Prof. dr hab. Joanna Ślósarska
Pracownia Antropologii Literatury
Wiedza o literaturze
Kulturoznawstwo, UŁ, sem. I, 2008/9, wykład
4. Rodzaje i gatunki literackie; pojęcia, nazwy i przedmioty genologiczne. Wyznaczniki rodzajowe i gatunkowe liryki i epiki. Synkretyzm form rodzajowych i gatunkowych.
Bibliografia: Genologia polska. Wybór tekstów, red. E. Miodońska-Brookes, A. Kulawik, M. Tatara, Warszawa 1983; S. Sawicki, Gatunek literacki: pojęcia klasyfikacyjne, typologiczne, politypiczne, w: tegoz: Poetyka. Interpretacja. .Sacrum, w: Problemy metodologiczne… S. Skwarczyńska, Niedostrzeżony problem genologii, w: Problemy teorii literatury, s. II, M. Bachtin, Słowo w poezji i słowo w prozie, przeł. J. Walicka, w: Literatura na Świecie, 1973, 6, ss. 5-47; G. Dumezil, Mit i epos, przeł. J. Godzimirski, w: Literatura na Świecie, 1987, 11, ss. 262-298; O. Freidenberg, Poetyka fabuły i gatunku literackiego, przeł. W. Krzemień, w: Literatura na Świecie, 1984, 10, ss. 297-315; E. Sarnowska-Temeriusz, Okres hellenistyczny i okres rzymski w dziejach poetyki, w: Zarys dziejów poetyki, Warszawa 1985, ss. 196-232; T. Sinko, Zarys historii literatury greckiej, t. II, Warszawa 1959; W. Tatarkiewicz, Historia estetyki, t. 1, Starożytność, Warszawa 1988, ss. 165-311; M. F. Kwintylian, Kształcenie mówcy. Księgi I, II i X, przeł. i oprac. M. Brożek, Ossolineum, Wrocław 1951.
Pojęcie rodzaju: system ogólnych zasad budowy dzieła literackiego i zbiór dzieł reprezentujących owe zasady; podstawowe wyznaczniki rodzajowe dotyczą: - podmiotu literackiego w obrębie utworu; - budowy świata przedstawionego; - budowy językowo-stylistycznej. Historyczne zróżnicowanie form rodzajowych (liryka, epika, dramat) dokonuje się na poziomie gatunków; kategoria sytuacji narracyjnej i sytuacji lirycznej.
Pojęcie gatunku: zespół reguł określających budowę poszczególnych dzieł literackich; repertuary gatunków mogą charakteryzować poszczególne epoki; na historyczną sytuację gatunków składają się: stopień normatywności, dopuszczalna deformacja, synkretyczność, adekwatność do zapotrzebowań świadomości danej epoki; warunkiem funkcjonowania gatunków jest kompetencja odbiorcy; gatunki literackie jako wtórne wobec gatunków mowy (Bachtin, tradycja grecka: liryka i melika).
Przykłady gatunków i podgatunków epiki: epos, powieść (romans, kryminał, powieść historyczna, fantasy), baśń, opowiadanie, nowela, reportaż, esej, dziennik.
Przykłady gatunków w liryce: psalm, tren, epigramat, oda, sonet, elegia, erotyk, poemat.
Odmiany rodzajowe: liryka opisowa, osobista, podmiotu zbiorowego, pośrednia, bezpośrednia, liryka roli, liryka sytuacyjna; podział odmian rodzajowych za względu na typ przeżyć: miłosna, refleksyjno-filozoficzna, religijna, patriotyczno-obywatelska (agitacyjna).
Historia: krystalizacja świadomości różnych stylów i sposobów wyrażania się.
A. Arystoteles. Tragedia i jej funkcja oczyszczająca (katharsis) - jest tedy tragedia naśladowczym przedstawieniem czynności (akcji) poważnej, skończonej w sobie, o określonej wielkości, przedstawieniem wyrażonym w mowie ozdobnej, przy czym każdy rodzaj ozdób jest właściwy poszczególnym częściom, za pomocą osób działających, a nie przez opowiadanie, i dokonującym przez wzbudzenie litości i trwogi (właściwego sobie) oczyszczenia tego rodzaju afektów (tłum. T. Sinko).
Komedia (w: Poetyka, 1449b): Komedia, jak stwierdziliśmy, jest naśladowaniem ludzi gorszych, lecz bynajmniej nie w znaczeniu wszystkich ich wad, a tylko w zakresie śmieszności, która jest częścią brzydoty. To, co śmieszne, jest przecież związane z jakąś pomyłką lub z bezbolesnym i nieszkodliwym oszpeceniem, czego wymownym przykładem, żeby nie szukać daleko, jest brzydka i powykrzywiana, lecz nie wyrażająca bólu, maska komiczna.
B. Platon: sposób wypowiadania utworu poetyckiego (w: Państwo):
- haple diegesis (czysta narracja) - bezpośrednia wypowiedź podmiotu autorskiego (samego twórcy);
-dia mimeseos hole diegesis - opowiadanie przez naśladowanie, przez oznajmienie; mówienie w imieniu innych podmiotów (mowa niezależna);
- di`amfoteron (układ obu sposobów), np. Kiedy Homer opowiada w Iliadzie o tym , jak kapłan Chryzes prosił Agamemnona, by uwolnił i oddał mu córkę - mówi to w swoim imieniu, jako poety, ale później dzieje się tak, jakby Chryzes mówił sam i poeta usiłuje sprawić wrażenie, jakby to nie Homer był tym mówiącym, lecz kapłan, który jest starym człowiekiem. I tym samym sposobem wypowiadania posługuje się w relacjonowaniu prawie wszystkiego, co dzieje się pod Troją i na Itace, i w całej Odysei (Państwo, ks. III).
C. Okres hellenistyczny (330-30 p. n . e.) i okres rzymski w dziejach poetyki (II poł. I w. p. n. e.)
Diomedos (II poł. IV w. n. e.) - Ars grammatica (rozdz. De poetica): poetyka, poemat, poezja (spoiste ciało całego wykonanego dzieła); trzy rodzaje poematu: naśladowczy (mimeticon), oznajmujący (opowiadający - exegeticon, w którym poeta przemawia sam bez ingerencji postaci)), mieszany; rodzaje poematu dramatycznego (naśladowczego): tragiczny, komiczny, satyrowy, mimiczny.
D. Poetyki średniowieczne formułowano z różnych punktów widzenia:
- formy słownej (poezja, proza: technograficzna, historyczna czyli opowiadająca, epistolarna, rytmiczna);
- roli autora: naśladowcze, opisowe, mieszane (tradycja platońska);
- prawdy (historia, fabuła, argumentum);
- wyrażonych uczuć (tragedie i komedie);
- odniesienia do Boga (poetyka doksalna i proklamacyjna, forma „factum-miraculum”);
- dostojności i pospolitości (poetyka odbioru - uwzględnianie „słuchacza”).
II. Teoretyczne problemy definicji pojęć, nazw i przedmiotów genologicznych. Synkretyzm rodzajowy i gatunkowy w literaturze współczesnej.
Przykład - literatura fantasy; nazwa wprowadzona do polskiej terminologii literaturoznawczej przez Stanisława Lema w jego Fantastyce i futurologii (Kraków 1970). Słownik terminów literackich (s. 149): Fantasy - jedna z odmian lit. fantastycznej, radykalnie kwestionuje obowiązujące poczucie realności i konwencje realistyczne, buduje świat przedstawiony, w którym dominują dziwność i groteska. Operuje bogatą akcją, wypełnioną niezwykłymi wydarzeniami, zazwyczaj logicznie i przejrzyście zbudowaną; nawiązuje do baśni, mitów, legend, podań ludowych, starożytnych eposów, średniowiecznych poematów rycerskich, sag bohaterskich (synkretyzm gatunkowy). Za historyczną datę powstania fantasy uważa się rok 1930: Robert E. Howard - kreacja postaci barbarzyńcy, Conana z Cimmerii. Howard umiejscowił akcję w świecie całkowicie fikcyjnym, będącym w założeniu naszym światem, ale w dawnej, zaginionej już przeszłości); dzięki Howardowi fantasy ma konwencję literatury przygodowej, której „zmierzający od przygody do przygody” bohater, odgrywa główną rolę. W 1937 roku (rok po śmierci Howarda) J.R.R. Tolkien publikuje książkę Hobbit, czyli tam i z powrotem, a w roku 1954 Władcę Pierścieni. Tolkien wprowadza do fantasy kategorie moralne i religijne; posługuje się chwytami drobiazgowego opracowania historii i geografii magicznych światów - Śródziemie posiada mapy, własne legendy, pieśni i wiersze, a także spisaną i „udokumentowaną” mitologię oraz historię. Niemal równocześnie z amerykańskim sukcesem Władcy Pierścieni ukazał się Czarnoksiężnik z Archipelagu”, Ursuli Le Guin (1968). Główny bohater tej powieści, Ged, to pierwszy bohater fantasy dręczony rozterkami moralnymi, którego wędrówka i poszukiwanie wiedzie ku kolejnym stadiom poznania - świata i samego siebie; rozwój gatunku fantasy poprzez wpisanie w świat przedstawiony koncepcji magii jako skodyfikowanej i sformalizowanej dziedziny wiedzy, np. Le Guin wprowadziła baśniowe istoty (np. „przedwieczne”, groźne i tajemnicze smoki, mądre, obdarzone olbrzymią wiedzą).