Bezpieczeństwo międzynarodowe - przyczyny wojen i konfliktów
Teorie przyczyn wojen można podzielić wg. poziomu analizy na:
- systemu - główne przyczyny wojen wywodzi się ze struktury systemu międzynarodowego
- państwa - jego natura i charakter społeczeństwa mają znaczenie decydujące
- procesu decyzyjnego - mechanizmów organizacyjnych i biurokratycznych, zwłaszcza w sytuacjach kryzysowych
teorie upatrujące przyczyny wojen w systemie międzynarodowym
Wg. realistycznej teorii równowagi sił (taki układ stosunków międzynarodowych w którym żadne mocarstwo nie może zapanować nad innymi ani narzucać im swoich praw) - państwa dążą do uniknięcia hegemonii oraz utrzymania swojej niezależności; tworzenie sojuszy w celu zabezpieczenia się przed zbytnią przewagą innych jest tzw. równoważeniem zewnętrznym, w odróżnieniu od równoważenia wewnętrznego, które następuje poprzez zbrojenia. Wojny są metodą rozwiązywania sporów o relatywną siłę poszczególnych państw; przeważa opinia, że wielobiegunowość z punktu widzenia stabilizacji systemu i zapewnienia pokoju jest korzystniejsza niż dwubiegunowość. Potencjał militarny powinien być stabilny i możliwy do zmierzenia, tak aby państwa mogły go właściwie ocenić, co jest konieczne do prawidłowego równoważenia. Zmiany techniczne w sferze wojskowej mogą wpływać destabilizująco.
Wg. teorii siły przeważającej (podejście statyczne) - równy rozkład sił stwarza niebezpieczeństwo uwierzenia w zwycięstwo przez jedną ze stron; przewaga jednej strony gwarantuje większą stabilność, wojna jest bowiem niepotrzebna dla silniejszego i zbyt ryzykowna dla słabszego.
Wg. teorii przechodzenia siły (podejście dynamiczne) - głównym źródłem wojny są zmiany relacji sił, powstałe w wyniku różnego tempa wzrostu gospodarczego; państwo dominujące ponosi koszty przywództwa związane z utrzymaniem systemu. Państwo którego siła rośnie może zainicjować wojnę po to by uzyskać wpływ i znaczenie polityczne zgodnie ze swoją gospodarczą i militarną pozycją; prawdopodobieństwo wojny jest największe wówczas gdy rozwój państwa `wschodzącego' jest szybki, a jego siła zbliżona do siły państwa dominującego.
Wg. teorii długiego cyklu - system międzynarodowy powraca po pewnym czasie do punktu wyjścia. Zbytnie `rozciągnięcie' zasobów państwa dominującego prowadzi do jego upadku; zmiana przywództwa w świecie następuje ca. 100 lat (XVIw. Portugalia, XVIIw. Holandia, XVIIIw. Anglia, XIXw. Anglia, XX Stany Zjednoczone, XXIw. Stany Zjednoczone? Chiny?)
teorie upatrujące przyczyny wojen w charakterze państwa i społeczeństwa
Zgoda społeczna i względny dobrobyt minimalizują prawdopodobieństwo wojny, natomiast różnice religijne i nacjonalizm mają wpływ destabilizujący i je zwiększają. Sytuacja wewnętrzna może motywować elity polityczne do zainicjowania wojny w celu zwiększenia spoistości społeczeństwa lub wzmocnienia własnej pozycji.
Wg. teorii demokratycznego pokoju państwa demokratyczne nie prowadzą między sobą wojen
teorie umiejscawiające przyczyny wojen na poziomie procesu decyzyjnego
Przedmiotem zainteresowania są doktryny wojskowe (ofensywne - zwiększające niebezpieczeństwo wojny, defensywne - zmniejszające), procedury i plany mobilizacyjne oraz mechanizmy podejmowania decyzji. Zakłada się zatem, ze wojnom można zapobiec poprzez kontrolę zbrojeń i rozbrojenie. Przyczyn wojen upatruje się w nieporozumieniach między stronami sporu, braku informacji oraz niedocenianiu lub przecenianiu sił lub intencji przeciwnika.
Wg. teorii oczekiwanej użyteczności wojny - przywódcy polityczni kalkulują zyski i koszty ewentualnego zwycięstwa lub porażki, biorąc pod uwagę ich prawdopodobieństwo zależne od zdolności militarnych poszczególnych państw, wojny wybuchają wówczas gdy ich oczekiwane wyniki są korzystniejsze niż istniejąca sytuacja
przyczyny wojen
nadwyżka kapitału - W.I. Lenin, Imperializm
cykle gospodarcze
dążenie do potęgi - Morgenthau, Politics Among Nations
nastroje narodowe
zdobycie terytorium
agresywność
zmiana siły
nieporozumienia
postrzeganie stosunków
popęd zmysłowy
bogactwa naturalne
poglądy elity
utrzymanie hegemonii
znaczenie broni nuklearnej - pełni funkcję odstraszania, rozumianego jako groźba uderzenia w celu odwiedzenia adwersarza od użycia siły militarnej dla realizacji celów polityki zagranicznej
racjonalna teoria odstraszania - państwo jest aktorem racjonalnym, dokonuje wyboru pomiędzy różnymi opcjami działania, starając się wybrać opcję najkorzystniejszą dla siebie. Zasadnicze znaczenie ma przekonanie, że druga strona jest w stanie przeprowadzić skuteczne kontrdziałanie, gdy uda się do tego przekonać przeciwnika wówczas zostaje on `odstraszony'. Jednakże by odstraszanie było skuteczne, konieczne jest okresowe użycie siły dla zademonstrowania woli i możliwości działania. Odstraszanie może być prowadzone w sposób jednostronny lub wielostronny
przyczyny dla których państwa dążą do posiadania broni nuklearnej (K.Waltz)
- nie mając nuklearnego sojusznika, będą dążyć do jej zdobycia, jeśli posiada ją jeden z adwersarzy
- obawiając się obecnej lub przyszłej siły konwencjonalnej przeciwnika
- jako broń tańsza, niż zdobycie analogicznego potencjału militarnego za pomocą broni konwencjonalnej
- dla celów ofensywnych
- w celu zwiększenia znaczenia i prestiżu na arenie międzynarodowej
zwycięstwo porażka
wojna konwencjonalna więcej władzy i potęgi straty wojskowe
nuklearna straty wojskowe i cywilne całkowite zniszczenie państwa
Broń nuklearna faworyzuje działania o charakterze obronnym przeciwko działaniom ofensywnym, bowiem prawdopodobieństwo jej użycia jest znacznie większe przez ofiarę agresji niż przez agresora. Podejmowane są działania na rzecz nierozprzestrzeniania broni jądrowej, szczególnie ważne w dobie terroryzmu (terroryści nie stosują się do zasady racjonalnego zachowania, leżącej u podłoża teorii nuklearnego odstraszania)
Konflikt społeczny
- strukturalnie - oznacza obiektywnie istniejącą w systemie sprzeczność interesów związaną z ograniczoną ilością dóbr społecznie cenionych (materialne, władza, prestiż); realizacja interesów przez jedną z grup odbywa się kosztem innej.
- behawioralnie - konflikt rozpatruje się przez pryzmat działań podejmowanych przez poszczególne strony
- psychologicznie - stan wrogości pomiędzy grupami
konflikty polityczne - zakładają sprzeczność interesów/pozycji dot. wartości narodowych (terytorium, secesji, autonomii, systemu/ideologii, władzy, zasobów, sił międzynarodowych, etc), którą cechuje pewien czas trwania i zasięg, pomiędzy co najmniej dwiema stronami (zorganizowane grupy, państwa, grupy państw, organizacje państw)
wojna jako specyficzny konflikt zbrojny
- w walkę zaangażowane są dwie lub więcej uzbrojone strony z których przynajmniej jedna reprezentuje regularne siły rządu (militarne, paramilitarne)
- po obu stronach istnieje organizacja centralna, która kieruje wojną (nawet jeśli celem są działania obronne lub partyzanckie)
- działania zbrojne wykazują pewną ciągłość, obie strony mają strategię
źródła konfliktów
ideologia - prezentuje wspólny, spójny światopogląd polityczny, religijny etc. Ideologie religijne są ugruntowane moralnie i tym samym trudne do negocjacji, oferują uporządkowany świat z jasno określonymi zasadami, kryterium dobra i zła oraz uczestnictwa we wspólnocie wiernych; religia może stać się przyczyną całościowej zmiany systemu (Afganistan), czy też tylko sporów międzygrupowych (Irlandia)
władza - leży u podłoża większości konfliktów o charakterze politycznym; zmiana władzy (rewolucje, zamachy stanu)
system - konflikty społeczne nie muszą być tożsame z dążeniem do obalenia władzy (zmiana układu sił), lecz jako wynik niezadowolenia z sytuacji politycznej i ekonomicznej kraju
zasoby naturalne - stają się przyczyną konfliktów w dwóch przypadkach: jeśli należą do dóbr podstawowych lub też warunkują możliwość korzystania z nich (woda); jeśli gwarantują uzyskiwanie znacznych zysków związanych z ich eksploatacją (surowce energetyczne)
terytorium - przyczyna sporów politycznych na poziomie wewnątrzpaństwowym (dążenie grupy do uzyskania autonomii (Tybet) lub secesji (Czarnogóra) jak i międzynarodowym
Kategoryzacja konfliktów
ze względu na natężenie/liczba ofiar i czas - mniejsze (min.25 rocznie i mniej niż 1000 podczas całego konfliktu); średnie (25-1000 i co najmniej 1000 podczas całego konfliktu); wojny (co najmniej 1000 rocznie)
ze względu na natężenie/użycie przemocy - konflikt utajniony (różnica stanowisk, jedna strona artykułuje swoje żądania, druga je dostrzega); konflikt manifestowany (użycie środków, które w dalszej kolejności mogą prowadzić do przemocy); kryzys (zakłada stan napięcia w którym przynajmniej jedna strona stosuje przemoc); poważny kryzys (stosuje się przemoc wielokrotnie i w sposób zorganizowany); wojna (przemoc używana jest systematycznie, w sposób zorganizowany i ciągły, strony angażują duże siły zbrojne przez dłuższy czas)
ze względu na fazy/etapy - spór (sprzeczności odnośnie terytorium, granic, ideologii, zasobów); konflikt (przynajmniej jedna ze stron zagraża drugiej lub wyraża chęć użycia siły); działania zbrojne (prowadzone są zorganizowane działania zbrojne); konflikt post-zbrojny (strony pozostają w stanie wrogości lecz rezygnują z działań zbrojnych); spór post-zbrojny (spór nadal istnieje, lecz strony nie chcą używać siły), porozumienie (pokój)
ze względu na zaangażowanych aktorów konflikt - niepaństwowy (aktorzy pozarządowi w ramach państwa); wewnętrzny (między rządem, a aktorami pozarządowymi); międzypaństwowy (między rządami co najmniej dwóch państw); jednostronna przemoc (użycie przemocy wobec ludności cywilnej przez rząd lub aktora pozarządowego)
ze względu na rolę aktorów zewnętrznych - działania pośrednie (dyskutowanie problemu na forum międzynarodowym; zbieranie informacji; good office - pomoc stronom konfliktu w podjęciu negocjacji, lecz bez wpływania na ich przebieg; potępienie lub wzywanie stron do działań (zawieszenie działań, negocjacje etc)); działania bezpośrednie (mediacja lub koncyliacja (aktywny udział w rozstrzyganiu sporu); arbitraż (rozwiązywanie sporu za pomocą orzeczenia); sankcje (częściowe lub całkowite ograniczenie stosunków politycznych lub gospodarczych); interwencja militarna lub wprowadzenie sił pokojowych (w celu rozdzielenia walczących stron))
zakaz użycia sił zbrojnych w rozwoju historycznym prawa międzynarodowego
średniowieczna doktryna wojny sprawiedliwej - państwa mają prawo wszczynać wojny, jednakże pod pewnymi warunkami; działania wojenne są uzasadnione jeśli: zaistnieje sprawiedliwa przyczyna (obrona własna lub zadośćuczynienie za doznane bezprawie); zwycięstwo jest prawdopodobne; użyta przemoc jest proporcjonalna do wyrządzonej krzywdy; wojnę toczy prawowita władza kierująca się dobrymi intencjami nie zaś np. chęcią zysku
pozytywistyczna szkoła prawa - państwa posiadają nieograniczone prawo do prowadzenia wojny, rozumiane jako jeden z trzech atrybutów jego suwerenności: prawo zawierania traktatów (ius tractatuum), prawo wysyłania i przyjmowania posłów (ius legationis) oraz prawo do wojny (ius ad bellum)
konferencje pokojowe w Hadze (1899, 1907) - pierwsze nieudane próby wprowadzenia do stosunków międzynarodowych obowiązku pokojowego załatwiania sporów i zakazu wojny agresywnej
Pakt LN (1919) - zakaz wszczynania wojen przed wyczerpaniem procedury załatwiania sporów określonej w pakcie LN (brak bezwzględnego zakazu wojny agresywnej)
Pakt Brianda-Kelloga/Traktat Paryski (1928) - pierwsza umowa wielostronna nakładająca bezwzględny zakaz wojny agresywnej i obowiązek rozwiązywania sporów drogą pokojową; podpisany przez prawie wszystkie państwa (w tym Niemcy i Japonię co dało podstawę do wydania wyroków skazujących po II wojnie światowej w procesach norymberskim i tokijskim)
Karta NZ (1945) - zakaz groźby lub użycia siły, ograniczony jedynie prawem do samoobrony (oraz akcją w stosunku do państw nieprzyjacielskich z okresu II wojny światowej); możliwość podjęcia interwencji zbrojnej w ramach systemu bezpieczeństwa zbiorowego ONZ
Akt końcowy KBWE (1975) - rozszerzenie zakazu groźby użycia siły o powstrzymywanie się od `wszelkich działań stanowiących groźbę użycie siły albo bezpośrednie lub pośrednie użycie siły przeciwko innemu państwu uczestniczącemu' oraz `wszelkich demonstracji siły w celu skłonienia innego państwa uczestniczącego do rezygnacji z pełnego wykonywania jego suwerennych praw'; zasada nieingerencji w sprawy wewnętrzne: powstrzymywanie się od `wywierania jakiegokolwiek militarnego lub politycznego, gospodarczego lub innego nacisku zmierzającego do podporządkowania swym własnym interesom wykonywania przez inne państwo uczestniczące praw wynikających z jego suwerenności i w ten sposób zapewnienia sobie korzyści jakiegokolwiek rodzaju' Akt ma charakter jedynie politycznej deklaracji zasad rządzących wzajemnymi stosunkami między państwami uczestniczącymi.