TOŻSAMOŚĆ

Wg słownika języka polskiego (PWN 1978) tożsamość znaczy tyle co identyczność czyli bycie tym samym, a nie czymś czy kimś innym ( np. Ta oto kartka to ta, a nie żadna inna). Termin ten jednak nie odnosi się tyle do samych obiektów, rzeczy co do zbioru ich cech, co pozwala na ich rozpoznanie.

Do nauk społecznych termin „tożsamość” wprowadził w latach pięćdziesiątych Erik Erikson. W łacińskim języku „tożsamość” oznacza „ten sam” i pochodzi od słowa „idem”, co wskazuje na jakieś podobieństwo i identyczność. Pojęcie tożsamości odnosi się do jednostki ludzkiej lub do grupy. Takie określenia , jak tożsamość społeczna, tożsamość kulturowa czy tożsamość narodowa odnoszą się do zbiorowości. (Szymański, 1993, s.38 ).

Wg definicji w Wikipedii Tożsamość jest to wizja własnej osoby, jaką człowiek ma, są to: właściwości wyglądu, psychiki i zachowanie się z punktu widzenia ich odrębności i niepowtarzalności u innych ludzi.

Określenie czyjeś tożsamości polega na ustaleniu cech, które odróżniają daną osobę czy grupę osób od wszystkich innych. Podam bardzo prosty przykład: w dowody tożsamości (osobiste) wpisuje się dane demograficzne o unikalnej, niepowtarzalnej konfiguracji, nr ewidencyjny PESEL, adresy zamieszkania itp. ). Najbardziej niezawodnym takim znakiem jest odcisk kciuka- można na nim wyraźnie zobaczyć charakterystyczny tylko dla danej jednostki układ linii papilarnych.

Innym różnicowaniem oprócz cech fizycznych, takich jak: wygląd czy miejsce urodzenia ) są cechy psychiczne( np. zdolności, cechy charakteru).

Warunkiem koniecznym funkcjonowania w społeczeństwie jest zdolność identyfikowania siebie i innych ludzi. Człowiek ma naturalną potrzebę identyfikacji z jakąś grupą. Jedynie część swojej osobowości jesteśmy w stanie wytworzyć sami, resztę przejmujemy od innych ludzi w formie kultury.

W rzeczywistości mamy zawsze do czynienia z procesem samookreślania się jednostki w odniesieniu do różnego rodzaju grup społecznych i do kultury. Pojęcie tożsamości ma sens obiektywny i subiektywny. W sensie obiektywnym tożsamość to względna odrębność, spójność i ciągłość w czasie jednostki lub grupy spostrzeganej z zewnątrz (...) w sensie subiektywnym tożsamość to samoświadomość własnej odrębności, spójności i ciągłości w czasie grupy, do której się należy (Szymański, 1993, s.38).

Istnieją jednak problemy w rozpoznaniu samego siebie. Jako pierwszy przykład podam: problemy tożsamościowe młodych ludzi w okresie adolescencji, czyli dorastania. Nawet w życiu dorosłym czujemy się zagubieniu, np. przy podejmowaniu nowych ról społecznych- ojca, czy w sytuacji przejścia na emeryturę.

Bardziej podstawowe przyczyny zamętu tożsamościowego tkwią, zdaniem Eriksona w samym otoczeniu społecznym, w jakim młody człowiek dorasta. W jego przekonaniu fazy kształtowania się tożsamości są związane przede wszystkim z warunkami życia społecznego i dlatego powinny być interpretowane jako fazy psychospołeczne.

Wyodrębnił on osiem faz w procesie formowania się dojrzałej tożsamości.

Pierwsze cztery stadia występują w niemowlęctwie i dzieciństwie, piąte stadium w okresie dojrzewania, a ostatnie trzy w wieku dojrzałym ze starością włącznie. W swych pracach Erikson kładzie szczególny nacisk na okres dojrzewania, ponieważ wówczas następuje przejście od dzieciństwa do wieku dojrzałego. To co dzieje się w tym stadium ma ogromne znaczenie dla osobowości człowieka dorosłego.

Zwraca uwagę na to, że już doświadczenia z wczesnego dzieciństwa są ważne ze względu na tożsamość. Owe dziecięce doświadczenia, w których dużą rolę odgrywa przede wszystkim identyfikowanie się z dorosłym, trzeba postrzegać jedynie jako przygotowanie do tworzenia własnej tożsamości ( Tillmann, 1996, s.192 ).

Gordon ALLPORT. Wyróżnił 7 aspektów proprium (czyli coś należące do właściciela, coś mojego). To pewien wymiar podmiotowości. Należą do nich:

1. Poczucie własnego ciała ( 1 rok życia) - doznania z ciałem

2. Poczucie tożsamości ( 2 rok życia)- interakcje(kontakty) innymi osobami,

3. Szacunek do samego siebie(3 rok życia)- poczucie niezależności.

4. Rozszerzanie struktury Ja (4-6 rok życia)- wiedza o sobie i stan posiadania.

5. Obraz własnej osoby (4-6 rok życia)- podstawa to „Ja pożądane” i „Ja niepożądane”.

6. „Ja” jako nośnik racjonalności (6-12 rok życia)- odkrywanie lub racjonalne myślenie, posługiwanie się zdolnościami myślenia, wyjaśniania i rozwiązywania problemów,

7. Dążenia osobiste( okres dorastania).

Poprawne przejście tych wszystkich etapów przez jednostkę zmierza do osiągnięcia dojrzałej osobowości. Rozwój proprium rozwija siebie samego .

Istnieją rozbieżności w psychologicznych koncepcjach tożsamości są one związane ze specyficznymi zainteresowaniami oraz osobistymi przekonaniami danych autorów, jak również z wyborem odpowiedniego typu metod, technik psychologicznych, które służą do zbierania i opracowywania danych. (Dziewiecki, 1999, s.1).

Dla przykładu H. Maslow traktuje jako synonimy takie pojęcia jak: tożsamość, indywidualność, prawdziwe "ja", czy samorealizacja. Z kolei E.Goffman podkreśla, iż tożsamość ludzka nie jest zjawiskiem jednorodnym i jednowymiarowym, lecz obejmuje wiele aspektów strukturalnych. Można ją bowiem analizować zarówno w wymiarze subiektywnego doświadczenia (poczucie tożsamości), jak też w wymiarze treściowym. W tym ostatnim aspekcie Goffman wyróżnia tożsamość prywatną (osobistą), tożsamość społeczną oraz tożsamość subiektywną (ja-tożsamość). W wersji podmiotowej tożsamość społeczna objawia się w identyfikowaniu się jednostki z innymi ludźmi: odczuwanie więzi, uświadamianie wspólnoty, gotowość do współdziałania, itp. W wersji przedmiotowej tożsamość społeczna wyraża się dostrzeganiem powiązań pomiędzy własną osobą i niektórymi innymi ludźmi.

Tożsamość osobista. Początkowo własna osoba mimo odrębności cielesnej, nie jest oddzielona psychicznie, nie jest odróżniona od reszty świata. Spostrzeganie ma charakter synkretyczny: niemowlę nie dostrzega granic własnego ciała i nie wiąże reakcji cielesnych z samym sobą. Na skutek aktywności motorycznej, kontaktów fizycznych i emocjonalnych z otoczeniem oraz w następstwie komunikatów otoczenia powstaje Ja przedmiotowe, dzięki czemu możliwe jest spostrzeganie i doświadczanie samego siebie (Bobryk, 1981).

Jeszcze bardziej rozbudowaną koncepcję strukturalną tożsamości proponuje A.Cencini. Według tego autora należy wyróżnić pięć warstw strukturalnych ludzkiej tożsamości: tożsamość somatyczną, psychiczną, ontologiczną, metapsychiczną oraz tożsamość metasomatyczną. Odwołując się do tej ostatniej koncepcji, można stwierdzić, że najprostszym i najbardziej spontanicznie doświadczanym wymiarem ludzkiej tożsamości, jest tożsamość fizyczno-somatyczna. Człowiek normalnie funkcjonujący psychicznie jest w nieustannym kontakcie z własnym ciałem oraz uświadamia sobie swoje specyficzne cechy i zdolności fizyczne, a także własne stany fizjologiczne (Dziewiecki, 1999, s.1).

Tożsamość to pojęcie, które współcześnie zostało uznane za niezwykle doniosłe we wszystkich koncepcjach dotyczących zagadnienia definiowania ludzkiej egzystencji.

Zbigniew Bokszański w rozległej i ważnej pracy przedstawiającej przegląd różnych opcji i orientacji w obrębie socjologicznych i psychologicznych teorii tożsamości jednostki stwierdza, iż „pojęcie tożsamości jednostki w opiniach wielu autorów wydaje się niezbędnym, a może nawet zasadniczym narzędziem pojęciowym w analizie sytuacji człowieka w społeczeństwie współczesnym i próbach wyjaśnienia bądź zrozumienia kluczowych fenomenów społecznych naszych czasów” (Bokszański, 1989, s.6).

Zbigniew Bokszański przyjmuje, iż funkcjonują cztery podstawowe modele tożsamości:

- model zdrowia tożsamości opisujący tożsamość jednostki w kontekście zaburzeń psychospołecznych i dostosowania do otoczenia;

- światopoglądowy model tożsamości, w którym nacisk położony jest na sytuację psychospołeczną jednostki, na sposoby w jakie wykorzystuje ona dostępną jej kulturę, do tworzenia wizerunku własnego "ja", a wreszcie jakie działania, przeżycia, uczucia, uznaje za ekspresję własnego "ja";

- trzeci model, egologiczny popularny jest zwłaszcza wśród psychosocjologów. W tym ujęciu zmierza się do opisania mechanizmów (analiza mikroprocesów myślenia wyobrażeniowego) tworzenia tożsamości.

Czwarty z wyróżnionych przez Bokszańskiego modeli to model interakcyjny. W trzech pierwszych modelach przyjmowało się, iż tożsamość jednostki jest względnie trwała, w dużym stopniu niezależna od sytuacji to, w modelu interakcyjnym zakłada się sytuacyjność tożsamości osobniczej, negocjowanej i zmienianej w procesach interakcji. (Szpociński, 2000, s.4 ).

Problematyką rozwoju poczucia tożsamości zajmuje się psychologia rozwojowa i wychowawcza, która wyodrębnia takie fazy jego kształtowania się, jak faza symbiozy, w której dziecko uzyskuje mgliste poczucie własnej egzystencji i faza separacji, w której zdobywa zdolność odróżniania siebie od matki. Wskazuje też, że w okresie dojrzewania młodzież przechodzi fazę kryzysu tożsamości wyrażającego się w trudności samookreślenia przez wybór wartości oferowanych przez społeczeństwo. Istnieją różne koncepcje na temat człowieka i natury ludzkiej, teorie osobowości i mechanizmów regulujących zachowania jednostki, które są rozpatrywane przez odwołanie się do różnie definiowanego pojęcia tożsamości jednostki. Zasadnicze znaczenie mają tutaj subiektywne odczucia jednostki, które przyczyniają się do tworzenia autodefinicji wyprowadzonych z osobistej refleksji. Uświadomienie lub świadomość siebie jest zasadniczym elementem przeważającej liczby definicji tożsamości, które są zbiorem wyobrażeń, sądów i przekonań, które jednostka konstruuje wobec samego siebie (Bokszański, 1988, s.4).

Poszukiwanie własnej tożsamości wyróżnia się wśród innych procesów poznania tym , że zarówno przedmiotem poznania jak i poznającym podmiotem jest ta sama osoba.

W naszych czasach problem tożsamości jest szczególnie ważny i aktualny. W kontakcie ze światem współczesnym człowiek staje wobec konieczności odkrywania i respektowania własnej tożsamości tym bardziej, im intensywniej doświadcza relatywizowania (czyli pewnych niezgodności) czy w ogóle pomijania norm, wartości oraz podstawowych zasad postępowania. Różnorodność lansowanych obecnie stylów życia, norm etycznych, światopoglądów, jak również wielorakość wizji człowieka sprawia, że nasz jest często nazywany wiekiem kryzysu ludzkiej tożsamości. W kontakcie ze światem współczesnym człowiek staje wobec konieczności odkrywania, respektowania własnej tożsamości tym bardziej, im intensywniej doświadcza relatywizowania czy w ogóle pomijania norm, wartości oraz podstawowych zasad postępowania, charakterystycznego dla niego i dla jego środowiska społecznego, kulturowego czy społecznego. Gdy człowiek nie jest w wystarczającym stopniu świadomy samego siebie, swoich możliwości i ograniczeń, swoich aspiracji i pragnień, swoich potrzeb i zobowiązań, swoich praw i obowiązków, wtedy zaczyna postępować w sposób niedojrzały, a w konsekwencji krzywdzi samego siebie oraz innych ludzi. Osiągnięcie dojrzałej tożsamości jest podstawowym warunkiem rozwoju człowieka i jego zdrowia psychicznego, gdyż tożsamość to centralna struktura naszej osobowości, która w decydującym stopniu wpływa na nasze zachowanie, na naszą hierarchię wartości, a także na nasz sposób przeżywania samego siebie oraz naszych kontaktów ze światem zewnętrznym.

Dojrzała tożsamość oznacza, iż dany człowiek nie ma w odniesieniu do własnej rzeczywistości żadnych blokad ani tematów tabu. Potrafi dostrzec, zrozumieć i zintegrować wszystkie wymiary swojego człowieczeństwa. Ma ponadto realistyczną świadomość, że jest kimś niezwykle wielkim, gdyż potrafi myśleć i kochać, a jednocześnie kimś zagrożonym, bo potrafi ulegać negatywnym naciskom zewnętrznym oraz krzywdzić samego siebie. Wie też, że nie może się rozwijać, jeśli próbuje zaspakajać jakąś sferę własnego człowieczeństwa kosztem pozostałych sfer. ( artykuł ks. Marek Dziewiecki - Tożsamość człowieka a zdrowie psychiczne).

Zagadnienie tożsamości płciowej

Tożsamość płciowa jest to poczucie własnej męskości lub kobiecości i wyraża się w podejmowanych rolach związanych z płcią. Jest ona najbardziej znaczącym wymiarem tożsamości społecznej człowieka i kształtuje się bardzo dynamicznie w okresie adolescencji. Szerzej zagadnienie tożsamości płciowej ujmuje Jolanta Miluska. Według jej koncepcji jest ona strukturą trójwymiarową, której najbardziej podstawowy i stabilny aspekt stanowi poczucie własnej męskości lub kobiecości na poziomie psychologicznym. Drugi wymiar - poznawczy - tożsamości płciowej to samowiedza odnośnie płci, schemat płci. Trzeci aspekt, to wymiar behawioralny, czyli zakres ujawniania w zachowaniu (istniejącego lub nie) schematu płci.

Teorią związaną z omawianą problematyką jest teoria schematów płciowych Sandry Bem. Schemat płci, to struktura poznawcza służąca do organizowania informacji odnoszących się do własnej płci. Przyswojony przez dziecko schemat chłopca lub dziewczynki sprawia, że wybiera ono jedynie te formy aktywności, które są zgodne z tym schematem.

W oparciu o przeglądy podstawowych koncepcji tożsamości , można stwierdzić, że tożsamość ludzka jest zjawiskiem złożonym i bogatym w swej strukturze i treści. Różnorodność i rozbieżności istniejące na temat ludzkiej tożsamości są zarówno rezultatem złożoności tego zjawiska, jak również odmienności założeń antropologicznych, charakterystycznych dla poszczególnych kierunków psychologicznych.

Bibliografia:

1. Artykuł ks. Marek Dziewiecki - Tożsamość człowieka a zdrowie psychiczne.

2. Boski, P., Jarymowicz, M., Malewska-Peyre, H., Tożsamość a odmienność kulturowa. Wydawnictwo IP PAN, Warszawa 1992.

3. Dziewiecki M., Tożsamość człowieka. http://szydlowiec.szkoly.edu.pl/mardzie/tekst/tożsamos.html

4. Kwiatkowska, A., Tożsamość a społeczne kategoryzacje. Wydawnictwo IP PAN, Warszawa 1999.

5. Tillmann, Teorie socjalizacji, społeczność, instytucja, upodmiotowienie. Warszawa 1996.

6. Słownik PWN ( 1978).

7. Strelau. J., Psychologia. Podręcznik akademicki. Tom 3. GWP, Gdańsk 2000.

8. Szymański M. „Tożsamość kulturowa młodych Polaków a zjednoczenie Europy”, Warszawa 1993;

9. Szpociński A., Tożsamość narodowa w perspektywie kulturalistycznej,

www.orw.poznan.pl/orw/Archiwum/001019/index/html

---