Antropologia kulturowa wykład 08.10.2011 r.

Zagadnienia do egzaminu i literatura na stronie www.gogacz.eu/uczelnia.htm

Pojęcie antropologii i antropologii kulturowej

Antropologia to kompleksowa nauka o człowieku, zajmuje się ona wszelkimi aspektami jego życia. Nazwa tej dyscypliny pojawiła się w XVI w. jako nauki o człowieku jako naturze fizycznej, a w wieku XVII dodano nazwę etnologii - nauki zajmującej się niematerialnymi wytworami człowieka - związane to było z dostrzeżeniem różnorodności kultur na świecie. Pojawienie się etnologii miało związek z podróżami Europejczyków poza obręb naszego kontynentu, bo wtedy okazywało się, że w innych zakątkach świata człowiek i jego kultura wyglądają zupełnie inaczej.

Dziedziny antropologii:

- Fizyczna, która dzielimy na: filogenezę (nauki o pochodzeniu gatunkowym), ontogenezę (nauki o rozwoju osobniczym), etnogenezę (nauki o rozwoju kulturowym), rasogenezę (nauki o zagadnieniach rasy), antropologii populacyjnej (nauki o rozwoju populacyjnym), antropometrię (nauki o pomiarach), fizjologię (nauki o działaniu organizmu), genetykę (nauki o dziedziczności jednostkowej).

- Antropologia kulturowa. Zajmuje się kulturą, czyli tym, co człowiek wytwarza w sposób całościowy, ale nie kulturą z punktu widzenia jej samej, lecz z punktu widzenia człowieka jako wytwórcy. Kulturą jako obiektywny, bytem zajmuje się kulturoznawstwo, człowiekiem jako istotą społeczną - socjologia, a człowiekiem jako istotę kulturową - antropologia kulturowa.

Tradycje uprawiania antropologii kulturowej:

- europejska, czyli kontynentalna (głównie Niemcy i Francja): etnologia i etnografia;

- brytyjska: etnologia, etnografia, językoznawstwo (język jako symbolu stosowanego przez człowieka);

- amerykańska: etnologia, etnografia, językoznawstwo, archeologia i antropologia fizyczna.

Etnografia - opis kultury, bez wnikania w nią.

Czy da się skomunikować kultury?

1. Antropologia kognitywna. Skoro kultura to zestaw reguł, zasad wytworzonych przez umysł i znających się w nim, to należy te zasady zrozumieć i przyswoić. Najważniejsze jest zatem przyswojenie struktur językowych, które są odbiciem świata kultury. Problemy: Jak przetransportować struktury językowe, aby odwzorować struktury myślowe? Jak przetłumaczyć to tym, którzy w owe struktury nie wniknęli?

2. Antropologia symboliczna. Zajmuje się antropologią z etnografią. Zadaniem antropologa jest opis kultur i ich interpretacja. Kultura to nie zestaw reguł w umyśle, lecz zestaw symboli. Jest „dokumentem publicznym”. Problem: Czy da się wypracować zasady interpretacją? Co z obiektywizmem? Czy w ogóle uda się go zachować?

Zasady antropologii kulturowej: szacunek dla innych kultur; odrzucenie porównań z kulturą zachodnioeuropejską; relatywizm antropologiczny - należy badać kulturę stosując jej własny system wartości, prowadzi to jednak do konieczności przyjęcia relatywizmu etycznego; odróżnienie faktów od osądów; uświadomienie porównawcze.

22.10.2011 r.

Dossier: W renesansie zrodziło się przekonanie o różnorodności kultur. Zaczęto przyglądać się naturze ludzi jako takiej, w tym, z kulturowego punktu widzenia. W szczególności zastanawiano się nad społecznym (wspólnotowym) aspektem. Średniowieczna kultura - kultura stałości. Kultura Boga (bo jest stały). Renesans - kultura nas samych. Człowiek uwikłany w przyrodę, w samego siebie. Machiavelli 1469-1527 „Cel uświęca środki”, zdumiewa maską. Człowiek - filary człowieczeństwa, ma rozum, ma moralność. „Świat jest oszalałym teatrem” - odgrywamy rolę nie mającą nic wspólnego z rozumiem i moralnością.

Thomas Hobbs (1588-1679) - Człowiek człowiekowi wilkiem

John Locke (1632-1704) - Umowa społeczna

Jan Jakub Rousseau (1712-1778) - Cywilizacja uczyniła z człowieka potwora. Ewolucjonizm.

August Comte (1798-1857)

Edward Bumatt Tylor (1832-1917)

Janes Fraser (1854-1941)

Ewolucjonizm. Stadium religijne (to Bóg). Stadium metafizmu (rozumie jak, ale nie wie, skąd pochodzi), stadium pozytywne (wiem, bo myślę - prawdy są w pełni zrozumiałe, czekają tylko na odpowiedni moment). W antropologii kulturowej zakłada, iż ludy pierwotne są naszymi przodkami w sensie dosłownym.

Dyfuzjonizm. Zakłada, że podstawową cechą dynamizmu kulturowego jest wzajemne przenikanie kultur. Ludzie bowiem rzadko wynajdują coś nowego. Przejmują raczej od innych, a kreatywność polega raczej na procesie adaptacji.

Koncepcja areału kulturowego (wspólnego geograficznego obszaru zamieszkania), gdzie współwystępują powiązania ze sobą kultury. Akultacja, czyli podporządkowanie jednej kultury innej silniejszej.

Funkcjonalizm. Bronisław Malinowski (1884-1942). Każde zjawisko w kulturze spełnia daną funkcję dla społeczności. Jest zatem wynikiem dostosowania do świata, rozwoju relacji wzajemnych, pozostaje w korelacji do struktur społecznych. Kultura jest w pełni teleologiczna (celowa) - Telos cel, teo bóg.

05.11.2011 r.

Klasyczny schemat postępowania:
Etap I - empiryczny: poznanie języka, rozpoznanie funkcjonalności pojęć, struktury społ., wartości. Przełożenie kategorii pojęć i systemów na własny grunt kulturowy.
Etap II Teoretyczne uogólnienie poprzez ukazanie kultury jako całości oraz jak współpracują jej elementy.
Etap III Analiza porównawcza z innymi kulturami.

Wady schematu klasycznego: oparcie na paradygmatach, społeczność jest traktowana jako integralna całość, brak niuansów indywidualistycznych, ujęcie struktury statyczne - brak uchwycenia dynamizmu.

Nowe trendy w antropologii:
Transakcjonizm - Kultura jest wynikiem umowy, transakcji jednostek.
Procesualizm - Procesy społeczne są ważniejsze niż struktury, gdyż są dynamiczne, kultura jest procesem społecznym.
Strukturalizm - Procesy są wynikiem struktur, które wcale nie muszą mieć charakteru statycznego. Struktura jest jednak fundamentem wszelkich procesów zachodzących w kulturze (Levi-Strauss). Całość nie jest sumą części, lecz synergiczną dynamiką. Ważna jest struktura pojęć wyrażająca cechy kultury. Natura tworzy się sama ponad ludźmi, my ją tylko realizujemy poprzez powielanie jej wyników, a przez to się rozwija (synergia).
Poststrukturalizm - Przeciwstawia się strukturalizmowi przede wszystkim kwestią rozróżnienia relacji rlacji podmiot-przedmiot.
Postmodernizm - Człowiek jako istota, która ma chaos w głowie wciąż próbuje robić porządek w myślach, a tak naprawdę świat to chaos, kultura nie jest jednolita - to jeden wielki tygiel. Antropolog nie jest autorytetem. Złe jest stawianie w opozycji JA kontra INNY - badacz ocenia kulturę: my i oni. Nowoczesne to wszech ogarniające. Nie ma sensu wysnuwanie wielkich teorii antropologicznych.

Kultura to:
Kulturą nazywamy ogół wytworów działalności ludzkiej, na które składają się: Materialne i niematerialne wartości oraz uznawane sposoby postępowania, które są zobiektywizowane i przyjęte w zbiorowościach i w następnym pokoleniach.
Definicja wg Tylora: „Kultura, względnie cywilizacja, wzięta w najszerszym sensie etnograficznym, jest złożoną całością zawierającą wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawo, obyczaj oraz wszystkie inne zdolności i przyzwyczajenia nabyte przez człowieka jako członka społeczeństwa”.
Definicja Herskovitza: Kultura nie jest zjawiskiem wrodzonym, lecz nabytym. Wywodzi się z elementów psychicznych, historycznych, środowiskowych. Ma charakter strukturalny i obejmuje wiele aspektów. Ewoluuje w czasie i w przestrzeni. Wykazuje prawidłowości, które pozwalają na jej naukowe badanie. Jest narzędziem, przy pomocy którego jednostka adaptuje się do środowiska.
Definicja Murdocka: Kultura jest zawsze wyuczona, obejmuje nawyki, które kształtują się pod wpływem społecznym, doświadczenia. Ma charakter ideacyjny (symboliczny), jest uświadamiana za pomocą norm i wzorów. Jest aparatem zaspokojenia ludzkich potrzeb. Mimo, że jest systemem otwartym, ma charakter zintegrowany, strukturalny.
Kultura - koncepcje całościowe i złożoności:
Jako całość - Jest ujęcie klasyczne, zakładające istnienie jednorodnej struktury w kulturze i poprzez to poszukujące antropologicznego ładu świata. Zakłada niezmienność postaw i postaci przejawów kultury, widoczne w szczególności w tzw. kulturach prymitywnych. Poznanie całości kultury możliwe jest m. in. poprzez wskazanie czynników spajających kulturę.
Czynniki spajające kulturę: wewnętrzne (endogenne): prawo, instytucje społeczne, język i struktury myślowe; zewnętrzne (egzogenne) - warunki geograficzne.
Krytyka holistycznej koncepcji: Kultury nie są jednorodne, krytyka koncepcji rasowych, rozwarstwienie społeczne, dynamika czasu i dyfuzja. Nawet społeczeństwa prymitywne są rozwarstwione.
Nowe rozumienie kultury: Kultura to sposób życia. Aby o niej mówić, muszą być spełnione warunki: sposób życia praktykowany przez grupę osób, przekazywany kolejnym pokoleniom. Kultura zatem to wiedza danej grupy, różnorodna, ale składająca się w wzajemnie powiązaną całość. Całość ta jednak funkcjonuje jedynie w obrębie danej społeczności. Warunkiem uczestnictwa jest enkulturacja (proces włączania się w kulturę poprzez zaznajomienie się z czynnikami danej kultury).
Składniki wiedzy kulturowej: język, sztuka, obyczaj, normy, zachowania jednostek, moralność i system wartości, podejście do płci, podejście do higieny, ekonomia, religia, władza, światopogląd rozumiany jako sposób postrzegania rzeczywistości.
Sfery kultury: duchowa, społeczna i materialna.
Rodzaje kultury: ludowa, elitarna i masowa.

19.11.2011 r. Kultura ludowa, elitarna i masowa

Kultura ludowa: stroje, muzyka, taniec, poezja, budownictwo. Kultura ludowa to nie tylko archaiczna forma warstwy chłopskiej. Jest pierwotna, ale w psycholo-* sensie. Homogeniczność jednorodna, Zróżnicowanie regionalne - areał kulturowy. Tradycjonalizm - konserwatywna tradycja, nie poddaje się wpływom obcym. Powiązana z życiem codziennym. Scholizacja - religijność. Mitologizacja - poznanie świata poprzez tłumaczenie mitologiczne. Spontaniczność i wolność (od wpływów zewnętrznych. Izolacjonizm społeczny - kultura zamknięta na obcych. Sensualizm - kultura działająca na zmysły, przemawia przez wzrok, słuch, smak. Jest nieuświadomioną podstawową cechą kultury. Warunkiem jej przetrwania jest izolacja, więc jest zagrożona. Ratunek w postaci uświadamiania. Folklor - kultywowanie przejawów tej kultury. Cechy i * - kultura elitarna. Odbiór wymaga szczególnych kwalifikacji. Jest uznawana przez twórców, krytyków, klasyków, naukowców. Trudno dostępne w praktyce. Stanowi punkt odniesienia do innych rodzajów twórczości.

Kultura masowa - pop kultura, ma korzenie historyczne w kulturze ludowej, ale przyjmuje się, że jest odpowiedzią na społeczeństwo industrialne. Występuje w opozycji do kultury elitarnej. Cechy kultury masowej: masowość produkcji, ograniczona liczba mediów, standaryzacja, formalizacja, dostępność i przystępność, atrakcyjność, fałszowanie rzeczywistości. Kultura masowa nie służy rozwojowi, ale rozrywce, czerpie zatem ze znanych wzorców, przygotowanych w sposób łatwy, przystępny i przyjemny. Jest odpowiedzią na zapotrzebowanie, ale jednocześnie je kreuje. Nie jest oryginalna. Strukturalizm kultury masowej tworzy się przez odbiorców, podawana przez sztab ludzi tworzących na potrzeby rynku.

Kultura masowa	Kultura ludowa
- masowa - jest narzucona - ma charakter biznesowy - odbiorca jest samotnym atomem - jest elementem dekonstruktujący społeczeństwo	- ludowa - spontaniczna - ma charakter spontaniczny - jest wynikiem działalności wspólnoty

Subkultury. Subkultura to względnie spójna grupa społeczna pozostająca na marginesie dominujących w danym systemie tendencji życia społecznego, wyrażająca swoja odrębność poprzez zanegowanie lub podważanie utrwalonych i powszechnie akceptowanych wzorów kultury. Kontrkultura jest reprezentowana przez grupę społeczną konstatująca zastane normy kulturowe. Cechy subkultury: tworzenie wspólnoty, swoistość sposobów komunikacji (np. język), swoisty system wartości, swoiste sposoby zachowania. Typologia subkultur (wg Jędrzejewskiego): terapeutyczno-religijne (rastafarianie, sataniści, Hare Krishna), bunt (punk, hipisi, rap, blokersi), izolacyjne (szalikowcy, motocykliści), kreacyjne (graficiarze, hackerzy).

Anarchiści - Subkultura jest kontrkulturą powstałą w Rosji w XIX wieku, oparta na komunizmie, przeciw światu polityki, władzy. Propagują system bezpaństwowy oparty na samorządach. Sprzeciw wobec cywilizacji przemysłowej. Opowiada się za edukacją i *.

Rastafarianie - Z Etiopii z 1930 od Księcia Rastafari potomka Dawida i Saby. Wiara w proroctwo naszego Mesjasza. Ruch pacyfistyczny. Przyjął się na Jamajce, * symbole miękkich narkotyków. Reggae - muzyka serc, jednocząca wszystkich ludzi.

Rap - Lata 80/90 XX w. Muzyka afroamerykanów, nieufność wobec świata, kontestacja wobec podejścia do świata (a nie system wartości). Nienawidzą konformizmu, bezrefleksyjności, pozorności.

Metalowcy - Zamiłowanie do muzyki haevy metalowej z lat 70 XX w. Długie włosy, obwisłe spodnie, czarny kolor i ćwieki. Pełne efektów widowisko, nastrój tajemniczości i grozy.

Goci - Ruch postpunkowy z lat 80. Zamiłowanie do okultyzmu, wampiryzmu w * materialnym. * Nie mylić z satanizmem. Muzyk new wave, niejednorodna. Nie są „twardzi”, jak metalowcy. Ubiory XIX w.

Skateboardziści - Lata 80. Deska deskorolka. Muzyka - techno, hip-hop, punk.

Harleyowcy - Odrzucają agresję przestępczość. Cechą spójną jest zamiłowanie do motocykli.

Graficiarze - „graffiti” z włoskiego „napis”, w Efezie pierwsze graffiti było reklamą domu publicznego.

03.12.2011 r. Kategorie antropologiczne - Czas i przestrzeń

1. Czas jest miarą zmian

Pierwotnie odmierzało się go porami roku - lata życia mierzyło się wiosnami, a czas od śmierci zimami. Pierwsze zegary konstruowano po to, by wyznaczały porę do modlitwy. Potem nastąpiła zmiana kalendarza z Gregoriańskiego na Juliański. Dopiero w oświeceniu czas zaczęto mierzyć obiektywnie.

2. Koncepcje czasu

- Czas linearny - związany z tradycją judochrześcijańską, ma swój początek i koniec. Przeszłość jest liczona od powstania świata, jest znana i obrazuje ją z naszego (ludzkiego) punktu widzenia graficznie prosta linia. Przyszłość rozgałęzia się w punkcie teraźniejszości na wiele możliwości zależnych od naszej woli, choć od dawna znanych już Bogu. Następuje sekularyzacja czasu w oświeceniu. Wtedy też powstaje ewolucjonizm zakładający, że każda cywilizacja rozwija się tak samo, tylko jest na różnych etapach.

- Czas cykliczny - związany z kulturą starożytną. Czas toczy się po kole w nieskończoność, następuje powtarzalność historii. Koncepcja ta zakłada wieczną walkę chaosu z harmonią w dziejach świata.

- Czas święty - Związany z ideą sacrum - świętością. Jest cykliczny, odwracalny, ale i niecodzienny. Wyznacza i jednocześnie jest wyznaczany udziałem w życiu religijnym.

- Czas świecki - Związany z ideą profanum - świeckości, życia codziennego. Jest linearny, niepowracający. Dokonuje się w nim codzienna ludzka egzystencja.

3. Typy czasu:

- Czas pierwotny - cykliczny, mierzony obiegiem przyrody.

- Czas historyczny - czas sekwencyjny, mierzony kolejno następującymi wydarzeniami. Jest w nim chronologia wydarzeń.

- Czas magiczny - związany z pojęciem homeostazy.

- Czas naukowy - czyste trwanie, mierzalne, ale nie odnoszące się do niczego, nierealne.

- Czas polityczny - kontrolowany i celowy, będący zapisem rewolucyjnych zmian.

- Czas teleologiczny - nastawiony na cel, np. czas w średniowiecznym chrześcijaństwie zmierzał do końca świata, po którym wybranych czekać miało zbawienie.

- Czas rodowy - wyznaczany generacjami.

4. Przestrzeń

Przestrzeń, jako druga kategoria antropologiczna wyznacza zakres powstawania i funkcjonowania kultury. Pierwotną kategorią przestrzeni w antropologii było postrzeganie świata przez pryzmat centrum i peryferii. Jest to związane z etnocentryzmem europejskim, ale w ten sposób narodziło się myślenie etnograficzne w ogóle.

Etnocentryzm nie jest jednak wymysłem europejskim: Dla Żydów centrum świata jest Jerozolima, Chiny nazywane są Państwem Środka, Aborygeni na swoich ziemiach upatrują centrum wszechświata.

Etnocentryzm powiązany jest w kulturach z egocentryzmem lub homocentryzmem. W wielu kulturach istnieje określenie tubylca związane semantycznie z określeniem prawdziwego człowieka. Reszta to obcy, nie w pełni ludzie.

5. Podział przestrzeni

Podobnie jak w przypadku czasu istnieje podział na sacrum i profanum - przestrzeń świętą i świecką.

Sacrum - przestrzeń święta jest niejednorodna. Z jednej strony uczestniczy w niej człowiek, z drugiej jest boska, tajemnicza, niedostępna.

Profanum - przestrzeń świecka. Jest jednorodna, neutralna. Jest przestrzenią geometryczną, trójwymiarową. Jednocześnie nie jest to przestrzeń wartościowana.

Wg Eliadego istnieje również przestrzeń święta świata prywatnego, choć w sferze profanum to jednak szczególna, wartościowana. Są nią miejsca, które są drogie każdemu człowiekowi. Dom rodzinny, miejsce spotkania miłości, etc.

6. Rodzaje przestrzeni wg Halla

- Przestrzeń trwała -niezmienna, zorganizowana przez człowieka. Jej tworzenie jest jednym z przejawów ludzkiej działalności, np. topografia miast - zależna od kultury.

- Przestrzeń pół trwała - może być organizowana przez człowieka. Jest łatwa do przekształcenia, np. ustawienie mebli w mieszkaniu, czy topografia ogrodu. W Chinach jednakże mieszkanie czy ogród należy do przestrzenia trwałej.

- Przestrzeń odspołeczna - szpitale, biura.

- Przestrzeń dospołeczna - puby.

- Przestrzeń nieformalna - związana z każdym poszczególnym człowiekiem. Jest to jego przestrzeń osobista, na którą składają się trzy sfery: intymna 40-45 cm, indywidualna (osobista) 45-120 cm, społeczna 120-350 cm, publiczna powyżej 350.

---