Antropologia kultury - na ćwiczenia 20.11.2005r.
Bronisław Malinowski „Argonauci zachodniego Pacyfiku”
Rozdział 14 „Kula na Dobu. Sposób dokonywania wymiany”
Przedmiotem wymiany jest kilka brudnych, zatłuszczonych i niepozornych tubylczych ozdób - sznur płaskich, wyblakłych krążków. Jego znaczenie w oczach tubylców wyrasta z siły tradycji i zwyczaju, nadająca im wartość. Wyjaśnię to: wyspy były miejscem, gdzie biali poszukiwacze ryzykowali życie by zdobyć kilka grudek złota, które w mniemaniu tubylców były brudnymi grudkami. Identyczna sytuacja była z perłami, które wyspiarze rzucali dzieciom do zabawy, a które są przecież cenne dla białego. W tych przypadkach wartość przedmiotów jest umowna, daje potęgę, sławę i przyjemność pomnażania ich. Tą samą zasadą kieruje się kula.
Transakcja kula zawsze musi być darem, po którym następuje przeciwdar. Nie handel wymienny, ani zwykła wymiana połączona z wyceną i targowaniem. Podczas kula zachodzą dwie transakcje, wymianę otwiera wstępny dar (vaga), a zamyka końcowy (yotile). Są to dary ceremonialne, przekazywanie odbywa się przy dźwiękach konchy, wręczanie odbywa się publicznie. Etykieta wymaga aby dar został przekazany osobiście ale otrzymujący nie dostaje go do rąk tylko rzuca mu się dar jakby od niechcenia, oschle pod nogi. Przyjęcie odbywa się tak samo oschle co wyraża nonszalancję i lekceważenie (wyjątek na wyspach Trobrianda, tu wódź daje dar zwykłemu członkowi społeczeństwa do rąk a ten wyraża swoje uznanie). Interpretacja postawy przyjmującego dar, wg autora wywodzi się z podstawowego zachowania ludzkiego - niezadowolenie z wartości otrzymanego przedmiotu. Sami tubylcy zawsze mówiąc o wymianie będą chwalić się jaki to wspaniały dar złożyli a jaki nędzny otrzymali. Więc podczas kula ofiarodawca, symuluje gniew bo niechętnie rozstaje się z posiadaną rzeczą , poza tym podnosi to rangę daru.
Obydwa przedmioty nie są dawane w jednym czasie. Na wyprawy zamorskie typu uwalaku przybywający w gościnę nie zabiera ze sobą kosztowności i dlatego dar nie będzie od razu odwzajemniony. Nawet wówczas gdy kula jest dokonywana w tej samej wiosce, nakazany jest kilkuminutowy odstęp w wręczaniu.
Między darami jest istotna różnica, vaga (dar otwierający) musi być przekazywany spontanicznie, bez przymusu. Istnieją sposoby zabiegania o niego ale nie wolno wywierać nacisku. Natomiast w wypadku yatile - przeciwdaru jest pewien nacisk wynikły z poprzednich zobowiązań. Bo jeśli tubylec po roku pojedzie do winnego mu dar i zobaczy u niego ten dar uważa że mu się on słusznie należy. Jeśli tego nie zrobi to jak się nadarzy okazja do zabrania siłą, yo reguła kulu go do tego uprawnia. Następna różnica między darami: można zabrać w podróż klejnoty ale tylko te które trzeba złożyć jako yotile, za otrzymane wcześniej vaga. Natomiast darów otwierających nigdy się nie zabiera.
Istnieje również seria darów pobudzających pokala w formie żywności. Na wyprawę zabiera się znaczne zapasy żywności i gdy wiadomo, że ktoś ma interesujący przedmiot, przekazuje się mu część zapasów aby uzyskać przedmiot. Właściciel może się nie zgodzić i wtedy nie weźmie pokala. A jeśli weźmie to znaczy że kiedyś mu ofiaruje ten przedmiot, czasami ociąga się z przyjęciem żywności bo w ten sposób chce dostać więcej darów pobudzających..
Inny dar pobudzający nazywa się kaributu i składa się z przedmiotów, których z reguły nie używa się w kula. Są to gładzone ostrza małej siekiery lub wartościowy pas. Taki dar też można przyjąć wtedy gdy chce się odwdzięczyć. Nierzadko w zabiegach o cenny klejnot składa się pokala a potem kaributu. Jeśli uzyska ten klejnot to czasami odwdzięcza się ofiarodawcy przesyłając mu jako wyraz zadowolenia więcej żywności(kwaypolu).
Inny rodzaj daru w związanego z kula nazywa się korotomna, przeważnie jest to łyżka z kości wieloryba do wapna, ozdobiona krążkami. Jest to prezent do odwzajemnienia.
W czasie dalekomorskich wypraw na Dobu, dary pobudzające przekazywane są hurtowo w ramach podarków od gości pari, i nie zważa się w takich przypadkach na subtelne różnice w ich nazwie i znaczeniu. Jeśli jednak wśród pari znajdzie się dar szczególny to partner z Dobu musi się odwzajemnić w późniejszym terminie.
Następnym rodzajem daru jest basi(dary pośrednie) i ma ważną rolę w kula. Przykład z zastosowanie basi: jeśli kiedyś jeden wyspiarz złożył w darze piękną parę naramienników, a teraz przybywa na wyspę partnera i stwierdza, że ten nie ma nic godnego, spodziewa się od niego daru zastępczego np. w postaci podrzędnego naszyjnika. Nie jest rewanżem za cenne vaga, lecz darem wypełniającym lukę. Gdy dłużnik uzyska odpowiedni dar(kudu - końcowy dar) i za cenne vaga odda je partnerowi, zamknie transakcję kula. Kudu znaczy ząb, który odgryza dalsze transakcje. Jeśli podczas transakcji kula naszyjniki i naramienniki spotkają się i zostają wymienione, mówi się że zostały poślubione va'i.
Wartościowe przedmioty kula muszą krążyć i nigdzie nie zatrzymują się dłużej, w jednym kierunku krążą naramienniki, a naszyjniki w przeciwnym. Naramiennikom(mwali) towarzyszy przedmiot doga czyli zakrzywiony ząb dzika, bardzo ważny element kula. Dziś rzadziej używany gdyż zmienia się moda ale nadal jest popularny i cenny na wyspach Nowej Gwinei. Spondylusa(do wyrobu naszyjników) importują tubylcy spoza rejonu kula, jest on produkowany też przez białych w celu wymiany. Naramienniki są wytwarzane w rejonie kula ale doga są trudne do odtworzenia ponieważ dziki z zakręconymi kłami to rzadki wybryk natury. Wraz z naramiennikami wędrują też bosu, wspomniana łyżka do wapna z kości wieloryba i ozdabiana muszelkami, nie są obiektami wymiany lecz występują jako krotomna.
Z naszyjnikami wędrują też pasy z muszli , są używane jako Basi. Inny rodzaj przedmiotów wymienianych w kula, to wielkie, cienko gładzone ostrza toporów beku. Nie używa się ich do celów praktycznych, są symbolem bogactwa. Ofiaruje się je jako dary pobudzające.
Transakcjom kula towarzyszy obrzędowość i pewne formy towarzyskie, etyka kupiecka. Ustalenie równowartości darów stwarza okazje do spięć i sporów, nie ma takich jednakowych wyznaczników i dlatego trudno zadowolić partnera. Tubylcy nie robią scen na miejscu dokonania kula, ale czują się urażeni i gdy partner nie słyszy ten obrzuca go obelgami, które i tak dojdą do jego uszu. Odwołują się też do czarnej magii- sprawdzona metoda regulowania sporów, płaci się oczywiście czarownikowi za rzucanie czarów. Krajowcy często rzucają czary i ginęli od tego kupcy, istnieje szereg znaków, które po śmierci mówią że przyczyną zgonu był czar. Odpowiednie znaki mówią, że zmarły miał albo za duże powodzenie na kula, albo że obraził partnera na wymianie. Nakaz przestrzegania uczciwości i przyzwoitości oparty jest na zasadzie, że skąpstwo jest czymś niestosownym. Tak więc tubylcy starają się, aby za piękny przedmiot odpłacić cennym aby partner szczycił się, a on powie że to za sprawą swej magii powodzi mu się. Cechą naganną jest zbyt długie przetrzymywanie u siebie zbyt dużej liczby przedmiotów i powolne puszczanie ich w obieg. O takim człowieku mówi się, że jest trudny w kula(np. ludzie z Gumasila).
Wyspiarz płynąc na kula spodziewa się dostać dużo darów od wielu partnerów. Nie może ani jeść ani pić z miejscowymi dopóki nie dostanie daru. Czasami aby zmiękczyć partnera symuluje chorobę, pozostaje w czółnie i przesyła mu wiadomość o złym samopoczuciu. Oczywiście partner wie o symulacji lecz czasem daje się przekonać i ustępuje. A jeśli udawanie nie pomoże to gość ucieka się do magii. Formuła kwoygapani(oplątywania siecią), ma na celu owładnąć umysłem człowieka, ogłupić go i uczynić uległym na namowy. W zaklęciu tym wykorzystuje się liści rośliny kwega , którą tubylcy wykorzystują do żucia. Ma on zniewolić umysł mieszkańca Dobu. Powyższy zabieg jest ostatnim atutem człowieka ubiegającego się o dary.
Równolegle z kula odbywa się również wymiana zwykłego towarów, przeważnie na koniec kula odbywa się zwykła wymiana handlowa(gimwali). Handel może być uprawiany między przybyszami a społecznością ale nie między partnerami od kula. Jest to handel z targowaniem się oraz wyrównywaniem towarów w toku wymiany. Gdy na Dobu będzie kula, przypływają okoliczni wyspiarze z towarem na zwykły handel, ale żeby to nie było proste to nie mogą handlować bezpośrednio z przybyszami, swój towar muszą najpierw wymienić z mieszkańcami Dobu, a ci mogą wymienić z gośćmi.
Przybysz wchodzi w trojaki układy z tubylcami na kula:
ma partnera, z którym wymienia ogólne dery na zasadzie wymienności
ma też innego mieszkańca danej miejscowości, z którym prowadzi gimwali
ma obcego, którym prowadzi wymianę za pomocą miejscowego
Kula rzeczywiście przyciąga kupców, ale nie tylko, są też ciekawscy, których przyciąga ciekawość i pragnienie obejrzenia uroczystego przyjęcia wyprawy uwalaku. Każdy przybysz przywozi i zabiera około pół tuzina przedmiotów, które przynoszą im wyraźny zysk i tu autor wymienia co i ile jest warte w przełożeniu na orzechy kokosowe. Zyski z poszczególnych transakcji się różnią, generalnie każdy jeden chce na towarze odebrać co sam zapłacił i jeszcze coś dodatkowo. Wyspiarze pływając na kula nie tylko handlują i zabiegają o kosztowności, odwiedzają też krewnych - migrantów. Zwiedzają okolicę, pokazuje się im różne dziwy przyrody(gorące źródła). Na Dobu mówi się po dobańsku., którego goście uczą się od małego, przybysze nie sypiają z dobańskimi kobietami, gdyż to mogłoby mieć zły wpływ na kula.po 3-4 dniach pobytu na Dobu flotylla gości wyrusza w drogę powrotną bez specjalnej ceremoni pożegnalnej. Rano dostają pożegnalne dary(talo'i) złożone z żywności, orzechów, przedmioty codziennego użytku. Ciężko załadowani, odprawiają magię zwaną kaylupa, aby ulżyć łodziom i ruszają na północ.