmonizm). Arystoteles należy niewątpliwie do najwybitniejszych osobowości w historii filozofii, a w średniowieczu nazywano go zwyczajnie Filozofem. Jego prace zgromadził i uporządkował Andronikos z Rodos ok. 70 p.n.e. Do istotniejszych zaliczają się: Poetyka (1887, drugie tłumaczenie 1983), Polityka (1953), Fizyka (1968), Etyka nikomachejska (1956), Kategorie i Hermeneutyka (1975), O duszy (1972), O niebie (1980), Zachęta do filozofii (1988), Topiki (1978), Metafizyka (1983), w nawiasach zamieszczam daty wydania w Polsce.
8 - Zenon z Kition (ok. 336-264 p.n.e.), filozof grecki, będący z pochodzenia Cypryjczykiem. Od 314 r. p.n.e. zamieszkał w Atenach. Od początku znajdował się pod wpływem myśli filozoficznej Sokratesa, przez co zgadzał się początkowo z poglądami cyników, które zdawały mu się zbieżne z naukami jego mentora. Około 300 r. p.n.e. założył prywatną szkołę stoików, po czym zajmował się jej rozwojem przez niemal 35 lat. Wśród Ateńczyków cieszył się wielką estymą, ponieważ zauważano w nim uosobienie człowieka, którego hasła mają przełożenie w czynach. Pozostała po nim niemała spuścizna literacka, która do dziś zachowała się jedynie w niewielkich fragmentach. Przekonania Zenona podchwyciło i rozwijało wielu starożytnych filozofów, m.in.: Kleantes z Assos, Epiktet, Chryzyp z Soloj, Seneka i Marek Aureliusz. Jego poglądy odżyły w dobie renesansu.
9 - Safona, Sappho (VII-VI w. p.n.e.), najwybitniejsza (razem z Alkajosem) przedstawicielka greckiej poezji, związana z liryką eolską. Wywodziła się z rodu arystokratycznego z Mityleny położonej na wyspie o nazwie Lesbos. W związku z wybuchem zamieszek na tle politycznym (Pittakos) musiała opuścić kraj razem z pozostałymi arystokratami. Przebywała przez kilka lat na wygnaniu na Sycylii, a później wróciła na Lesbos. Następnie najprawdopodobniej zawarła związek małżeński i zorganizowała tzw. thiasos, będące swoistą wspólnotą religijną, krzewiącą kult Afrodyty, gdzie odbywało się kształcenie dziewcząt z domów arystokratycznych. Safona tworzyła hymny, pieśni miłosne i weselne z okazji zamążpójścia swoich wychowanek. Zasłynęła m.in. z zastosowania strofy nazwanej na jej cześć saficką, którą później używali Katullus i Horacy. Tradycja związana ze sposobem wyrażania uczuć wobec wychowanek w jej poezji, jest utrzymywana i podkreślana zwłaszcza w greckiej komedii, a także przyczyniła się w bezsprzeczny sposób do sformułowania pojęcia "miłość lesbijska" (nazwa pochodzi od ojczyzny poetki). W okresie hellenistycznym opublikowano w Aleksandrii 9 tomów utworów Safony. Do XIX stulecia włącznie, całościowo poznano tylko jedną pieśń oraz parę niewielkich fragmentów. U progu XX w. (znalezienie papirusów w miejscowości Oksyrynchos na terenie Egiptu) pojawiło się wiele nowych tekstów. Z życiem Safony związana jest legenda o jej niespełnionej miłości do młodego pasterza Faona, co miałoby być rzekomą przyczyną jej samobójstwa. Opowieść tę wykorzystał Owidiusz pisząc w Heroidach list Safony do Faona. Była także natchnieniem późniejszych dramatopisarzy: V. Balaguera i F. Grillparzera, twórcy poematów G. Leopardiego oraz kompozytora Ch. F. Gounoda. Polskie wydania twórczości Safony to: Antologia liryki greckiej (1955), Pieśni (1961), oraz Pieśni Safony i Alkajosa (1989).
10 - Pitagoras (ok. 572-497 p.n.e.), grecki filozof i matematyk. Urodził się na wyspie Samos, będącej wschodnią kolonią jońską. Mając 40 lat wyjechał z ojczyzny, która znajdowała się w sporze z Persami, zaczął podróżować i trafił m. in. na półwysep indyjski, gdzie zapoznał się z miejscowymi systemami filozoficzno-religijnymi. Po powrocie przebywał krótko w Tracji, po czym osiadł w Grecji, a konkretnie w Krotonie, gdzie zorganizował szkołę filozoficzno-religijną i słynny związek pitagorejski. Z własnej działalności nie pozostawił żadnej literalnej spuścizny, a wszystko, co później rozpowszechniono w Grecji, było jedynie apokryfami. Sformułował system myśli naukowych, nazwanych od jego imienia. Jest wielce prawdopodobnie, że był to efekt pracy kilkunastu uczonych, popularnie określanych pitagorejczykami. Z fachowej literatury filozoficznej Ludzi Antyku wynika, że to właśnie Pitagoras był protoplastą sformułowania pojęcia, że filozofia jest "miłością mądrości", pragnąc zaznaczyć, że mądrość należy do Bogów, a tylko jej umiłowanie jest dla ludzi dostępne. Pitagoras był zapalonym reformatorem i kontynuatorem religii orfickiej, niebawem zresztą zaczęto ją mianować pitagoreizmem. Wdrożył termin podobieństwa figur, jak i również ideę dokonywania dowodów systematycznych w geometrii. Udowodnił prawdziwość twierdzenia nazywanego twierdzeniem Pitagorasa, które było znane już wcześniej, ale nie zostało udowodnione, doszedł do odkrycia niewspółmierności przekątnej i boku kwadratu. W liczbach odnajdywał magiczne właściwości, a także głęboko wierzył w istnienie harmonii w Kosmosie.
11 - Heraklit (ok. 540-480 p.n.e.), pochodzący z Efezu grecki filozof nazywany ojcem dialektyki. Był przedstawicielem jońskiej szkoły filozofii przyrody. Jego dzieło było złożone z trzech zasadniczych traktatów: politycznego, teologicznego i kosmologicznego, z czego do współczesności zachowało się jedynie 130 fragmentów. Za prawidło istnienia Wszechświata uznawał ogień i wszystkie jego przemiany i pochodne. Przekonywał, że wszelkie zdarzenia na świecie są zmienne i zjawiskowe. Jest autorem znanego sformułowania: "panta rhei", czyli "wszystko płynie", zgodnie z którym "nie można dwa razy wstępować do tej samej rzeki, albowiem jej wody są zmienne, ciągle płyną". System zmienności Heraklita rozpowszechniano pod hasłem wariabilizmu lub heraklityzmu.
12 - Demokryt, (ok. 460 - 370 p.n.e.), pochodzący z Abdery grecki filozof będący pierwszoplanową postacią materializmu starożytnego. Ok. 430 r. p.n.e. wysnuł teorię, że świat ma budowę atomistyczną i dlatego właśnie utożsamiany jest z materializmem. Sam materializm jest kierunkiem w filozofii, który dostrzega początek istniejących bytów w ich zachowaniach i procesach, które kształtują również i świadomość składającą się tutaj z materii. Byty te w samej teorii poznania uznają istnienie świata przedmiotowego nie bacząc na wolę i świadomość osoby poznającej i przyjmują możliwość jego ogarnięcia za naturalny tok rzeczy, który nie wymaga żadnej interwencji innych bytów lub sił.
13 - Epikur (341-271 p.n.e.), filozof grecki, pochodzący podobnie jak Pitagoras z Samos, ale całe swoje dorosłe życie przeżył w Atenach. Około 305 r. p.n.e. nabył ogród nieopodal Gaju Akademosa, w którym nauczał (tzw. Ogród Epikura). Do jego poglądów zalicza się m. in. ten, że materia jest wieczna i niezniszczalna, a całość jest złożona z próżni i atomów (widać związki z Demokrytem), atomy posiadają niemal całkowite nieskrępowanie ruchów (deklinacja). Celem istnienia miało być całkowite dążenie do osiągnięcia przyjemności, za podstawę której przyjął rozwagę, uczulającą przed zgubą i propagującą życie moralne, rozumne i sprawiedliwe. W praktyce epikurejska etyka prowadziła do ciągłej ascezy. Uważał, że bogowie rzeczywiście istnieją, lecz nie potrafią, bądź nie chcą ingerować w sprawy ziemskie. Za główne zadanie filozofii uważał uwolnienie społeczeństwa i od strachu przed śmiercią i od przesądów. Tylko ludzie w ten sposób myślący mogą znaleźć na ziemi szczęście. Propagował odrzucenie działalności publicznej przy jednoczesnym skupieniu się na sferze prywatnej.
14 - Tespis, inaczej Thespis (VI w. p.n.e.), poeta i aktor grecki pochodzący z attyckiej Ikarii. Jest uważany za ojca greckiej tragedii. Prawdopodobnie to on wprowadził pierwszego aktora tzw. odpowiadacza, którego zadaniem było nawiązanie dialogu z chórem oraz z przewodnikiem chóru. W ten sposób zarysowuje się geneza dramatu jako gatunku literackiego. Inscenizował swoje dzieła na wozie, objeżdżając pobliskie wioski, stąd stwierdzenie "wóz Tespisa" opisujące teatr objazdowy. Do współczesności nie przetrwały żadne autentyczne fragmenty dramatów Tespisa.