Katarzyna Dyduch
Stosunki Międzynarodowe SUM
KONFLIKT AFGAŃSKI
Afgańczycy opowiadają, że gdy Bóg tworzył świat, zostały mu w rękach różne pomieszane skrawki, rzucił je więc na ziemię i tak powstał Afganistan… Jakkolwiek baśniowo i mitologicznie brzmią te słowa, to w pełni odzwierciedlają zróżnicowany charakter tego górzystego środkowoazjatyckiego kraju. Afganistan jest zatem mozaiką kultur, języków i tradycji, które miały potencjał by stać się jego największym atutem, jednak stały się zarzewiem długotrwałych wewnętrznych sporów.
Brak stabilności wewnętrznej Afganistanu zdaje się być wypadkową kilku kluczowych czynników. Pierwszym z nich jest wieloetniczność oraz towarzysząca jej różnorodność religijna. Kolejnym czynnikiem leżącym u źródeł konfliktu afgańskiego jest specyficzne ukształtowanie terenu stanowiące naturalną barierę oddzielającą krainy geograficzne, uniemożliwiając tym samym nawiązanie dialogu, w znaczeniu dosłownym, jak i metaforycznym, pomiędzy poszczególnymi plemionami. Innym istotnym elementem utrudniającym wewnętrzną integrację kraju jest aspekt geopolityczny. Centralne położenie Afganistanu sprawia, że znajduje się on w centrum zainteresowania państw całej Azji Centralnej, a także był i jest polem rozgrywek politycznych światowych mocarstw.
Terytorium Afganistanu zamieszkuje jedenaście dużych grup etnicznych oraz dziesiątki pomniejszych (ludy irańskie: Pasztunowie, Tadżycy, Chazarowie, Ajmacy, Beludżowie, oraz ludy tureckie: Uzbecy, Turkmeni). Najliczniejszą grupę stanowią Pasztunowie, którym liczebna przewaga pozwalała od stuleci dominować politycznie i gospodarczo nad pozostałymi grupami etnicznymi. Z tej grupy wywodzili się kolejni władcy i prezydenci Afganistanu, tak jak na przykład aktualny prezydent i szef rządu afgańskiego Hamid Karzaj.
Wieloetniczność Afganistanu, jako czynnik dezintegrujący, nie pozwoliła na powstanie jednolitego, wzajemnie powiązanego społeczno-gospodarczego organizmu państwowego. Charakterystyczne dla ludów afgańskich jest również słabo wykształcone poczucie tożsamości narodowej i przynależności państwowej, które stoi w opozycji do silnie rozwiniętej świadomości przynależności rodowo-plemiennej.
Szukając przyczynowych powiązań wewnętrznych napięć z ideologią fundamentalizmu islamskiego, należy pamiętać, że podstawowym prawem regulującym zasady funkcjonowania państwa i społeczeństwa muzułmańskiego jest szariat, prawo kierujące życiem wyznawców sunnickiej i szyickiej odmiany islamu. Bardzo ważną rolę odgrywa również prawo zwyczajowe - narach, regulujące stosunki panujące nie tylko na poziome rodu czy plemienia, ale także w skali całego państwa. Na tej podstawie można wysunąć wniosek, iż zestaw norm prawnych istniejących w Afganistanie nie tworzy jednolitej całości, co sprzyja narastaniu nastrojów antypaństwowych i fundamentalistycznych.
W swoich burzliwych dziejach Afganistan przechodził kolejne zmiany ustrojowe, od monarchii, świeckiej republiki, władzy komunistów, przez republikę muzułmańską mudżahedinów, państwo teokratyczne talibów, aż po republikę z demokratycznym rządem.
Historia niekończących się działań wojennych o podłożu politycznym zaczyna się od samej chwili pojawienia się państwa afgańskiego na politycznej mapie świata w 1747 roku.
Kiedy w XVIII wieku do rywalizacji w grze o Azję Środkową stanęły w szranki dwa wielkie imperia, Wielka Brytania i Carska Rosja, Afganistan przeobraził się w coś na kształt bufora, który miał amortyzować styk imperialnych płyt tektonicznych.
Wraz z kolonizacją terenów Azji Środkowej w XIX wieku, pasztuńskie plemiona afgańskie zostały sztucznie podzielone przez Brytyjczyków wzdłuż linii Duranda, która wraz z powstaniem dwóch nowych państw, Pakistanu i Indii w 1947 roku, została uznana za oficjalną granicę państwową. Prośba władz afgańskich o przeprowadzenie referendum na terenach zamieszkanych przez Pasztunów została zignorowana. Tak więc, do dnia dzisiejszego społeczność pasztuńska jest rozdzielona granicą dwóch państw, a próba utworzenia niepodległego Pasztunistanu doprowadziła w 1950 roku do wybuchu wojny domowej w Pakistanie.
Wynikiem imperialnych zapędów Wielkiej Brytanii były trzy wojny afgańsko-brytyjskie. Pierwsza wojna brytyjsko-afgańska w latach 1839-1842 nie zakończyła się rozstrzygnięciem, a Afgańczycy obronili swoją suwerenność. Druga wojna, w latach 1878-1881 doprowadziła do uznania przez władców afgańskich zwierzchności brytyjskiej. Po I wojnie światowej, w roku 1919, Wielka Brytania i Rosja, osłabione po działaniach wojennych w Europie ustąpiły, jednak nie bez pomocy ówczesnego emira Afganistanu na skutek trzeciej wojny brytyjsko-afgańskiej.
W latach 50., apogeum zimnej wojny, kiedy zaczęła się zacieśniać współpraca ZSRR z Afganistanem, zaniepokojeni rozwojem sytuacji Amerykanie zaoferowali Afganistanowi pomoc finansową w wysokości 150mln dolarów, jednak Rosjanie przebili ich ofertę przekazując rządowi w Kabulu 750mln dolarów bezzwrotnej pomocy, budując bazę lotniczą w Bagram oraz tunel łączący północ z południem kraju.
Na skutek wzrostu liczby ludności sympatyzującej z ideologią komunistyczną, a także długotrwałej suszy (lata 1970-1973), doszło do napięć wewnętrznych; społeczność afgańska miała dość pogłębiającej się nędzy, szczególnie, w zestawieniu z luksusami życia rodzin dworu królewskiego. Atmosfera „rewolucji” sprzyjała przejęciu władzy przez proklamatora republiki Mohammada Daud'a, wpieranego przez dwie frakcje komunistyczne Chalq i Paczam. Jednak widząc zbyt duże wpływy ZSRR i afgańskich komunistów, Daud dążąc do zrównoważenia afgańskiej sceny politycznej, zaczął szukać sprzymierzeńców wśród przywódców plemiennych i religijnych. Frakcje komunistyczne dały wyraz swemu niezadowoleniu wobec polityki Daud'a, dokonując w 1978 roku krwawego przewrotu wojskowego (tzw. Rewolucja kwietniowa, pod wodzą Nur Mohammada Tarakiego i Hafizullaha Amina).
Nowe władze, wzorując się na modelu radzieckim, odrzuciły tradycję muzułmańską, co wywołało liczne fale protestu i wystąpienia zbrojne. Ze strony komunistycznych władz rozpoczęły się masowe aresztowania, tortury, egzekucje, a oddziały wojskowe wierne rządowi paliły wsie, niszczyły zbiory i zasypywały studnie. Po śmierci prezydenta Tarakiego w 1979, Moskwa zdecydowała się na interwencję zbrojną, która dała początek trwającej do 1993 roku wojnie domowej.
W kraju zapanował niespotykany terror, który był udziałem nie tylko Rosjan, ale również okrytej złą sławą policji politycznej KhAD, afgańskiej służby bezpieczeństwa utworzonej i przeszkolonej przez KGB. Domniemanych przeciwników torturowano i rozstrzeliwano, podczas pacyfikacji miejscowości dokonywano gwałtów na kobietach, a także w wymyślny sposób mordowano ludność, np. rozjeżdżając gąsienicami czołgów.
Kilkuletnie walki mudżahedinów z armią rządową wspieraną przez radziecki korpus interwencyjny doprowadziły do masowych ucieczek ludności cywilnej do Pakistanu i Iranu, gdzie powstawały bazy szkoleniowe i zaopatrzeniowe partyzantów, wspierane przez USA, państwa Europy Zachodniej, Chiny oraz kraje arabskie.
Stopniowe ograniczenie działań interwencyjnych nastąpiło w 1985 roku, kiedy władzę w ZSRR objął Gorbaczow, a prezydentem Afganistanu został Mohammad Nadżibullah, który proklamował politykę zgody narodowej, rezygnując stopniowo z haseł komunistycznych na rzecz propagandy islamu. Ostateczne porozumienie w sprawie uregulowania konfliktu afgańskiego oraz wycofania wojsk radzieckich z Afganistanu podpisano w 1988 roku w Genewie (między państwami: Pakistan, Afganistan, USA, ZSRR).
Po opuszczeniu przez Rosjan Afganistanu rozpoczęła się walka o władzę między komunistycznym reżimem Nadżibullaha a mudżahedinami, wśród których doszło do rozłamu i walk wewnętrznych. W latach 1992-93 miały miejsce ciągłe walki pomiędzy oddziałam Hekmatjara, Pasztuna popieranego przez Afganistan a siłami Tadżyka Achmeda Szaha Maruda, zakończone porozumieniem podpisanym w Islamabadzie w marcu 1993 roku, po czym w 1994 nastąpiło wznowienie walk między frakcjami. Wkrótce w Afganistanie pojawiła się trzecia siła, która weszła do gry, niespodziewanie dla wszystkich rozdając karty.
Ruch Talibów powstał na początku lat 90. w Pakistanie. Słowo `talib' wywodzi się od perskiego talib-e-ilm i oznacza tego, kto poszukuje wiedzy. Zatem zgodnie z nazwą, przyszli Talibowie rekrutowali się w większości z medres, męskich szkół koranicznych działających przy meczetach, rozsianych wzdłuż granicy pakistańsko-afgańskiej. Wiele wskazuje na to, że inicjatorem powstania Talibanu były pakistańskie służby bezpieczeństwa Pakistanu, organizujące afgańskich partyzantów w zorganizowane grupy. Duchowym i politycznym przywódcą Talibów stał się Mohammada Omar, któremu miał się objawić prorok Mahomet z przesłaniem stworzenia nowego państwa islamskiego, zaczynając od odnowy moralnej Afganistanu. Bardziej przyziemne cele, które przyświecały inicjatorom ruchu Talibów i będące w zgodzie z ich interesami to: zaprowadzenie porządku w kraju ogarniętym chaosem politycznym, bezpieczeństwo dla lądowego handlu towarowego między Pakistanem a innymi państwami Azji Centralnej oraz wykorzystanie potencjału afgańskich radykalnych ugrupowań islamskich.
Talibowie, w krótkim czasie stając się główną siłą militarną i polityczną kraju, zmienili Afganistan w jedno z najbardziej teokratycznych i brutalnych państw świata. Na zdobywanych przez siebie terenach wprowadzali zasady państwa wyznaniowego, opartego na regułach prawa muzułmańskiego, wprowadzali szereg nakazów i zakazów, które całkowicie zmieniały styl życia mieszkańców, zaczęły się etniczne i religijne prześladowania mające doprowadzić do oczyszczenia.
W 1996 roku zawiązała się opozycja antytalibska z prezydent Rabbanim na czele. Wydawało się, że prowizoryczny sojusz antytalibski zakończy ich dominację i krwawe rządy, jednak spory wewnątrz sojuszu i różne grupy interesów doprowadziły do szybkiego rozłamu oraz nowych walk pomiędzy frakcjami mudżahedinów. Wojna stała się jeszcze bardziej brutalna, coraz częściej dochodziło do bezwzględnych czystek etnicznych.
Pod koniec 1998 roku Talibowie kontrolowali już prawie cały kraj, ale formy ich rządów i kategoryczne przestrzeganie prawa budziły coraz większy sprzeciw w kraju, jak i na arenie międzynarodowej. 8.12.1998 roku została uchwalona rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ, w której to Rada zagroziła nałożeniem sankcji za udzielanie schronienia międzynarodowym terrorystom, łamanie praw człowieka i handel narkotykami. Sankcje gospodarcze nałożone przez ONZ weszły w życie w 1999 roku, jednak miały ograniczony charakter i nie przyniosły spodziewanych efektów. W marcu 2001 roku wojska mułły Omara zniszczyły największy zabytek archeologiczny Afganistanu, dwa posągi Buddy w Bamian. Nowi władcy obwieścili, że na afgańskiej ziemi nie może pozostać ani jeden element kultury i sztuki z okresu przedislamskiego, dewastując liczne skarby minionych epok.
W okresie reżimu Talibów najbardziej ucierpiały afgańskie miasta. Brakowało prądu, bieżącej wody, nie pracowała gospodarka komunalna, wywóz śmieci. Zaprzestały pracy szpitale, sądy, poczta i inne urzędy, nie funkcjonowały placówki oświaty, nie wypłacano pensji, zbankrutowały wszystkie fabryki, Afgańczyków przy życiu utrzymywało rolnictwo, uprawa maku i konopi indyjskich oraz przemyt i drobny handel. Talibowie utwierdzili się w przekonaniu, że są w stanie podbić cały kraj, lecz działania Al-Kaidy i wydarzenia z 11 września 2001 roku sprawiły, że sytuacja w Afganistanie wymknęła się spod kontroli. Już 15 września 2001 roku amerykański Kongres przyjął rezolucję upoważniającą prezydenta G.W. Bush'a do użycia sił zbrojnych, po czym prezydent przedstawił pod adresem talibów ultimatum, którego odrzucenie miało grozić wkroczeniem wojsk amerykańskich do Afganistanu i rozpoczęciem działań wojennych. Żądania dotyczyły wydanie wszystkich liderów Al-Kaidy ukrywających się w Afganistanie, zamknięcia obozów szkoleniowych oraz zezwolenia na ich skontrolowanie. Talibowie odrzucili amerykańskie ultimatum 19 września.
Już w kilka tygodni po ataku na World Trade Center i Pentagon amerykańskie siły zbrojne wylądowały na afgańskiej ziemi rozpoczynając operację Enduring Freedom, która przyniosła koniec dominacji talibów.
Naturalnym sprzymierzeńcem Amerykanów w walce z Talibami stał się Sojusz Północny; w ciągu zalewie kilku tygodni antytalibska koalicja mudżahedinów wyposażona w amerykańską broń przy zmasowanych atakach bombowych lotnictwa amerykańskiego, zdołała wyzwolić trzy czwarte terytorium kraju. W grudniu 2001 roku rozpoczęło się polowanie na bojowników A-Kaidy ukrywających się w kompleksie górskim Tora Bora.
Zgodnie z artykułem V traktatu waszyngtońskiego, mówiącym o kolektywnej obronie w razie ataku na jedno z państw sojuszniczych, uznano, że zaatakowany został jeden z członków NATO i podjęto decyzję o powstaniu międzynarodowej koalicji antyterrorystycznej wraz z państwami nie należącymi do sojuszu, lecz oferującymi pomoc, od dostarczania informacji po udział w działaniach zbrojnych.
Struktura militarna działająca pod auspicjami NATO zajmująca się utrzymaniem pokoju w Afganistanie - ISAF (International Stabilization and Assistance Force - Międzynarodowe Siły Stabilizacyjne i Wsparcia) została powołana do życia 6 grudnia 2001 roku, a zgodnie z porozumieniem zawartym podczas obrad afgańskiego okrągłego stołu w niemieckim Petersburgu, NATO przejęło kontrolę i dowodzenie nad misją 11 sierpnia 2003 roku.
Początkowo mandat ISAF dotyczył wspierania tymczasowego rządu afgańskiego w zapewnieniu bezpieczeństwa stolicy i w jej okolicach, następnie ISAF rozpoczęło zwiększanie zasięgu terytorialnego misji poza Kabul. Do podstawowych funkcji ISAF należało również prowadzenie operacji wojskowych w kooperacji i koordynacji z afgańskim rządem, siłami stabilizacyjnymi pod dowództwem USA (Enduring Freudom) oraz organizacjami międzynarodowymi (UNAMA - United Nations Assistance Mission in Afganistan). Ważnym zadaniem była również pomoc odbudowie zniszczonej infrastruktury kraju (budowa dróg i mostów, rozminowywanie terenu, odbudowa ośrodków zdrowia, szkół, sieci wodno-kanalizacyjnych, oczyszczalni ścieków, stacji uzdatniania wody, elektrowni), oraz wsparcie organizacji humanitarnych w niesieniu pomocy społeczności afgańskiej.
Pierwsza grupa żołnierzy Polskiego Kontyngentu Wojskowego wchodzącego w skład Sił Sojuszniczych pod dowództwem Amerykanów (operacja Enduring Freedom) została wysłana 16 marca 2002 roku. Do zakresu działań PKW należało zapewnienie bezpieczeństwa w Afgańskiej Strefie Rozwoju w prowincjach Ghanzi i Paktika, ochrona realizowanych projektów odbudowy, budowa infrastruktury (drogi, mosty), ochrona lotniska w Kabulu oraz szkolenie żołnierzy i policjantów afgańskich. Od 1 grudnia 2006 roku zwiększono liczbę polskich żołnierzy do 2500 (7 co do wielkości kontyngent wśród państw ISAF) celem stworzenia sprzyjających warunków do budowy demokratycznego państwa przez zabezpieczenie miejscowej ludności przed terrorystycznymi atakami Talibów. W październiku 2008 roku Polskie Siły Zadaniowe zakończyły przemieszczanie się do prowincji Ghazni (którą dowodzą w ramach PRT Ghazni wraz z siłami USA) i baz: Ghazni, Warrior, Four Corners i Giro. Czasowo utrzymywane są także posterunki: COP Qarabagh i COP Ajiristan (do 2010).
Mimo działalności sił amerykańskich i ISAF w 2003 roku dało się zaobserwować wzmożoną aktywność talibów. Na pograniczu afgańsko-pakistańskim znów zaczęto werbować uczniów do obozów szkoleniowych. Nastąpiła zmiana taktyki działań terrorystycznych i walki partyzanckiej, tworzono około 50-osobowe oddziały, które następnie rozdzielały się na mniejsze 5-10 osobowe jednostki, które jako narzędzie zastraszania ludności cywilnej stosowały zamachy samobójcze. Odrodzenie się talibów wynika z jednej strony z nieudolności i braku woli ze strony pakistańskiej by ostatecznie rozprawić się z terrorystami, a z drugiej - reorientacją amerykańskiego zainteresowania z Afganistanu na Irak.
Niezależnie od walk z talibami trwały działania mające doprowadzić do normalizacji życia ludności cywilnej i uporządkowania sytuacji politycznej kraju. 16 stycznia 2004 roku weszła w życie nowa konstytucja, 9 października odbyły się pierwsze wybory prezydenckie, kolejne wybory prezydenckie odbyły się 20 sierpnia 2009, których wynikiem było przedłużenie kadencji prezydenta Hamada Karzaja.
Dzisiejszy Afganistan mimo wciąż skomplikowanej sytuacji wewnętrznej zmienia się dynamicznie, powstaje z gruzów. Wznoszone są nowe osiedla, centra handlowe, pojawia się coraz więcej turystów. Według zewnętrznych obserwatorów - stolica zaczyna przypominać inne tętniące życiem, krzykliwe, spowite dymem kebabów targowe dzielnice Azji Środkowej.
Bibliografia
1. Korzeniewski K.: Afganistan: Gdzie regułą jest brak reguł. Warszawa 2006
2. Modrzejewska-Leśniewska: Afganistan. Warszawa 2010
3. http://www.national-geographic.pl/artykuly/pokaz/afganistan-kraj-wiecznego-konfliktu/ - data dostępu 30.11.2010
1