Olmekowie, Majowie, Aztekowie i inne ludy Mezoameryki - Indianie Ameryki prekolumbijskiej
Terytoria Ameryki prekolumbijskiej można podzielić na trzy części. Pierwsza z nich, zwana Mezoameryką obejmuje południową część dzisiejszego Meksyku, cały półwysep Jukatan, współczesną Gwatemalę oraz zachodnie obszary Salwadoru i Hondurasu. Druga część biegnie na południowy wschód od Hondurasu i sięga aż do Kolumbii. Jest to obszar najmniej znany przez badaczy. Część trzecia rozciąga się wzdłuż pasma Andów i obejmuje fragmenty dzisiejszego Ekwadoru, Peru, Chile oraz górskie rejony Boliwii.
Za Indian Ameryki prekolumbijskiej (w odróżnieniu od Indian Ameryki Północnej) uważa się ludy zamieszkujące obszar Ameryki Środkowej i Południowej przed rokiem 1492. Powszechnie sądzi się, że w epoce prehistorycznej pierwsi ludzie przedostali się do Ameryki z Azji, przez dzisiejszą Cieśninę Beringa, by następnie wyruszyć na południe i wschód.
Cywilizacja Indian prekolumbijskich
Mezoamerykę zamieszkiwały miedzy innymi plemiona Azteków, Chichimeków, Tolteków, Mixteków, Tarasków, Totonaków oraz Majów. W XI wieku Chichimekowie napadli na państwo Tolteków, co było bodźcem do wielkiej wędrówki plemion mezoamerykańskich, w czasie której grupa Tolteków udała się na Jukatan, na tereny zamieszkane przez Majów i rozbudowała ich miasto, Chichen Itza.
Podczas gdy plemiona Indian z północnego kontynentu były społecznościami łowiecko - zbierackimi, Indianie środkowo- i południowoamerykańscy odkryli prymitywne rolnictwo, które pozwoliło im na odejście od nomadycznego trybu życia i utworzenie cywilizacji. Pola uprawne zyskiwali dzięki wypalaniu obszarów leśnych, które opuszczali po wyjałowieniu ziemi, ponieważ nie stosowali płodozmianu. Ich płody rolne, słodkie ziemniaki i kukurydzę, Europejczycy poznali pod koniec XV wieku, dzięki odkrywczej wyprawie Krzysztofa Kolumba. Indianie prekolumbijscy uprawiali także dynie i fasolę. Żadna z cywilizacji prekolumbijskich nie znała koła jezdnego ani nie wykorzystywała zwierząt do prac przy uprawie ziemi. Jedynie andyjscy Inkowie udomowili lamy i używali ich wełny do wyrobów tkackich.
Cywilizacje Ameryki prekolumbijskiej oparte były na uprawie kukurydzy i odegrała ona ważną rolę w ich mitologii: bóstwa deszczu, wiatru, ziemi, słońca oraz dziewięciu bogów nocy zajmowało się poszczególnymi etapami wzrostu tej rośliny. Indianie mezoamerykańscy nie różnili się znacząco, zarówno jeśli chodzi o przekonania religijne, jak i język nahuatl, (z wyjątkiem Majów mówiących odrębnym językiem z rodziny maja, z którego wywodzi się ich nazwa). W światopoglądzie Indian Mezoameryki nie był istotny indywidualny rozwój człowieka, tak jak ma to miejsce w kulturze europejskiej. Przeciwnie, postrzegano go jako trybik w machinie kosmicznego porządku, a jego obowiązkiem było służyć i pomagać bogom, bez względu na własne dobro.
Majowie
Majowie, których początki sięgają III wieku p.n.e. zamieszkiwali tereny dzisiejszej Gwatemali, półwyspu Jukatan i zachodniego Hondurasu. W odróżnieniu od Azteków i Inków nie stworzyli imperium, ale skupiali się wokół analogicznych do starożytnej Grecji państw - miast będących zarazem ośrodkami kultu religijnego. Zdominowana przez kapłanów i władców feudalnych ludność rolnicza mieszkała w niepozornych wioskach. Imponujące natomiast były miasta Majów. Najważniejsze z nich w okresie klasycznym, trwającym od II do IX wieku n.e. to Copan, Uaxactum oraz Tikal. Powstały tam charakterystyczne schodkowe piramidy, na których szczycie stawiano świątynie. Architektoniczny kunszt tych obiektów, jak i zaawansowaną wiedzę matematyczno - astronomiczną, której owocem był precyzyjny kalendarz, przejęli Majowie prawdopodobnie od Olmeków, cywilizacji uważanej za najstarszą w Mezoameryce. Również Olmekowie utworzyli podstawy dla rozwiniętego przez Majów pisma piktograficznego.
Majowie w liczeniu posługiwali się systemem dwudziestek, czas zaś pojmowali jako niekończący się bezkres. Używali dwóch kalendarzy: rytualnego, odnoszącego się do liczącego 260 dni cyklu wzrostu kukurydzy oraz słonecznego, 365 dniowego. Wiek definiowali jako 52 lata i oczekiwali końca świata u schyłku każdego z nich.
Przyczyny załamania się cywilizacji Majów nie są do końca znane. Mogło do niego dojść pod wpływem konfliktów społecznych albo zmian klimatycznych. Jest też niewykluczone, że prymitywne rolnictwo okazało się niewystarczające dla wyżywienia przyrastającej ludności, która tym samym zmuszona została do odejścia od osiadłego trybu życia.
Przemiany w kulturze Majów
Większość Majów wywędrowała na półwysep Jukatan i tu, w I wieku n.e., rozpoczął się drugi etap ich rozwoju. Zbudowali wówczas swój największy ośrodek kultu religijnego - miasto Chichen Itza. Kultura Majów przeżyła wtedy swój renesans. Aż do roku 1250 kształtowały się nowe style w ich sztuce i architekturze. W XI wieku Majowie dostali się pod wpływy przybywających na półwysep Jukatan plemion meksykańskich, co prócz inspiracji artystycznych spowodowało też zmiany w panteonie bóstw i ustroju społecznym. Do władzy doszła kasta wojowników, zaś praktyki religijne zaczęło cechować okrucieństwo. Już w XIII wieku Chichen Itza opustoszało, zaś państwo Majów znów się zdecentralizowało. Najazd Hiszpanów pod koniec XV wieku jedynie dokończył jego ostateczny upadek.
Aztekowie
Aztekowie (mówiący o sobie także Mexica) żyli w Dolinie Meksyku podobnie jak Toltekowie i Chichimekowie. Rodowód Azteków nie jest do końca znany, wiadomo jednak że wyodrębnili się jako osobne plemię na początku XIV wieku. Osiedlili się w środkowej części Doliny Meksyku, na wschód od dzisiejszego Mexico City, na wysepkach jeziora Texcoco. Utworzyli na nim swoją stolicę i bazę wypadową Tenochtitlan, miasto na wodzie, z pływającymi ogrodami oddzielonymi od siebie siecią kanałów. Wody pitnej do miasta dostarczały akwedukty, zaś w centrum wznosiła się świątynia, zbudowana na szczycie schodkowej piramidy.
W Europie starożytni Rzymianie przyswoili sobie panteon bóstw i dorobek kultury Greków, przystosowując je jedynie do własnych potrzeb, a następnie asymilowali religie podbijanych przez siebie krajów. Również czternastowieczni Aztekowie, przyjąwszy kulturę i wierzenia religijne od Tolteków i Chichimeków (a także od innych podbitych przez siebie ludów), zinterpretowali je tak, by móc uzasadnić swą skłonność do ekspansji terytorialnej. Nie byli też ostatnią cywilizacją w historii człowieka, która dopasowywała wykładnię swojej wiary do potrzeb mocno odległych od chęci duchowego rozwoju.
Rozkwit państwa Azteków
W latach 1428 - 1440 władcą Azteków był Itzocatl, który podobnie jak inni ich królowie, pełnił zarazem funkcję najwyższego kapłana. Pod jego rządami doszło do dynamicznego rozwoju państwa Azteków, których dominacja rozciągnęła się na całą Dolinę Meksyku, zaś podbite ludy musiały uiszczać najeźdźcom daniny. W tym czasie Tenochtitlan stało się metropolią, zaś państwo azteckie przeżywało rozkwit cywilizacyjny, bowiem Aztekowie w umiejętny sposób łączyli i przyswajali sobie wiedzę i praktyczne umiejętności lepiej rozwiniętych cywilizacyjnie ludów, którymi zawładnęli.
Naród Słońca
Aztekowie postrzegali świat jako uporządkowany zbiór par przeciwieństw, które wzajemnie się unicestwiają. W ich mitologii występuje wielki jaguar, który co wieczór pożera słońce i w ten sposób ściąga je do podziemnego świata. Bóg słońca z kolei po kawałku okalecza księżyc, który jednak odradza się w czasie pełni. Takimi zasadami miała się według Azteków rządzić cała przyroda. Bez zniszczenia i śmierci nie były możliwe kolejne narodziny. Po części wyjaśnia to, dlaczego Aztekowie wprowadzili do swoich praktyk religijnych rys okrucieństwa. Wszyscy bogowie, których otaczali czcią domagali się, w ich przekonaniu, ofiar z ludzi, by móc się odrodzić. Schody świątyni w Tenochtitlan, mającej dwa sanktuaria, poświęcone bogu deszczu Tlalocowi oraz bogu słońca i wojny Huitzilopochtli, regularnie spływały krwią. Kapłani azteccy wyrywali swym żywym ofiarom serca stanowiące pokarm Huitzilopochtli, który ustanowił ich plemię Narodem Słońca, obdzierali schwytanych ludzi ze skóry, co było symbolem uroków wiosny i wiążącym się z nią odrodzeniem w przyrodzie, a także obcinali głowy. W zależności od tego, jakiemu bóstwu składano ofiary, byli nimi mężczyźni, kobiety, lub dzieci, zaś ich uśmiercenie poprzedzał specjalny rytuał. Według azteckich wierzeń w chwili śmierci zabijani wcielali się w bóstwo, któremu byli poświęceni. Codzienność Azteków przesycona była religijnością i związanymi z nią aktami przemocy. Przykładem tego mogą być pojedynki, zwane wojnami kwietnymi. Ich uczestnicy walczyli ze sobą na polach kwiatów, zaś pokonani pozwalali złożyć się w krwawej ofierze bóstwu Huitzilopochtli. Wojny kwietne prowadzono wiosną i miały one zapewnić całoroczny urodzaj.
Aztekowie rekrutowali ofiary zarówno spośród samych siebie, jak i podbitych plemion. Dlatego prowadząc wojny woleli brać pokonanych do niewoli, by móc ich użyć do religijnego rytuału. Nic dziwnego, że wzbudzali grozę wśród swych sąsiadów i że Hiszpanie napadając na państwo Azteków, znaleźli sojuszników wśród innych indiańskich plemion.
Upadek państwa Azteków
Aztekowie uważali się za potomków starego rodu zapoczątkowanego przez boga życia Quetzalcoatla, którego serce jako gwiazda zaranna (planeta Wenus), dwa razy na dobę odradzało się i umierało. Wierzono, że ma on postać brodatego człowieka o białej skórze i że powróci by poprowadzić Azteków do ostatecznego zwycięstwa.
Gdy w 1519 roku Hiszpanie pojawili się u wybrzeży dzisiejszej Zatoki Meksykańskiej, ówczesny król Azteków, Montezuma II, ujrzawszy przywódcę konkwistadorskiej wyprawy, Ferdynanda Corteza, rozpoznał w nim wracającego tryumfalnie Quetzacoatla, co w połączeniu z sojuszem jaki Hiszpanie zawarli wcześniej z Indianami Tlaxcala oraz zwyczajem niezabijania pokonanych, by mogli służyć jako ofiary dla bogów, przyczyniło się do przegranej Azteków.
Pomimo, że w tym czasie inkwizycja hiszpańska mogła się już pochwalić niemałym dorobkiem w spektakularnym paleniu na stosach ludzi oskarżonych o obrazę wiary chrześcijańskiej, przybyli do państwa Azteków konkwistadorzy, poddani Izabeli I Kastylijskiej i Ferdynanda II Katolickiego byli wstrząśnięci azteckimi obrzędami religijnymi. Towarzyszący żeglarzom katoliccy duchowni uznali Azteków za czcicieli diabła, zaś po dotarciu do Tenochtitlan w roku 1521 oraz rozbiciu i splądrowaniu ich państwa spalili pisma Azteków i zniszczyli większość dzieł sztuki, uznając je szatańskie artefakty. Podobny los spotkał wytwory kultury Majów.