Naturalizm a edukacja
Gutek, rozdział 5
Naturalizm zakłada, że podstawą rzeczywistości jest natura. Stanowi ona uniwersalny system, który obejmuje i tłumaczy wszelką egzystencję człowieka, w tym egzystencję człowieka. Naturalizm, w przeciwieństwie do idealizmu, realizmu i tomizmu, nie wypracował jasno sformułowanych pojęć ani spójnych koncepcji. Istnieje wiele odmian naturalizmu. Pomijając wszelkie wypływające w związku z tym rozbieżności, można powiedzieć, że naturalizm opiera się na następujących przekonaniach:
1. Człowiek, określając cele edukacyjne, musi zwrócić się ku przyrodzie i własnej naturze, które są częścią naturalnego porządku.
2. Kluczem do zrozumienia natury jest poznanie zmysłowe, wrażenie stanowi fundament naszej wiedzy na temat rzeczywistości.
3. Ponieważ procesy naturalne przebiegają powoli, stopniowo i mają charakter ewolucyjny, edukacja człowieka także powinna odbywać się bez pośpiechu.
Rousseau a rozwój idei edukacyjnych.
W swych „ Wyznaniach” Rousseau ukazuje się nam jako rzecznik permisywizmu. Postawę tą prezentuje także w traktacie „Emil”, gdzie sprzeciwiał się koncepcji nauczyciela, który zapewnia sobie autorytet, stosując środki przymusu. Według R. nauczyciel powinien pozwalać uczniowi na dokonywanie swobodnych wyborów i uczyć się razem z nim. W pewnym okresie swego życia R. włączył się do intelektualnej dysputy oświeceniowego środowiska intelektualnego. Napisał wówczas liczne eseje i powieści: Rozprawa o naukach i sztukach, Ekonomia polityczna, Umowa społeczna, Emil oraz Wyznania.
W „Rozprawie o naukach i sztukach” R. dowodził, że nauki i sztuki są szkodliwe pod względem moralnym, gdyż utrwalają w człowieku poczucie dumy z tego, że osiąga pożądany społecznie cel. Interpretował rolę nauk humanistycznych i ścisłych w edukacji zupełnie inaczej niż nakazywała dotychczasowa tradycja. Doceniając wartości intelektualne związane ze sztuką i z nauką podkreślał przede wszystkim znaczenie bezpośrednich doznań dostarczanych człowiekowi przez naturalne środowisko. Należy poddać się wrażeniom i emocjom dzięki, którym człowiek bezpośrednio spotyka się z naturą.
Filozofia R. opierała się na przekonaniu, że rozwój człowieka i jego charakteru powinien następować w sposób naturalny.
R. rozróżniał 2 rodzaje poczucia własnej wartości: amour de soi - wrodzone umiłowanie życia, naturalne uczucie będące wyrazem afirmacji życia, podłoże wartości humanistycznych i amour propre - czyli dumę, egoizm, pochodzi z zewnątrz, rozwija się pod wpływem społeczeństwa, które rozbudza w człowieku potrzebę manipulowania bliźnimi i uzyskiwania nad nimi władzy, po to by poczuć się od nich lepszym.
Zarówno w „Umowie społecznej”, gdzie wyłożył swoje koncepcje polityczne jak i w „Emilu” R. próbuje określić warunki, w jakich amour de soi - naturalna skłonność, może zatriumfować nad amour propre - skłonnością kształtowaną przez społeczeństwo.
W swoim traktacie pedagogicznym „Emil” R. porusza kilka zagadnień, które wywarły duży wpływ na reformę edukacji dokonaną w ramach koncepcji naturalistycznych oraz na tak zwaną edukację progresywistyczną:
1. dzieciństwo to niezwykle cenny okres w rozwoju człowieka, rządzi się swoim własnym
harmonogramem edukacyjnym,
2. edukacja jest najbardziej skuteczna jeśli rozgrywa się, w odpowiednio przygotowanym środowisku, które zachowuje swoje naturalne właściwości, a jednocześnie uwzględnia wrodzoną skłonność dziecka do uczenia się, pobudzając jego ciekawość i zachęcając do działania.
3. dziecku należy umożliwić swobodę nauki, pozwolić na dokonywanie własnych wyborów dotyczących własnych działań, pod warunkiem, że poniesie ich i pozytywne i negatywne konsekwencje.
R. był przeciwny przyspieszaniu chwili wchodzenia w dorosłość, uważał dzieciństwo za najbardziej naturalne stadium rozwoju człowieka. W „Emilu” R. wyróżnił następujące etapy rozwoju:
- wczesne dzieciństwo (od momentu narodzin do 5 lat) - człowiek jest bezradny, głównym zadaniem opiekuna jest podawanie mu prostych pokarmów i zapewnianie swobody ruchu dzięki czemu nabiera sił i zdrowia; w tej fazie kierują nim popędy i doznania, uczucia przyjemności i bólu; zdolność zapamiętywania i wyobraźnia są znacznie ograniczone, człowiek nie potrafi myśleć abstrakcyjnie i formułować sądów moralnych.
- dzieciństwo (5 - 12) - człowiek potrafi w większym stopniu zadbać o siebie; to okres w którym silnie daje o sobie znać instynkt samozachowawczy; dziecko w tym okresie poddawane jest wychowaniu „negatywnemu” - odbywa się ono w środowisku pozbawionym wad społecznych, negatywne wychowanie miało chronić dziecko przed wpływem sztywnych i zamkniętych wzorców społecznych i obyczajowych, okres, w którym dziecko poddaje zmysły intensywnemu treningowi,
- wczesny okres dojrzewania (12 - 15) - tym okresie człowiek zaczyna się dowiadywać do czego służą różne przedmioty i jakie zachodzą między nimi relacje, wrażenia i uczucia powoli przemieniają się w idee,
- okres dojrzewania (15 - 18) - człowiek jest gotowy do nawiązywania relacji społecznych, odczuwa popęd płciowy, rozpoczyna się jego edukacja seksualna,
- wczesne stadium dorosłości (18 - 20) - faza człowieczeństwa, człowiek uświadamia sobie istnienie zasad moralnych, jego instynkty i uczucia przekształcają się w poczucie sprawiedliwości i dobra, człowiek staje się członkiem społeczeństwa i rozwija zmysł estetyczny.
Watki naturalistyczne w edukacji
Nauka i naturalność.
Naturaliści krytykowali społeczeństwo za sztuczność i fałsz, opowiadali się za wychowaniem naśladującym samą naturę, w którym dominowałaby swoboda, autentyzm, spontaniczność i prostota. Zwolennicy naturalizmu budowali różne koncepcje natury, ale zawsze patrzyli na nią przez pryzmat procesu rozwoju człowieka, którego postrzegali jako stworzony przez naturę organizm funkcjonujący w świecie innych istot naturalnych. Uważali, że natura to perfekcyjnie działający mechanizm a człowiek jest jego częścią. Naturaliści wierzyli, że można zastosować metodę naukową, aby zbadać przyrodę i odkryć prawa rządzące wszechświatem i zamieszkującymi go istotami. Byli przekonani, że owe prawa można przenieść na grunt społeczny, gospodarczy, polityczny i edukacyjny. Rola edukacji polega na tym, by przygotować ludzi do postępowania zgodnego z prawami natury.
Epistemologia naturalistyczna
W dziedzinie edukacji naturalizm wiązał się ze zdecydowanym odrzuceniem werbalnego podejścia do nauczania. Naturaliści skupili się na doświadczeniach zmysłowych, twierdząc, że za ich pomocą można badać rzeczywistość. Reformatorzy edukacji uważali, że błędy poznawcze są wynikiem abstrakcyjnego i spekulatywnego myślenia, które w niedostatecznym stopniu uwzględnia wrażenia zmysłowe.
Jeśli doznanie zmysłowe ma stanowić podstawę edukacji, dzieciom należy dostarczyć bezpośrednich doświadczeń dotyczących przedmiotów znajdujących się w ich otoczeniu. Odpowiednie zajęcia i projekty mają być dla nich okazją do aktywnej interakcji z tymi przedmiotami, przeprowadzania eksperymentów i dokonywania uogólnień na temat środowiska.
Aksjologia, wartości i natura ludzka.
Naturalizm przyjmuje, że źródeł wartości należy szukać w interakcjach człowieka ze środowiskiem. Nie powinno się tłumić popędów, żądz i odruchów. R. przekonany o tym, że człowiek jest z natury dobry uważał, że zaraża się on złem obcując ze środowiskiem społecznym. Proces edukacji musi dostosować się do dziecięcych odruchów i skłonności. Osoba naturalna jest szczera, otwarta i autentyczna. Natomiast człowiek w pełni ucywilizowany traci swą pierwotną niewinność. Według R. i innych naturalistów miłość własna i poczucie własnej wartości stopniowo promieniują na innych ludzi. Miłość własna jest naturalnym źródłem norm etycznych. Zwolennicy naturalizmu uważa, że wychowanie ma charakter zarówno pozytywny jak i negatywny. Negatywny aspekt polega na tym, że nie dopuszcza się wszystkich demoralizujących elementów. Natomiast pozytywny aspekt polega na umożliwianiu wartościowych, naturalnych i podstawowych ludzkich skłonności. Zadowolenie lub cierpienie są konsekwencją własnych uczynków człowieka - są same w sobie nagrodą lub kara.
Rozwój i edukacja człowieka.
Podczas życia człowiek przechodzi kolejne stadia rozwoju. Każde zaczyna się wtedy gdy człowiek jest na nie gotowy pod względem fizycznym i psychicznym. Etapy rozwoju mają charakter kumulatywny, ponieważ prowadzą do następnych faz. Według naturalistów edukacja nie polega na przygotowaniu człowieka do odpowiedniego odgrywania swojej roli społecznej. Adekwatność edukacji oznacza uczenie tego, na co dana osoba jest gotowa w określonej fazie rozwoju.
Naturalizm a program nauczania.
R. kwestionował wartość nauk humanistycznych i ścisłych, twierdził, że nauczyciele przez nadmierny pedantyzm, doprowadzili do ich formalizacji i uczynili z nich skostniałe, zwerbalizowane moduły wiedzy. Studiowanie nauk humanistycznych i ścisłych ugruntowuje amour propre, gdyż przyswojona wiedza nie stanowi dla ucznia wartości samej w sobie, ale sposobem na zdobycie władzy i prestiżu. Naturaliści twierdzili, że pamięciowe opanowywanie materiału sprawia, że dziecko staje się pasywnym odbiorcą informacji. Przekonywali, że dzieci powinny aktywnie uczestniczyć w procesie edukacji. Według naturalistów prawdziwe wychowanie powinno uwzględniać fazy rozwojowe i potrzeby człowieka. Głosili, że program nauczania należy oprzeć na wiedzy o naturze, zainteresowaniach i potrzebach dziecka. Dzieci miały uczyć się tego na co były gotowe i czego chciały się uczyć.
Nauczyciel i uczeń.
Osoba całkowicie zestrojona z naturą, doceniającą rolę środowiska naturalnego i dostrzegającego w nim potencjał wychowawczy. Dostosowuje swoje działania edukacyjne do zmian zachodzących w tym środowisku. Posiada wiedzę na temat natury człowieka i stadiów jego rozwoju. Jest cierpliwy, nie narzuca się i zapewnia wychowankowi swobodę działania. Jest przewodnikiem, towarzyszy uczniowi, kontroluje jego pracę, zapewnia odpowiednie środowisko, a tym samym kształtuje osobowość i charakter ucznia. Relacje między nauczycielem a uczniem są nieformalne i swobodne. Kładzie nacisk na aktywne działanie, udziela wskazówek pomocnych w nauce, korzysta z metod pośrednich, nie faszeruje ucznia wiadomościami.