STEREOTYPY

Uprzedzenia to emocjonalny komponent postaw.

Uprzedzenie definiowane jest jako nieuzasadniona negatywna i wroga postawa wobec ludzi wyodrębniona wyłącznie na podstawie grupowej przynależności.

Stereotypy to poznawczy komponent postawy.

Stereotyp definiowany jest jako przekonanie na temat cech osobowych ludzi należących do jakiejś grupy. Stereotypy mogą być niedokładne, stanowić uogólnienie i wykazywać odporność na podważające je informacje.

Dyskryminacja to behawioralny komponent postawy.

Dyskryminacja definiowana jest jako nieuzasadnione, negatywne lub krzywdzące działanie skierowane przeciwko członkom danej grupy, na podstawie ich grupowej przynależności.

RASIZM TO:

(1) czyjeś uprzedzenia i zachowania dyskryminujące przejawiane wobec przedstawicieli określonej rasy lub (2) zinstytucjonalizowane praktyki, które nawet jeśli nie wynikają z uprzedzeń, prowadzą do upośledzenia społecznego ludzi określonej rasy.

SEKSIZM TO:

(1) czyjeś uprzedzenia i zachowania dyskryminujące przejawiane wobec przedstawicieli określonej płci lub (2) zinstytucjonalizowane praktyki, które nawet jeśli nie wynikają z uprzedzeń, prowadzą do upośledzenia społecznego osób jakiejś płci.

Uprzedzenia to niechęć do innych, tylko dlatego, że przynależą do jakiejś grupy społecznej. Przejawia się na trzy sposoby:

• Uprzedzenia awersyjne - ukształtowane na bazie silnych emocji negatywnych - lęku, wstrętu, nienawiści. Ten rodzaj emocji prowadzi do unikania bezpośredniego kontaktu z przedstawicielami danej grupy.

• Uprzedzenia nominatywne - powstają na bazie pogardy i przekonań o własnej wyższości lub wyższości własnej grupy nad innymi, albo przekonania o uwłaczającej ludzkiej godności odmienności innych. Ten rodzaj uprzedzenia jest najczęściej przesłanką poszukiwania kozła ofiarnego.

• Uprzedzenia wynikające z niejasności - związane z konfliktem emocji lub ambiwalencją. Z jednej strony jest uznanie, podziw, z drugiej strony niechęć, zawiść, zazdrość, rywalizacja. Końcowa reakcja polega na zwiększaniu dystansu.

CO POWODUJE UPRZEDZENIA?

1. Społeczne źródła uprzedzeń:

• niejednakowy status (grupa ciesząca się społeczną i ekonomiczną przewagą często usprawiedliwia swą pozycję tendencyjnymi przekonaniami)

• dyskryminacja i samospełniające się proroctwo (uprzedzenia często skłaniają ludzi do traktowania tych, którzy są ich przedmiotem, w sposób wywołujący oczekiwane reakcje, co utrwala istniejące uprzedzenia)

• grupa własna a obca (tendencyjność wobec grupy własnej oznacza, że „naszych” traktujemy bardziej pozytywnie niż „innych”, ponadto spostrzegamy jednorodność grupy obcej tzn. członków grupy obcej spostrzegamy jako bardziej podobnych do siebie niż są w rzeczywistości)

2. Emocjonalne źródła uprzedzeń:

• frustracja i agresja - teoria kozła ofiarnego - poszukiwanie kozła ofiarnego jest procesem, za pomocą którego sfrustrowani i poirytowani ludzie są skłonni przemieszczać agresję z prawdziwego źródła na wygodny obiekt - grupę obcą, która jest nie lubiana, wyróżnia się i jest względnie słaba; jednym ze źródeł frustracji może być rywalizacja, teoria rzeczywistego konfliktu grupowego stwierdza, że źródłem uprzedzeń jest rywalizacja między grupami o dostęp do ograniczonych dóbr; uprzedzenia mogą spełniać inną jeszcze funkcję, poza wspomaganiem rywalizacji międzygrupowej - mianowicie mogą budować poczucie społecznej wyższości grupy i maskować uczucie niższości, ponadto osoby o cechach autorytarnych wykazują często uogólnioną skłonność do przyjmowania uprzedzeń o różnej treści.

3. Poznawcze źródła uprzedzeń:

• kategoryzacja - dzielimy ludzi na kategorie, co prowadzi do przeceniania różnic występujących między członkami innych grup i podobieństw między członkami jednej grupy

• bodźce wyróżniające się - osoby wyróżniające się na tle pozostałych, jak pojedynczy przedstawiciele mniejszości, przykuwają naszą uwagę, uświadamiają nam istnienie różnic, które w innym przypadku mogłyby zostać niedostrzeżone. Gdy dwa wyjątkowe fakty zbiegną się razem, łatwo dochodzi do powstania w naszych umysłach do iluzorycznej korelacji, każącej nam wierzyć, że pewne osoby wykazują skłonność do określonego typu zachowań. Korelacja pozorna jest rodzajem stereotypowego myślenia - jesteśmy skłonni spostrzegać współzależności tam, gdzie ich nie ma, szczególnie jeśli zdarzenia te bądź ludzie wyróżniają się w jakiś sposób.

• Procesy atrybucji - mogą sprzyjać zjawisku tendencyjności w służbie grupy. Podstawowy błąd atrybucji odnosi się do uprzedzeń - mamy tendencję do przeceniania roli czynników dyspozycyjnych, gdy oceniamy czyjeś zachowanie. Stereotypy mogą funkcjonować jako krańcowy błąd atrybucji - to tworzenie negatywnych atrybucji z dyspozycji o całości grupy obcej. Ponadto nasza wiara w sprawiedliwy świat skłania do poniżania ofiar oraz członków grupy obcej: spostrzegamy ich jako sprawców swojego losu, a także wypadków, które im się przydarzyły. Jest to zjawisko znane jako obwinianie ofiary.

OSOBOWOŚCIOWE KORELATY UPRZEDZEŃ:

• Autorytaryzm

• Poczucie alienacji

• Cynizm (zawierający składniki m. in. nieufność i poczucie samotności)

• Silniej uprzedzeni są ludzie gorzej wykształceni, przekonani, że doświadczają krzywdy ekonomicznej oraz osoby przekonane o trwałej odmienności systemów wartości grupy własnej i obcej

JAK MOŻNA OSŁABIĆ UPRZEDZENIA?

Hipoteza kontaktu - kiedy kontakt rzeczywiście osłabia uprzedzenia?

• Wspólny cel

• Wzajemna zależność

• Jednakowy status

• Nieformalny, interpersonalny kontakt

• Wielość kontaktów

• Normy społeczne uznające równość

KIEDY STEREOTYPY SĄ SZCZEGÓLNIE PRZYDATNE?

• Gdy działamy pod presją czasu

• Gdy jesteśmy zaabsorbowani

• Gdy jesteśmy zmęczeni

• Gdy znajdujemy się w stanie emocjonalnego pobudzenia

• Gdy jesteśmy za młodzi, aby radzić sobie z napotykaną różnorodnością

FUNKCJE STEREOTYPÓW

1. poznawcze - stereotypy umożliwiają osiągniecie subiektywnego przekonania o wzroście poznawczej kontroli nad otoczeniem społecznym

2. egoistyczne - stereotypy służą usprawiedliwianiu własnych działań; polepszanie własnej wartości - np. świadome powstrzymywanie się od publicznego wygłaszania stereotypowych ocen i dostarczanie sobie przekonania, że jest się dobrym i tolerancyjnym

3. tożsamościowe - stereotypowi jakiejś grupy towarzyszy zwykle autostereotyp grupy własnej. Wiara w stereotypy jest przejawem poszukiwania tożsamości społecznej jak i skutkiem jej osiągnięcia.

Zmienianie stereotypowych przekonań (trzy modele umożliwiające zmianę stereotypowych przekonań):

• Model buchalteryjny - informacja niezgodna ze stereotypem, prowadzi do przekształcenia tego stereotypu

• Model przekształceniowy - informacja niezgodna ze stereotypem, prowadząca do radykalnej zmiany stereotypu

• Model wykształcania stereotypu niższego rzędu - informacja niezgodna ze stereotypem, prowadząca do stworzenia stereotypu niższego rzędu, w celu przyswojenia tej informacji, bez konieczności zmieniania początkowego stereotypu

Styl buchalteryjny i styl wykształcania stereotypu niższego rzędu osłabiają posiadane stereotypy, natomiast styl przekształceniowy nie.

STEREOTYPY PŁCI

Kobietom stereotypowo przypisuje się cechy ekspresyjne (prospołeczne): opiekuńczość, wrażliwość, uległość, delikatność, niezdecydowanie itp. Mężczyznom z kolei stereotypowo przypisuje się cechy sprawcze (instrumentalne): dominację, agresję, pewność siebie, niezależność itp.

Geneza stereotypów płci:

1. czynniki biologiczne

2. czynniki kulturowe

Stanowisko biologiczne opiera się na założeniu, że to sama odmienna natura biologiczna kobiet i mężczyzn wpływa bezpośrednio na różnice psychiczne pomiędzy obiema płciami. Zakłada się między innymi, że różnice te są wynikiem różnic w produkcji hormonów płciowych. Testosteron - hormon męski - odpowiedzialny jest za agresję i cechy z nią związane takie jak pewność siebie i skłonność do dominacji. Prolaktyna - hormon kobiecy - wyzwala natomiast zachowania opiekuńcze, wrażliwość i czułość. Między kobietami i mężczyznami występują także różnice strukturalne i funkcjonalne mózgu. Różnice te mogą wyjaśniać społeczno-emocjonalny charakter kobiecego działania i poznawczy charakter męskiego działania. Z kolei według socjobiologów różnice w osobowości kobiet i mężczyzn powstały w toku procesów ewolucyjnych, które faworyzowały odmienne zachowania reprodukcyjne przedstawicieli obu płci. Ewolucyjnie wykształciła się specjalizacja zajęć - pierwotne kobiety zajmowały się dziećmi i domem, pierwotni mężczyźni łowiectwem - co z kolei ukształtowało różne cechy osobowości u współczesnych kobiet i mężczyzn. U kobiet wrażliwość, opiekuńczość i zależność, a u mężczyzn - aktywność i agresywność. Zatem zgodnie z podejściem socjobiologicznym w toku ewolucji zostały wyselekcjonowane takie kobiety i tacy mężczyźni, których cechy wrodzone odpowiadają treści funkcjonujących obecnie stereotypów płciowych.

Odmienne stanowisko prezentuje podejście kulturowe. Podkreśla ono rolę procesu socjalizacji wzorców kobiecości i męskości. Według teorii ról społecznych Eagly współczesne różnice psychiczne wynikają z odmiennych ról społecznych kobiet i mężczyzn. Zdaniem Eagly zdolności, zainteresowania i cechy osobowości przedstawicieli obu płci są różne nie z przyczyn biologicznych, ale dlatego, że społeczeństwo kształtuje u kobiet i mężczyzn odmienne upodobania i skłania do rozwijania różnych aspektów osobowości. Od wczesnego dzieciństwa dziewczynki i chłopcy są uczeni różnych zachowań zgodnych ze stereotypami płci. Różnice w cechach osobowości pomiędzy płciami w tym kontekście są nabyte.

Jak można przeciwdziałać seksizmowi?

Należy uświadamiać ludziom, czym jest seksizm oraz jak istotne jest unikanie jego. Społeczeństwo powinno zmienić sposób spostrzegania mężczyzn i kobiet i uznać, że między obiema płciami istnieje więcej podobieństw niż różnic. Trzeba zmienić instytucje działające w społeczeństwie.

Zalecana literatura:

Nelson, T. (2003). Psychologia uprzedzeń. Gdańsk: GWP.

6

PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA

Mgr Renata Korzeń

---