Polityka monetarna (inaczej pieniężna) jest rodzajem polityki gospodarczej, która polega na kształtowaniu podaży pieniądza. Poprzez nią bank centralny w danym kraju wpływa na sposób funkcjonowania gospodarki, oddziaływuje na wielkość produkcji a tym samym na stopę inflacji i pośrednio bezrobocia. W Polsce funkcję tę pełni Narodowy Bank Polski, który oprócz emisji pieniądza i obsługi budżetu państwa wpływa na ceny i rozmiary kredytów. Dąży on do takiego stanu gospodarki w której dojdzie do jak najpełniejszego zatrudnienia czynników wytwórczych przy niskiej inflacji. W polskich warunkach zwłaszcza cel inflacyjny nabiera szczególnego znaczenia.
Narzędzia polityki monetarnej
Narodowy Bank Polski może realizować politykę monetarną poprzez tzw. narzędzia polityki monetarnej :
• operacje otwartego rynku - polegają one na zakupie i sprzedaży papierów wartościowych bankom. Kupując na otwartym rynku NBP przyczynia się do zwiększenia ilości pieniądza w obiegu, gdyż za zakupione papiery wartościowe od banków, otrzymują one pieniądze. Skoro banki komercyjne mają więcej środków mogą udzielać więcej kredytów, co prowadzi do wzrostu ilości (podaży) pieniądza w gospodarce i obniżki stopy procentowej w tychże bankach. Kredyt staje się wtedy tańszy i bardziej opłacalny dla kredytobiorców. Jeżeli jednak NBP sprzedaje bankom papiery wartościowe za które płacą one pieniędzmi, następuje ograniczenie podaży pieniądza, spadku ilości udzielanych kredytów i wzrostu stopy procentowej,
• wyznaczanie stopy rezerw obowiązkowych - stopa rezerw to procentowa wielkość, która informuje nas ile banki muszą oddać na nieoprocentowany rachunek w NBP od każdej zdeponowanej w nim złotówki. Rezerwa ta zabezpiecza klientów przed ryzykiem niewypłacalności banku i to z niej pochodzi część środków na wypłaty dla klientów w razie kłopotów danego banku. Jeżeli NBP ustali wyższą stopę rezerw obowiązkowych, banki będą dysponowały mniejszymi środkami i będą udzielać mniej kredytów (spadnie też podaż pieniądza). Obniżenie stopy rezerw powoduje sytuację odwrotną,
• określanie stopy redyskontowej - jest to stopa procentowa, czyli cena jaką kredytobiorca płaci za zaciągnięty w banku komercyjnym kredyt. Jej wysokość w dużym stopniu wpływa na wielkość kredytów udzielanych przez banki. Niższa stopa prowadzi do ich wzrostu a tym samym do zwiększenia podaży pieniądza. Podniesienie stopy procentowej przez bank centralny powoduje spadek podaży pieniądza. Wysokość stopy redyskontowej zależy od tempa wzrostu cen w gospodarce. Im jest ono większe, tym szybciej spada siła nabywcza pieniądza (jego wartość). Dlatego stopa procentowa w dużym stopniu zależy od poziomu inflacji. Upraszczając stopa procentowa składa się z :
- oczekiwanych dochodów z tytułu udzielonego kredytu,
- stopy ryzyka,
- stopy oczekiwanej inflacji.
• operacje refinansowe - polegają one na udzielaniu przez NBP kredytów bankom komercyjnym w celu powiększenia ich zasobów pieniężnych i umożliwienia im zwiększenia akcji kredytowej (ilości udzielanych kredytów). Są to kredyty:
- lombardowe - udzielany na kilka dni pod zastaw posiadanych przez bank komercyjny papierów wartościowych,
- redyskontowe - jest on związany z obrotem wekslowym w gospodarce.
Rodzaje polityki monetarnej
Bank centralny w zależności od aktualnej sytuacji w gospodarczej może prowadzić elastyczną politykę monetarną i sam decydować w którym z głównych kierunków ma ona podążać. W Polsce decyduje o tym nie tylko sam Narodowy Bank Polski, ale także konstytucyjny organ jakim jest Rada Polityki Pieniężnej. Decyduje ona m. in. o kierunkach polityki monetarnej i o wysokości stóp procentowych. Bieżącymi sprawami zajmuje się sam NBP. Wspomnieliśmy wcześniej o dwóch kierunkach polityki pieniężnej. Może to być :
• ekspansywna polityka monetarna - polega ona na takim wykorzystaniu narzędzi polityki monetarnej, które prowadzą do zwiększenia podaży pieniądza w gospodarce. Można to osiągnąć dokonując zakupu papierów wartościowych w ramach "operacji otwartego rynku", obniżając stopy procentowe i rezerwy obowiązkowe. Polityka ta jest prowadzona gdy gospodarka ma problemy z wzrostem gospodarczym i bank centralny chce go ożywić. Korzysta się z niej zwłaszcza w czasie recesji. Warto jednocześnie podkreślić, że polityka monetarna nie jest cudownym lekarstwem na problemy gospodarcze - znacznie ważniejsze są niskie podatki i koszty pracy, przejrzyste przepisy, duża wolność gospodarcza (np. mała liczba koncesji) oraz niski stopień biurokratyzacji i korupcji,
• restrykcyjna polityka monetarna - wykorzystywana podczas "schładzania" gospodarki, gdy przejściowy wysoki wzrost popytu wewnętrznego i poziomu PKB mógłby zagrozić długoterminowemu, zdrowemu rozwojowi i niskiej inflacji. Polega ona na m. in. podwyższeniu przez bank centralny stóp procentowych i rezerw obowiązkowych oraz na sprzedawaniu papierów wartościowych bankom.
Wahania produkcji
Procesy gospodarcze nie przebiegają harmonijnie, lecz z pewnymi większymi i mniejszymi odchyleniami. W gospodarce występują okresy zwiększania się aktywności gospodarczej, jak i spadku produkcji. Możemy wyróżnić trzy podstawowe rodzaje wahań :
• sezonowe - spowodowane zmiennością pór roku, aktywność gospodarcza zimą jest mniejsza niż latem,
• przypadkowe (epizodyczne) - spowodowane czynnikami losowymi np. strajki, wojny, klęski żywiołowe,
• koniunkturalne.
Opinie na temat przeciwdziała wahaniom
Przez wiele lat popularne było twierdzenie, że należy za wszelką cenę przeciwdziałać wahaniom produkcji, a zwłaszcza jej spadkom. Musimy jednak pamiętać, że cykl koniunkturalny jest zjawiskiem normalnym w gospodarce wolnorynkowej. Warto wiedzieć, że chwilowe załamanie gospodarcze i spadek produkcji pozwala na eliminację słabszych podmiotów i restrukturyzację pozostałych np. kryzys azjatycki w 1997r. spowodował ujawnienie się negatywnych tendencji gospodarczych, które narastały przez wiele lat i umożliwił ich naprawienie lub usunięcie.
Obecnie zwycięża i jest praktykowane monetarystyczne spojrzenie na rolę interwencji państwa w gospodarkę. Mówi ona, że bank centralny nie powinien podejmować prób odwrócenia koniunktury podczas załamań gospodarczych. Bank centralny powinien jedynie regulować tempo wzrostu gospodarczego, a nie spłaszczać cykle ekonomiczne..
Pewną kontynuacją i sprecyzowaniem występowania cyklów, także na rynku giełdowym jest esej o Teorii fal Elliotta
Cykl koniunkturalny (cykl gospodarczy) - wahania produkcji i zatrudnienia wokół krótkookresowego trendu. W procesie wzrostu gospodarczego aktywność gospodarcza ulega na przemian nasileniom i załamaniom; cykl gospodarczy to inaczej okres pomiędzy jednym a drugim załamaniem; składa się on z czterech faz:
1) kryzysu (recesji) - produkcja i ceny spadają, rośnie bezrobocie;
2) depresji (dna) - stabilizacja produkcji i cen na niskim poziomie, wysokie bezrobocie;
3) ożywienia - wzrost produkcji i cen, spadek bezrobocia;
4) rozkwitu (szczytu, boomu) - stabilizacja produkcji i cen na wysokim poziomie, pełne zatrudnienie;
Cykl gospodarczy może trwać od kilku miesięcy do kilku lat, przy czym skala produkcji, cen i bezrobocia może być zróżnicowana; państwo może podejmować pewnie działania na rzecz złagodzenia wahań koniunkturalnych i łagodzenia ich skutków; noszą one nazwę interwencjonizmu państwowego.
Za przyczynę występowania cykli gospodarczych uznaje się najczęściej wahania w działalności inwestycyjnej przedsiębiorstw.
Kryzys, załamanie gospodarcze, faza cyklu gospodarczego charakteryzująca się zmniejszeniem rozmiarów produkcji, nakładów inwestycyjnych, dochodów realnych społeczeństwa, którym towarzyszy wzrost bezrobocia, czasem także spadek cen.
Rozpoczyna się w sferze produkcji dóbr inwestycyjnych, obejmując stopniowo pozostałe dziedziny gospodarowania, choć w niejednakowym stopniu. Impulsem jego wystąpienia jest, zgodnie z zasadą przyspieszenia, zahamowanie tempa wzrostu popytu na dobra konsumpcyjne. Występujący później spadek popytu globalnego pogłębia przejawy kryzysu. Stopniowa stabilizacja popytu na niskim poziomie oznacza przejście do fazy depresji.
Największy kryzys miał miejsce w latach 1929-1933 (Wielki Kryzys).
Podaż pieniądza, całkowita wartość znajdujących się w obiegu zasobów pieniądza, traktowanego jako środek wymiany. Obejmuje ona wartość gotówki (banknotów i bilonu) znajdującej się w obiegu pozabankowym oraz wkładów bankowych płatnych na każde żądanie.
Na wielkość podaży pieniądza wpływają dwa główne czynniki: wartość wyemitowanych przez bank centralny znaków pieniężnych (baza monetarna) oraz udzielonych przez banki komercyjne kredytów w formie gotówkowej i bezgotówkowej (kreacja pieniądza).
Podaż pieniądza powinna być dostosowana do potrzeb gospodarki - zarówno nadmierna, jak i niedostateczna podaż pieniądza wpływa niekorzystnie na przebieg procesów gospodarczych. Kontrola podaży pieniądza jest zadaniem banku centralnego, realizującego politykę pieniężną państwa.
Bank centralny, naczelna instytucja systemu bankowego każdego kraju. Współczesna instytucja banku centralnego jest wynikiem ewolucji, która datuje się od założenia w 1694 Banku Anglii. Doprowadziła ona do zróżnicowania zakresu działania, uprawnień, stopnia autonomii, funkcji i narzędzi działania banków centralnych w różnych krajach.
Bank centralny spełnia cztery podstawowe funkcje:
1) jest bankiem emisyjnym, tzn. jedynym bankiem uprawnionym do emisji pieniądza. Wyjątkiem jest tu system bankowy Stanów Zjednoczonych, w których prawo do emisji jednolitej waluty (dolara) ma 12 Rejonowych Banków Rezerwy Federalnej (System Rezerwy Federalnej);
2) jest bankiem banków. Funkcja ta przejawia się w kilku płaszczyznach: bank centralny nadzoruje operacje banków komercyjnych, dokonywane zarówno w walucie krajowej, jak i walutach obcych. Udziela im pożyczek na rozszerzenie działalności kredytowej, a stopa ich oprocentowania wyznacza pośrednio stopy oprocentowania kredytów i depozytów w bankach komercyjnych. Ustala stopy rezerw obowiązkowych, regulując zgodnie z potrzebami gospodarki aktywność kredytową banków komercyjnych (polityka pieniężna);
3) jest bankiem państwa. Bank centralny gromadzi dochody i realizuje wydatki budżetu państwa, udziela rządowi kredytów na sfinansowanie deficytu budżetowego, zarządza długiem publicznym, dokonuje operacji otwartego rynku, gromadzi rezerwy złota i dewiz;
4) jest bankiem gospodarki narodowej. Reguluje podaż pieniądza, utrzymując ją na poziomie dostosowanym do aktualnych potrzeb gospodarki, zapewnia dostępność i określa warunki kredytowania oraz reguluje wartość wymienną waluty. Działania te zmierzają do zapewnienia wewnętrznej stabilności gospodarki i jej rozwoju.
Bank centralny współpracuje z bankami centralnymi innych krajów, przede wszystkim w zakresie międzynarodowej wymiany walutowej w celu stabilizacji lub regulacji kursów. Bank centralny jest z reguły własnością skarbu państwa, a jego dochody są składnikiem dochodów budżetu państwa. W Polsce bankiem centralnym jest Narodowy Bank Polski.
Rynek pieniężno-kredytowy (rynek kredytowy, rynek pieniężny), część rynku finansowego obejmująca ogół transakcji instrumentami finansowymi o najwyższym lub zbliżonym do niego stopniu płynności, których termin spłaty nie przekracza jednego roku (kapitał krótkoterminowy). Instrumentami takimi są: pieniądz oraz krótkoterminowe papiery wartościowe emitowane przez państwo, a w krajach o wysoko rozwiniętej gospodarce rynkowej - także papiery wartościowe (weksle i obligacje) emitowane przez spółki akcyjne o wysokim stopniu wiarygodności.
Wielkością równoważącą popyt i podaż kapitału krótkoterminowego (jego ceną) jest stopa procentowa. Uczestnikami rynku kredytowego po stronie podaży kapitału krótkoterminowego są gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa i banki komercyjne, a po stronie popytu - przedsiębiorstwa, banki komercyjne, organizacje samorządowe i państwo. Rynek kredytowy pozostaje w ścisłym związku z rynkiem kapitałowym.