Edukacja dorosłych we współczesnej rzeczywistości
Kto jest uczestnikiem edukacji dorosłych, kim jest i czego oczekuje od
edukacji, jaki jest jego status społeczno-kulturowy - to podstawowe pytania,
które nurtują każdego, kto podejmuje refleksję nad edukacją dorosłych, czy też
organizuje tę edukację. Wbrew pozorom, mimo różnych badań, wiedza o uczestnikach
edukacji dorosłych nie jest wystarczająca. Odczuwamy to szczególnie
teraz, kiedy z jednej strony aktywność edukacyjna dorosłych osiągnęła rozmiary
jak nigdy wcześniej, a wśród nich pojawili się „nowi dorośli”, którzy wcześniej
nie odczuwali potrzeby kształcenia, wśród organizatorów edukacji dorosłych
pojawili się również nowi, a instytucje nieedukacyjne podjęły się roli edukacyjnej,
a z drugiej - duża część dorosłych nadal pozostaje poza edukacją dorosłych
bądź też pogłębia swoją edukację, doświadczając skutków niewłaściwych wyborów na rynku edukacyjnym.
Pojęcie edukacji dorosłych
Edukacja dorosłych, in. oświata dorosłych, jest to „całokształt formalnych i nieformalnych procesów kształcenia, stanowiących przedłużenie lub uzupełnienie wykształcenia nabytego w szkołach, jak również kształcenie praktyczne, któremu dorośli zawdzięczają rozwój umiejętności, wzbogacenie wiedzy, doskonalenie kwalifikacji zawodowych czy nabycie nowych kwalifikacji oraz wzbogacenie życia osobistego, a zarazem możliwość brania udziału w socjalnym, ekonomicznym i kulturalnym rozwoju społeczeństwa”.
Geneza
Intensywny rozwój różnych form oświaty dorosłych na ziemiach polskich rozpoczął się w okresie pozytywizmu. Kształcenie to było wtedy organizowane przez liczne stowarzyszenia społeczne, związki gospodarcze i ich zjednoczenia. Początkowo organizowane w wymienionym okresie działania edukacyjne ukierunkowane na ludzi dorosłych w ramach tzw. „oświaty ludowej”. Przeznaczona ona była dla ludu i miała niekiedy wydźwięk filantropijny. W latach międzywojennych przyjęty został termin „oświata pozaszkolna”, jednak po II Wojnie Światowej posługiwanie tym terminem stało się, z różnych przyczyn, także ze względów politycznych, dość niewygodne. Głównie jednak z powodu obaw o ewentualne niepowodzenie w interpretacji jej przedmiotu i pomyłki w ujęciu należących do niej zjawisk.
W tych warunkach oświatowcy, praktycy i teoretycy oświaty dorosłych, widząc szybkie rozpowszechnianie się nowego terminu postanowili zrezygnować z dawnej nazwy „oświata pozaszkolna” i przyjąć na oznaczenie interesującego ich obszaru działań określenie „oświata dorosłych”.
W latach powojennych niektórzy teoretycy oświaty dorosłych nadawali jej nazwę „praca oświatowa”, nawiązując tym do tytułu pierwszego na ziemiach polskich podręcznika oświaty dorosłych, jakim była „Praca oświatowa; jej zadania, metody, organizacja” z 1913 r. przygotowana staraniem Uniwersytetu Ludowego im. A. Mickiewicza.
Prekursorzy oświaty dorosłych
Za prekursorów oświaty dorosłych uznać trzeba osoby, które rozpoczęły, przed wielu laty, organizować akcję edukacyjną wśród ludzi dorosłych, niezależnie od tego, jakimi intencjami kierowali się podejmując tę działalność. Wszędzie tam, gdzie rozwijała się oświata dorosłych znaleźć można jej znaczących prekursorów.
Jednym z pierwszych prekursorów oświaty dorosłych w Polsce był Kazimierz Osiński (1738-1802), pijar, pedagog, autor i tłumacz dzieł z zakresu fizyki, chemii, metalurgii.
W tym samym czasie, lecz w innym miejscu, na Wileńszczyźnie, aktywną działalność edukacyjną i wychowawczą wśród ludu organizował Paweł Brzostowski (1739-1827), ksiądz, wykształcony w Rzymie, kanonik wileński, referendarz litewski, jeden z inicjatorów reform włościańskich, znany też ze sponsorowania wydawnictw literackich i naukowych. Głównym jego osiągnięciem była inicjatywa na rzecz poprawy losu włościan. Podjął działania na rzecz poprawy warunków cywilizacyjnych i oświaty włościan.
Trzecim prekursorem oświaty dorosłych w czasach Rzeczypospolitej szlacheckiej był Feliks Radwański (1756-1826), architekt, profesor matematyki, mechaniki i hydrauliki w Szkole Głównej Koronnej w Krakowie. Na wykładach w Szkole Głównej Koronnej, jako pierwszy w Krakowie mówiło zasadach działania maszyny parowej oraz omawiał inne urządzenia ułatwiające pracę rąk ludzkich, realizował także wykłady z mechaniki praktycznej dla rzemieślników.
Prekursorzy oświaty dorosłych c.d
Niewątpliwie jednym z najwybitniejszych prekursorów polskiej oświaty dorosłych był Stanisław Staszic (1755-1826), starannie wykształcony, ksiądz, działacz polityczny, filozof, pisarz i publicysta, wybitny przedstawiciel polskiego oświecenia, nauczyciel i wychowawca synów kanclerza Andrzeja Zamoyskiego. Założone przez Staszica Hrubieszowskie Towarzystwo Rolnicze prowadziło kasę pożyczkową, organizowało szkoły elementarne, fundowało stypendia dla młodzieży uczącej się w szkołach „wyższych”, organizowało opiekę nad sierotami, starcami, utrzymywało szpital.
W tym samym czasie, kiedy Stanisław Staszic osiągał szczyt swojej działalności organizatorskiej na listę prekursorów tej oświaty „wpisywała” się także księżna Izabela Czartoryska (1746-1835). Wskutek wczesnego osierocenia nie otrzymała starannego wykształcenia. Uzupełniała je później przez czytelnictwo, liczne podróże zagraniczne oraz kontakt z ludźmi ze sfer rządowych i dyplomatycznych. Na listę prekursorów oświaty dorosłych wpisała się natomiast jako autorka dwóch popularnych dzieł. Pierwsze to „O sposobie zakładania ogrodów”, przeznaczone zarówno dla zamożnych, jak i ubogich. Drugie dzieło Czartoryskiej to „Pielgrzym w Dobromilu, czyli nauki wiejskie”.
Prekursorzy ci zainicjowali i rozwinęli z reguły znaczące działania edukacyjne. Jedni - akcję wykładów popularnych, drudzy - wydawnictw książek i czasopism popularnych, następni - tworzyli szkoły dla dorosłych, inni - inicjowali sieć bibliotek powszechnych i rozwijali czytelnictwo, jeszcze inni - zakładali uniwersytety powszechne i ludowe, zajęli się stymulowaniem ruchu śpiewaczego i teatralnego, kolekcjonerstwem pamiątek przeszłości i in. Wszyscy oni mieli wielu kontynuatorów swoich działań - znacznie je rozszerzających, różnicujących i pogłębiających.
Cele i funkcje oświaty dorosłych
Cele i funkcje oświaty dorosłych zmieniały się na przestrzeni wielu lat i nie zawsze jej przejawy były formalnie dostrzegane mimo ich istnienia. Jej faktyczny rozwój, rozpoczął się wraz z szybkim rozwojem techniki i zmianami zachodzącymi w stosunkach społeczno- gospodarczych. Głównym celem ówczesnego kształcenia dorosłych było przekazanie im wiedzy potrzebnej do tego, aby mogli nauczyć się obsługi maszyn w ogóle lub doskonalić swoją wiedzę w tej dziedzinie w obliczu szybko zmieniającej się rzeczywistości.
Biorąc pod uwagę funkcje, jakie pełni dziś oświata dorosłych należy wyodrębnić dwie główne:
zastępczą - polegającą na przekazaniu ludziom dorosłym tych wiadomości i ukształtowaniu u nich tych umiejętności, dyspozycji, sił umysłowych czy cech charakteru, których nie zdobyli w czasie normalnego, obowiązkowego nauczania szkolnego
właściwą - polegającą przede wszystkim na stałym aktualizowaniu i uzupełnianiu wiedzy i umiejętności ludzi dorosłych w dziedzinie gospodarki, polityki, ideologii, różnych dziedzin nauki, techniki i sztuki, w zakresie nie objętym programem szkoły, a koniecznym do właściwego spełniania obowiązków zawodowych i społecznych, na dalszym kształtowaniu i doskonaleniu sił umysłowych uczących się, a także kształtowanie świadomych postaw społecznych ludzi dorosłych stosownie do istniejących i stale zmieniających się potrzeb edukacji i aktywności zawodowej, rodzinnej czy społecznej.
Cechy systemu współczesnej edukacji dorosłych
Jedną z podstawowych cech współczesnej edukacji dorosłych jest realizowanie jej przez wielu organizatorów. Organizatorów tych w zasadzie stale przybywa. O ich ilości dowiedzieć się można m.in. z informatorów o szkołach dla dorosłych i placówkach pozaszkolnej oświaty dorosłych, przygotowanych przez Ministerstwo Edukacji Narodowej. Wśród nich znajdują się władze państwowe, samorząd terytorialny, stowarzyszenia społeczne (oświatowe, kultury), kościoły i związki wyznaniowe, zakłady pracy, spółdzielczość, rzemiosło, związki zawodowe, instytucje kultury, ochrony zdrowia, wymiaru sprawiedliwości, fundacje, osoby prywatne i in. Stosownie do tego w obrębie kształcenia dorosłych wyodrębnić można nurt państwowy, samorządowy, stowarzyszeniowy, zakładów pracy, spółdzielczy, związkowy, kościelny, prywatny. Ta wielość organizatorów sprawia, że w edukacji dorosłych zderza się ze sobą wiele nurtów ideologicznych, politycznych i wyznaniowych.
Cechy systemu współczesnej edukacji dorosłych c.d
Kolejną cechą edukacji dorosłych jest organizowanie jej w różnych środowiskach. Są nimi różnej wielkości grupy celowe: załogi zakładów pracy, zrzeszenia zawodowe i związkowe, struktury spółdzielcze, stowarzyszenia społeczne. W kategorii terytorialnej są to grupy środowiska lokalnego, regionalne i ponadlokalne. Jeśli zaś wziąć pod uwagę wiek człowieka dorosłego, to jest to edukacja w środowisku ludzi młodych, przedstawicieli pokolenia średniego i seniorów. Nietrudno dostrzec, że w każdym z wyodrębnionych środowisk edukacja ta ma swoją specyfikę programową, organizacyjną i metodyczną.
Następną cechą kształcenia dorosłych jest wielość form. Współcześnie ludzie dorośli uczą się w szkołach dla pracujących, na kursach, w uczelniach wszechnicowych, w toku pracy zawodowej, przez czytelnictwo, przez środki masowego przekazu i doradztwo, wystawiennictwo (edukacja artystyczna), działalność rekreacyjną, wczasowanie, krajoznawstwo, w toku procesu resocjalizacji, działalności artystycznej i hobbystycznej, przez rozrywkę i zabawę, pobyt w urzędzie, kościele i in., a także poprzez różne formy samokształcenia. Do ważnych form tej edukacji należy uczenie się poprzez własną twórczość i w toku procesu twórczego. Dzięki sięganiu do tych ważnych a skutecznych procesów rozwoju człowieka, edukacja dorosłych na wielu odcinkach jest wysoce efektywna, znacznie bardziej skuteczna niż tradycyjne nauczanie szkolne dzieci i młodzieży.
W zakresie form od lat obserwuje się w edukacji dorosłych dość wyraźną ewolucję. Wyraża się ona z jednej strony w mnożeniu się form kształcenia dorosłych. Z drugiej - na ich różnicowaniu się.
Cechy systemu współczesnej edukacji dorosłych c.d
Ważną cechą kształcenia dorosłych jest wielopoziomowość. Wyraża się ona w istnieniu kilku poziomów kształcenia, co do jakości merytorycznej i metodycznej, znacznie większej ilości niż w przypadku nauczania dzieci i młodzieży. W przypadku edukacji dzieci i młodzieży tradycyjnie wyodrębniamy trzy poziomy: elementarny (podstawowy), średni i wyższy. Natomiast w przypadku kształcenia dorosłych, oprócz tych trzech poziomów zamykanych pomiędzy kursami nauczania początkowego (dla analfabetów) a kształceniem na poziomie szkoły wyższej (studia wieczorowe, zaoczne, eksternistyczne), istnieją jeszcze następne poziomy kształcenia - do najwyższego włącznie - przeznaczone dla specjalistów wysokiej klasy (np. na poziomie profesorów szkół wyższych, stanowiących wysokie autorytety w nauce). W tym „wyższym” obszarze kształcenia wyodrębnić - oczywiście umownie - można poziomy: podyplomowy, doktorski, habilitacyjny, a nawet profesorski i znacznie jeszcze od tego ostatniego wyższy. Te absolutnie „poszkolne” poziomy kształcenia dorosłych realizowane są poprzez studia podyplomowe, doktoranckie, staże naukowe, konferencje, seminaria i kolokwia, samokształcenie, różne formy doradztwa i poradnictwa, doświadczalnictwo własne, wymianę doświadczeń, badania naukowe i in. Tym samym „odległość” między skrajnymi poziomami kształcenia dorosłych: najniższym i najwyższym jest znacznie większa niż pomiędzy skrajnymi poziomami kształcenia dzieci i młodzieży.
Cechy systemu współczesnej edukacji dorosłych c.d
Godną odnotowania także cechą kształcenia dorosłych jest jego instytucjonalizacja. Wyraża się ona w tworzeniu licznych, coraz oryginalniejszych instytucji oświatowych i wychowawczych, nierzadko rozrastających się w zawrotnym tempie, a następnie mnożących się ilościowo przez podział. Owej instytucjonalizacji towarzyszy rozrastanie się podstaw prawnych, powiększenie stanu kadrowego, wyposażenia w sprzęt i pomoce edukacyjne poszczególnych instytucji, olbrzymienie ich programów i rozrastanie poszczególnych form działania, a niekiedy także biurokratyzowanie.
Edukacja dorosłych realizuje się w naszym kraju w wielu tysiącach instytucji. Jednak stopień jej instytucjonalizacji, a przy tym i formalizacji jest nieco niższy niż w systemie szkolnym dla dzieci i młodzieży. Cechują ją też rozwiązania bardziej elastyczne. Z reguły dysponuje ona też mniejszymi środkami finansowymi, kadrowymi i lokalowymi, wyposażeniem w sprzęt niż system kształcenia dzieci i młodzieży. Pomimo to - jak się wydaje - stale rośnie jej status społeczny.
Cechy systemu współczesnej edukacji dorosłych c.d
Ważną cechą współczesnej edukacji dorosłych jest wielowariantowość. Wyraża się ona w tworzeniu dużej ilości wersji (odmian) poszczególnych form edukacyjnych, różniących się nawet małymi elementami, ale z myślą o stworzeniu dla potencjalnych uczestników najlepszej, optymalnie dostosowanej do ich możliwości czasowych, umysłowych, oczekiwań i potrzeb ofert edukacyjnych. Przykładem owej wielowartościowości mogą być odrębne postaci szkół dla pracujących (wieczorowe, zmianowe, zaoczne, półzaoczne i in.) czy kursów o tej samej treści realizowane w kilku wersjach (pełne, skrócone, przyspieszone, wakacyjne i in). Owa wielowariantowość stwarza szansę na uelastycznienie edukacji dorosłych wyrażającej się w maksymalnym dostosowaniu poszczególnych form kształcenia do poziomu umysłowego, ilości i struktury czasu wolnego, potrzeb i możliwości uczenia się dorosłego człowieka. Współcześnie jest ona także coraz częściej podyktowana „przenikającą” do edukacji dorosłych gospodarką rynkową.
Cechy systemu współczesnej edukacji dorosłych c.d
Dobrze zorganizowaną edukację dorosłych cechuje także otwartość. Dwa są znamiona tej otwartości. Pierwsze polega na skoordynowaniu tej edukacji z innymi systemami życia społecznego, np. z systemem szkolnym dla dzieci i młodzieży, którego stanowi ona kontynuację oraz związek z systemem szeroko pojętej pracy (zakładami pracy) i systemem codziennego życia różnych środowisk społecznych. W tym ostatnim przypadku jej otwartość wyraża się w możliwości nawiązania do tych elementów życia społecznego poprzez reagowanie na tworzone w nich potrzeby edukacyjne oraz dobór najlepszej organizacji i metodyki zaspokajania tych potrzeb. Otwartość edukacji dorosłych wyraża się także - i to jest drugie znamię tej cechy - w likwidacji wszelkich granic zamykających chętnym, dostęp do dalszego kształcenia się. Tak zorganizowana edukacja winna być stałym doskonaleniem zasobów umysłowych i moralnych każdego zainteresowanego nią człowieka dorosłego, na miarę jego obiektywnych możliwości rozwojowych. Otwartość taka nie oznacza jednak obniżenia wysokich wymagań merytorycznych stawianych tej edukacji i uczącemu się w niej dorosłemu człowiekowi.
Cechy systemu współczesnej edukacji dorosłych c.d
Cechą współczesnej edukacji dorosłych jest, w przypadkach wielu składających się na nią form kształcenia i wychowania ludzi dorosłych, brak ścisłego ukierunkowania programowego. Widoczne to jest szczególnie wyraźnie na przykładzie form kształcenia ogólnego, bezinteresownego. Owe nieistnienie ścisłego ukierunkowania programowego stwarza możliwość wypracowania w przypadku form edukacji dorosłych własnych, dostosowanych do warunków środowiska programów, swoistego stylu i modelu kształcenia dorosłych. Jest to szansa zarówno dla pracowników oświatowych, jak również dla samorządów słuchaczy i uczestników różnych form kształcenia dorosłych, którzy dzięki tej właściwości programowej działań oświatowych wykazać się mogą aktywnością i wnieść wiele inicjatywy w formowanie i stwarzanie nowych, oryginalnych, adekwatnych do własnych potrzeb i aspiracji umysłowych, programów kształcenia w instytucjach, w których zdecydowali się podjąć kształcenie. Dzięki tej właściwości instytucje oświaty dorosłych mają możliwość natychmiastowego reagowania na określone potrzeby edukacyjne środowiska, w którym działają.
Konieczność edukacji dorosłych
W kręgach profesjonalistów od lat nie ma już wątpliwości co do konieczności intensywnego rozwoju edukacji dorosłych i wymuszonego przez życie obejmowania nią coraz szerszych kręgów społecznych we wszystkich prawie środowiskach terytorialnych i zawodowych. Zdaje się, że argumentów za jej koniecznością stale przybywa. Edukacja dorosłych jest integralną częścią oświaty i wychowania. Stanowi - obok szkoły oraz zajęć pozaszkolnych dla dzieci i młodzieży - jedno z ważnych ogniw tego systemu. W związku z tym podstawową przesłanką merytoryczną do wskazania jej odrębności od kształcenia dzieci i młodzieży, jest odmienność człowieka dorosłego w porównaniu z dziećmi i młodzieżą. Oświaty dorosłych nie należy przeciwstawiać instytucjom kształcenia dzieci i młodzieży. Jest ona późniejszym aktem jednego, nieprzerwanego procesu kształcenia człowieka. Mimo że realizuje w zasadzie te same cele, różni się jednak bardzo wyraźnie od szkolnictwa dla dzieci zarówno co do swojego instytucjonalnego charakteru, jak i treści oraz form i metod realizacji. Jest na razie słabiej zinstytucjonalizowana niż edukacja szkolna dla dzieci i młodzieży, bardziej rozproszona pomiędzy różnych organizatorów. Nie dysponuje na razie takimi, jak kształcenie szkolne środkami finansowymi i lokalowymi, możliwościami kadrowymi i tak obfitym, jak szkolnictwo młodzieżowe zapleczem technicznym. Jest bardziej zdecentralizowana - co jest niewątpliwie jej zaletą będącą konsekwencją tego, że wiele jej form wyrosło z inicjatywy określonych sił społecznych działających w różnych środowiskach.
Konieczność edukacji dorosłych c.d
Wiele argumentów przemawia dzisiaj za koniecznością dalszego intensywnego, zarówno ilościowego, jak i jakościowego rozwoju edukacji dorosłych. Pierwszy i niewątpliwie najważniejszy, to szybkie tempo przemian współczesnej cywilizacji. Motorem ich jest postęp techniczny, technologiczny i organizacyjny, wymuszany przez zasady ekonomiczności gospodarczej. Pojawiają się nowe kategorie zawodowe. Wskutek tego cechą współczesnego społeczeństwa staje się krótkotrwałość przedmiotów, kontaktów międzyludzkich, miejsca zamieszkania. Obniża się też trwałość pracy, zanikają stare, a pojawiają się nowe treści aktywności zawodowej. Zdaje się, że na razie jedynym, względnie skutecznym sposobem, jaki ludzkość wypracowała, by poradzić sobie ze zmiennością współczesnego świata i jego zjawiskami, staje się edukacja, w tym także dorosłych, rozwijająca wszechstronnie człowieka oraz poprawiająca poziom jego kwalifikacji zawodowych, społecznych i moralnych.
Konieczność edukacji dorosłych c.d
Potrzeba organizowania edukacji dorosłych wypływa więc z zachodzących w kraju i na całym świecie procesów politycznych, gospodarczych, społecznych i kulturalnych, z coraz szybszego tempa rozwoju nauki i techniki. Rozwój ten sprawia, że wiedza zdobyta w szkole w okresie dzieciństwa i młodości ulega dezaktualizacji. Rosnące tempo tych zmian sprawia, że rola edukacji dorosłych jest nie tyle ogromna, co w dodatku stale rosnąca. Współczesne więc przemiany polityczne, gospodarcze, społeczne i kulturalne niezbicie dowodzą, że edukacja dorosłych stała się dzisiaj twardą koniecznością, swoistym i niczym niezastąpionym stymulatorem adaptacji człowieka do życia w cywilizacji. Żyjący w tej cywilizacji człowiek współczesny „skazany” został, przez charakter dokonujących się w niej przemian i trendów rozwojowych, na „więzienie” edukacyjne trwające przez całe życie i to - w dodatku - intensywnie przeżywane.
Niewątpliwie za potrzebą rozwoju edukacji dorosłych i upowszechnianiu się idei dalszego (poszkolnego) kształcenia przemawia rozległość zasobów intelektualnych Człowieka, aktualny stan rozwoju gospodarczego, cywilizacyjnego, społecznego i organizacyjnego naszego kraju, a konkretnie konieczność przyspieszenia tego rozwoju, bezrobocie skazujące ludzi na konieczność wyuczenia się nowego zawodu, gwarantującego uzyskanie pracy. Potrzeba rozwoju tej edukacji wypływa w naszym kraju także z niskiego formalnie i merytorycznie poziomu wykształcenia dorosłych.
Typy uczenia się preferowane przez ludzi dorosłych
Uczenie się dorosłych to proces na wskroś indywidualny. Dorośli mimo uczęszczania czasami do tych samych instytucji kształcenia uczą się inaczej. Jako pierwszy wyróżnić trzeba typ uczenia się systematycznego długotrwałego. Systematyczność w jego przypadku wyraża się w rytmiczności uczęszczania na zajęcia, znacznym zagęszczeniu zajęć i intensywnej, adekwatnej do nich, nauce w domu. Kształcenie w tym typie uczenia się zamierzone jest na kilka lat. Realizuje się ono poprzez kształcenie w szkole średniej dla dorosłych, instytucji pomaturalnej, na studiach wyższych oraz poprzez naukę, na stale rosnących ilościowo, studiach podyplomowych.
Drugi rodzaj to typ uczenia się systematycznego krótkotrwałego. Jak sama nazwa wskazuje jest to kształcenie, mierząc ilością godzin, krótkie, ale niekiedy bardzo - jeśli idzie o wysiłek uczących się - intensywne. Realizuje się ono z reguły za pośrednictwem kursu. Cechuje je różnorodność tematyczna. Reprezentanci tego typu edukacji uczą się na kursach: języków obcych, przyuczających do zawodu, kwalifikacyjnych i specjalistycznych, a także potrzeb własnych i osobistych zainteresowań.
Typy uczenia się preferowane przez ludzi dorosłych c.d
Trzeci typ, wszechnicowy, uczenia się dorosłych. W praktyce życia codziennego polega on na uczestnictwie w zajęciach różnego rodzaju uniwersytetów powszechnych oraz zwartych tematycznie i organizacyjnie seriach wykładów urządzanych przez szkoły wyższe, związki zawodowe, instytucje kultury, stowarzyszenia oświatowe i in. Są to zajęcia urządzane systematycznie z dość znaczną częstotliwością i o stałej porze. Edukacja w tym typie polega na uczęszczaniu na zajęcia, słuchaniu na nich treści wypowiedzi, dyskutowaniu, rzadziej na czytaniu tekstów naukowych.
Następny, czwarty typ uczenia się dorosłych nazwiemy doraźnym. Realizuje się on głównie poprzez uczestnictwo w sporadycznie organizowanych (w różnych środowiskach) odczytach, wykładach popularnych, spotkaniach z profesjonalistami - dobrymi znawcami danego zagadnienia teoretycznego lub praktycznego. Jest to jednak uczestnictwo sporadyczne, nierytmiczne w czasie, realizowane doraźnie, od przypadku do przypadku. Ten popularny dzisiaj typ kształcenia się wzmacniany jest często przez „naukowe” rozmowy w kręgach rodzinnych i zawodowych, a także czytelnictwo książek i czasopism czy też słuchanie wybranych audycji radiowych i telewizyjnych.
Typy uczenia się preferowane przez ludzi dorosłych c.d
Kolejnym realizowanym rodzajem edukacji ludzi dorosłych jest uczenie się przez poradnictwo (indywidualne i zbiorowe). Polega ono na tym, że konkretne jednostki, wykonujące określone działania w życiu codziennym napotykając na trudności, których nie są w stanie optymalnie rozwiązać, zwracają się do osoby w zakresie tej działalności bardziej doświadczonej z prośbą o radę, jak należy w trudnych dla nich przypadkach postąpić. Porady takie otrzymują w toku rozmowy z członkami rodziny, kolegami i znajomymi oraz osobami.
Jako następny typ uczenia się ludzi dorosłych pragniemy wyróżnić edukacje pośrednią. Polega ona na uczeniu się przez radio i telewizję, a konkretnie przez selektywny i racjonalnie dobierany odbiór edukacyjnych audycji radiowych i telewizyjnych. Cechuje je uważny niekiedy wybór programów związanych zakresowo z treścią zainteresowań umysłowych uczących się.
Typy uczenia się preferowane przez ludzi dorosłych c.d
Jako przedostatni pragniemy wymienić typ uczenia się przez działanie. Jest to edukacja poprzez codzienne wykonywanie czynności produkcyjnych, handlowych, administracyjnych (urzędniczych), opiekuńczych, pielęgnacyjnych, ratownictwa, charytatywnych, ludycznych i in. w toku tego typu uczenia się ludzie dorośli kształtują głównie umiejętności praktyczne (w tym i zawodowe), chociaż często pogłębiają i poszerzają swoją wiedzę zawodową oraz wiadomości na temat różnych zjawisk życia społecznego, a nade wszystko zaś kształtują u siebie pożądane cechy moralno-społeczne, takie jak: cierpliwość, dyscyplina, konsekwencja w postępowaniu, wyrozumiałość i wyczulenie na sprawy drugiego człowieka, odwagę społeczną, poczucie sprawiedliwości i in.
Obok wymienionych, utrwalonych od długiego czasu rodzajów uczenia się dorosłych w ostatnich latach pojawiło się nauczanie przy wykorzystaniu Internetu. Liczne współczesne badania pokazują, że w różnych środowiskach mamy dzisiaj do czynienia ze stałym wzrostem ilości osób, kształcących się za jego pomocą.