Między szkołą a uniwersytetem. Odbiorcy w nowych podręcznikach dla reformującej się szkoły, red. M. Kwiatkowska - Ratajczak, W. Wantuch, Wydawnictwo „Poznańskie Studia Polonistyczne”, Poznań 2008, wybrane rozdziały.
Wybrałam po jednym rozdziale z każdej części (poza ostatnią, bo tam było tylko coś o nauce obcokrajowców itp.). każda część jest tematycznie spójna - pierwsza dotyczy dydaktyki literatury, druga interpretacji, trzecia roli dzieł sztuki plastycznej w nauczaniu literatury.
Z części pierwszej: Barbara Myrdzik Czy warto czytać? Uczeń jako obiekt zabiegów perswazyjnych w podręcznikach szkolnych dla liceum
Czy podręcznik może budować w uczniach wolę odbioru? Autor obserwuje współczesne podręczniki.
Jedna z najważniejszych funkcji każdego podręcznika, nie tylko szkolnego, jest funkcja informacyjna - powinien dostarczyć rzetelnej i aktualnej wiedzy.
W transmisji informacji podręcznik znajduje się na skrzyżowaniu dwóch obiegów informacji naukowej: popularyzatorskiego i dydaktycznego. W obiegu pop. Informację kieruje się do odbiorcy - niefachowca, którym się dyskretnie steruje. W obiegu dydaktycznym sposób zorganizowania procedur poznawczych i aksjologicznych jest bardziej widoczny i czytelny - wpływa na nie wybór dzieł i przymus aksjologiczny.
Perspektywa komunikacyjna w odniesieniu do podręcznika uzasadnia zastosowanie terminu strategia, określającego czynności nadawcy. Intencja komunikacyjna nadawcy musi przybrać taki kształt, aby odbiorca mógł z samej wypowiedzi odczytać informacje.. autor podręcznika w dyskursie prowadzonym nie tylko we wstępach czy przedmowach, ale też w tekście informacyjnym, a przede wszystkim w interpretacjach utworu, mając na uwadze odbiorcę ucznia, chętnie prowadzi z nim dialog, uprzedza jego wątpliwości, uprawia grę perswazyjną.
Perswazja może zaistnieć jedynie w kontakcie z odbiorcą, gdyż ma ona na celu kształtowanie poglądów. Sytuacja ucznia - wolny, ale o ograniczonej swobodzie.
Niekiedy nad spokojem informatora bierze górę miłośnik literatury, który nie zgadza się na stereotypowy, spłaszczony odbiór utworu w szkole.
Nadawca może włączać do projektowanej czynności czytania dodatnie wartościowanie. Kreowanie autora na przewodnika po skomplikowanym świecie kultury, na autorytet z wyboru czytelnika, spełnia w procesie edukacyjnym ważną funkcję - stwarza pewien rodzaj więzi i kształtuje klimat zaufania.
Inne metody perswazji: dobór tekstów i kontekstów interpretacyjnych, tytuły rozdziałów.
Zadania do lektury mogą mieć funkcje sterującą - nakłanianie implikuje określone oczekiwania nadawcy, dotyczące zachowań ucznia. Stopień presji nadawcy na odbiorcę jest zróżnicowany.
Czy zadania z silną intencją nakłaniającą pobudzają w uczniu potrzebę lektury? Funkcje: z pozycji nadawcy - wskazują na określoną kompetencję komunikacyjną, z pozycji odbioru - spełniają funkcję informacyjną i kreatywną.
W podręczniku To lubię autorzy stosują perswazję charakterystyczną dla propozycji i zachęty (układ partnerski), nie akcentują przymusu. . zachęta może być skuteczna.
Wnioski: różnorodność stosowanych technik perswazyjnych, łagodna perswazja ustępuje miejsca silnym formom nakłaniania, w zadaniach funkcja sterująca podkreśla dominację nadawcy.
Z części drugiej: Janusz Waligóra Warunki interpretacji tekstu literackiego w szkole ponadgimnazjalnej. Na przykładzie fraszki Kochanowskiego Do gór i lasów
Z narracyjną dezynwolturą
To będzie przegląd wybranych podręczników do liceum, dokonany przez pryzmat usytuowania w nich fraszki - rozważenie rozmaitych uwarunkowań szkolnej interpetacji tekstu.
W podręcznikach dominuje model historycznoliteracki. Nie sprzyja on wyzwalaniu zachowań interpretacyjnych.
Zestawienie poszczególnych komentarzy oraz sugerowanych sposobów odczytań fraszki rodzi wątpliwości, czy nie należałoby raczej mówić o różnych opowieściach niż jednej obiektywnej wykładni.
Podręcznik poucza, informuje, dyskutuje, ale nie dopuszcza ucznia do głosu.
Wykaz podręcznikowych błędów: Wprowadzenie fraszki odbywa się poprzez refleksję na temat funkcji krajobrazu, komentarze do tekstu są nietrafione, albo w ogóle zrywają z nim kontakt.
Zdarzają się komentarze lepsze, łączące zalety streszczenia z miniinterpretacją - tylko po co wtedy absorbować uwagę ucznia samym tekstem?
Podsumowanie: utwór występuje najczęściej w izolacji, a jeśli pojawia się w kontekście, to w najlepszym wypadku w macierzystym. Generalnie utożsamia się osobę twórcy z podmiotem mówiącym.
Przekroje i skupienia:
Podręcznik Mrozewicza Przeszłość to dziś - rozbudowany komentarz interpretacyjny. Jego obecność podważa zamieszczanie pytań, na które odpowiedź już padła. A jeśli to ma być wzorzec interpretacji to brakuje metodycznych wskazówek. Zaleta: sugestia odczytywania fraszki w różnych problemowych przekrojach
Podręcznik PWN - fraszka w rozdziale z tekstami współczesnymi - dziwne połączenia z pesymistycznymi tekstami, brak informacji o opozycyjności.
Podręcznik Skarbiec - rozdział Kondycja ludzka (ok.), w podrozdziale Labirynt (?). brak uwzględnienia fraszki w pytaniach do tej części podręcznika.
Wnioski: formuła poleceń pod tekstem adresowanym do ucznia nie zawsze jawi się jako czytelny i spójny projekt pracy z utworem - zbyt ogólnikowe, wyrywkowe, nie otwierają szerokich horyzontów, mało przydatny w praktyce wykład historycznoliteracki. Konflikt między ideą wyrazistego opisu tradycji z koncepcją tworzenia sytuacji otwartych. W podręcznikach pojawia się wiele konkurujących ze sobą sugestii odczytań i propozycji - efekt pluralistycznego modelu edukacji i kultury.
O co pytać, czyli w stronę interpretacji
Pytanie o miejsce fraszki jest pytaniem o miejsce tekstu w szkole w ogóle. Występuje konflikt między możliwością interpretacji jako aktu poznawczego a bezpieczną wykładnia. Opozycja między rozwojem językowym ucznia a stabilną sfera sensów przypisanych tekstowi.
Autor przedstawia swój model przygotowania do szkolnej lektury:
Wpisanie fraszki w refleksję egzystencjalna. Jaki obraz życia wyłania się z autobiograficznej opowieści? Jaki model życia? Pierwsze pole odniesień - tło macierzyste. Autokreacja - biografia poety. Inne elementy: Uchwycenie życiowej reguły, rola czasu w procesie formowania się indywidualnej tożsamości, sposób funkcjonowania pamięci autobiograficznej.
Tekst i język pracują nadal: konfrontacja fraszki z wierszem Szymborskiej, Białoszewskiego i Tuwima - drugie odczytanie dokonujące się przez pryzmat formacji kulturowej, próba doświadczenia historyczności z perspektywy jakiegoś teraz, poszerzenie horyzontu rozumienia.
Z części trzeciej: Elżbieta M. Kur Obraz i tekst - dzieje sztuki w licealnych podręcznikach kształcenia literackiego
Włączanie innych tekstów kultury w edukacje polonistyczną ma jeszcze XIX - wieczną tradycję. Publikacja z 1923 roku Wóycickiego Obraz w nauczaniu języka ojczystego i literatury - klasyka dydaktyki.
W podręcznikach przy fragmentach nie zawsze pojawia się informacja, że to nie jest całość. Nie ma informacji o wymiarach i miejscu przebywania oryginału. Brak precyzji architektonicznej (np. fragment kościoła we Florencji), dowolne traktowanie datowania.
Reprodukcje ubarwiają, reprezentują, korespondują tematycznie, towarzyszą poleceniom, uzasadniają autorskie tezy, ilustrują.
Powszechnie powielane są schematyczne i stereotypowe sądy odnoszące się do klimatu umysłowego oraz sztuki średniowiecza i renesansu, nie zauważa się związku tych epok. Poznawczo błędne jest przeciwstawianie teocentryzmu renesansowemu antropocentryzmowi jako areligijności.
Często obrazy lub inne obiekty są punktem wyjścia pytań i poleceń: zdarzają się i prawidłowo, i ogólnikowe.
Odrębna kwestia to dobór ilustracji - sprawa dyskusyjna, ale są rażące uchybienia. Niesłusznie zarzucone zostało zagadnienie decorum. A podręcznik nie jest manifestem futurystycznym (np. pytanie o szanse postaci z obrazu w konkursie piękności)
Sztuki piękne zazwyczaj traktowane sa instrumentalnie, sporadycznie uwzględniana jest autonomia, pokutuje schematyzm i spojrzenie XIX - wieczne wobec procesów kulturowych.
Na lekcjach polskiego prymat należy się słowu, ale jeśli już korzysta się z innych dzieł to należy respektować autonomię dziejów sztuki i nauki o sztuce.
Opracowała:
Jolanta Czwojdrak
V rok, lat - pol