Sylwia Sobczak
Herodot i jego dzieło.
Herodot (ok. 485-ok. 425) urodził się między pierwszą a drugą wojną perską w Halikarnasie. Uwikłany w walki polityczne przeciwko tyranom, którzy wówczas rządzili w jego rodzinnym mieście musiał je opuścić. Przeniósł się na jońską wyspę Samos.
Pisząc Dzieje Herodot w dużej mierze wzorował się na Hekatajosie, wybitnym geografie i etnografie, pierwszym podróżniku na wielką skalę. Zwłaszcza w geograficzno- etnograficznych ekskursach pierwszej połowie swojego dzieła. Jednak wiadomości Hekatajosa Herodot uzupełniał, konkretyzował, poszerzał i pogłębiał. On pierwszy uznał odrębność Morza Kaspijskiego. Jego znajomość Tracji i ludów na północny wschód od Dniepru budzi po dziś dzień szacunek. Od niego dowiadujemy się o stepie bezleśnym i trawiastym na północ od Morza Czarnego, o potężnych rzekach, jak Dniestr, Boh ( przez cztery dni płynął Bohem w górę i podaje wiadomości wykraczające poza to, co mógł wiedzieć od kolonialistów greckich w Olbii), Dniepr, Don.
Herodot w głównej mierze koncentrował się na tym, aby jego przekaz był wiarygodny, opierał się na wiadomościach opartych na autopsji cudzej lub własnej, z wywiadów oraz tradycji. Interesowało go głównie życie ludów, klimat, właściwości gleby. W etnografii stworzył jakby system mówiący kolejno o pochodzeniu narodu, języku, religii i kulturze. Przeciwnie do Hekatajosa, interesują go religijne poglądy i kultowe zwyczaje obcych ludów, właśnie to najbardziej różniło go od jego poprzednika i fakt, że etnografię ujął w ramy historii.
Dzieje Herodota są pierwszym utworem prozaicznym o takich rozmiarach w Grecji. Można je tylko porównać z poematami Homera. Już sama objętość pracy nastręczała niemałe trudności, ponieważ trzeba było tak obszerne dzieło opanować pamięciowo. A przy takiej ilości faktów, zdarzeń łatwo było zgubić nić przewodnią. Tymczasem u Herodota pomyłek, niedopowiedzeń jest mało, co świadczy o niepospolitej pamięci historyka. Warto również zauważyć, że kompozycja dzieła przypomina budowę Odysei. Styl Herodota jest gawędziarski, wzorowany na opowiadaniach ludowych jońskich. W opowiadaniu nie spieszy się, obok ważnych rzeczy nie pomija zajmujących drobiazgów. Jednak styl partii narracyjnych różni się nieco od stylu wywodów naukowo- badawczych.
W dzisiejszych czasach historyk ma do dyspozycji całe spektrum archiwów, bibliotek. W starożytności było inaczej. Homer w swej pracy dokumentów gruntownie jeszcze nie badał, ale też od nich nie stronił. Wiemy niemalże na pewno, że korzystał ze zbiorów wyroczni, spisu perskich obwodów podatkowych. Z pism logografów, pomijając Hekatajosa, niewiele mógł się dowiedzieć, bo zajmowali się oni czasami mitycznymi i wczesnohistorycznymi. Herodot jako pierwszy opracował w swym dziele wydarzenia mu współczesne korzystając z źródeł historycznych i tradycji wielu kultur. W ten sposób stworzył obraz jednej epoki (kronikarze przed nim spisywali dzieje poszczególnych miast).
Jednak dla Herodota punktem wyjścia były wiadomości uzyskane od mu współczesnych zwłaszcza, jeśli chodzi o wojny perskie. Od tego punktu cofał się zaledwie o parę pokoleń, operując już materiałem historycznym. Oddziela w swej pracy to, co widział od tego, co słyszał od innych. W ten sposób selekcjonował swoje źródła na te mniej lub bardziej wiarygodne. Jego własne obserwacje był bardzo dokładne, natomiast opisy zdarzeń z odległej przeszłości zależne były od charakteru źródeł, jakimi dysponował Herodot. Natomiast w miejscach, gdzie relacje były sprzeczne, historyk ograniczał się do krótkiego zaznaczenia swojego zdania o wiarygodności tychże źródeł, które tylko relacjonuje ocenę pozostawił czytelnikowi.
Mimo wyraźnych braków Dzieje są po dziś dzień kopalnią informacji do historii Wschodu i Północy. Informacji, z którymi liczą się zwłaszcza egiptolodzy i asyriolodzy. Gdyby nie Herodot, najprawdopodobniej nie zachowałyby się informacje o Scytach, ich geografii kraju, właściwościach gleby, obyczajów ludów itd. Jego praca podaje również dużo informacji o pierwszych mieszkańcach Grecji, ich wędrówkach i najdawniejszych siedzibach. Herodot podał je tylko okolicznościowo w ekskursach i dlatego wiadomości te są fragmentaryczne. Ale tradycje wojen perskich on właśnie ukształtował.
Oprócz dużej liczby zwolenników historyk miał też swoich przeciwników. Już w starożytności niektórzy nazywali go „bajarzem” inni „złośliwcem” do nich należeli min. Arystoteles i Tukidydes. Pierwszy wytyka Herodotowi niewiarygodne i przesadne relacje, drugi natomiast uważa,że Dzieje są błyskotką stworzoną dla chwili i dla przygodnych słuchaczy, a nie dziełem stworzonym po wieczne czasy. Ktesjas w swej Historii perskiej zarzuca Herodotowi kłamstwo, a Plutarch w pamflecie O złośliwości Herodota oskarża go o kłamstwo i fałszowanie prawdy historycznej.
Na ukazane w Dziejach wydarzenia duży wpływ ma światopogląd religijny pisarza. Wierzy on w rządy boskiej opatrzności, która kieruje losami jednostek i ludów. I dlatego jego dzieło sensu stricte nie może być uważane za w pełni historyczne, pomimo tego, że Herodota zwykło nazywać się historykiem. Kiedy umierał Herodot, Tukidydes tworzył swoje dzieło, oparte na innych podglądach i na innej metodzie badań. On dopiero dał pierwszą pragmatyczną historię mu współczesną, w której nie było miejsca dla bogów mieszających się do rzeczywistych wydarzeń historycznych.
Bibliografia;
Cytowska Maria, Szalest Hanna, Literatura grecka i rzymska w zarysie, wydanie trzecie, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1981.
Herodot, Dzieje, przeł. i opr. S. Hammer, Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza „ Czytelnik” 1954.
Turasiewicz Romuald, Herodot i jego dzieło, Kraków: Polska Akademia Nauk 1979.