Etapy badania naukowego
Badanie naukowe jest złożoną czynnością, która jest podejmowana w celu rozwiązania określonego problemu. Jest ono zawsze wieloetapowe. Na każdym etapie badawczym muszą wystąpić odpowiednie działania przygotowawcze.
Oto etapy badania naukowego:
Etap sytuacji problemowej
Etap formułowania problemu
Etap formułowania hipotezy roboczej
Etap weryfikacji wewnętrznej
Etap weryfikacji zewnętrznej
Etap wnioskowania końcowego
Etap opisu wyników badań.
Prezentowane etapy nie są od siebie odizolowane. Często trzy pierwsze etapy przemieszają się wzajemnie i są ze sobą ściśle powiązane.
Etap sytuacji problemowej
Zagadnienia tego etapu wiążą się nierozerwalnie z kwestią źródeł problemów badawczych i ich wyboru. Istotnym elementem w sytuacji problemowej jest zetknięcie się człowieka z trudnością wraz z uświadomieniem sobie jej charakteru. W takiej sytuacji mamy do czynienia z trudnością, która wynika z braku rozpoznania naukowego określonego wycinka rzeczywistości, w której przyszło nam działać. Rozwiązanie tego problemu wymaga poszukiwań.
Etap formułowania problemu
Zabieg werbalny polegający na precyzyjnym rozbiciu tematu na pytania i problemy. Sformułowane problemy muszą wyczerpywać zakres naszej niewiedzy, zawarty w temacie badań. Występuje tu konieczność zawarcia w problemach wszystkich generalnych zależności między zmiennymi. Należy też zwrócić uwagę na rozstrzygalność empiryczną oraz wartość praktyczną problemu badawczego. Problemy badawcze pośrednio stanowią podstawę do typologii zmiennych zależnych i niezależnych, a także wskaźników do zmiennych. Od problemów także zależy, jakie techniki i narzędzia będą dobrane, aby je rozwiązać.
Etap formułowania hipotezy roboczej
Hipoteza robocza jest założeniem przypuszczalnych zależności, jakie zachodzą miedzy wybranymi zmiennymi (np.: niski poziom kulturalny środowiska rodzinnego wpływa ujemnie na ambicje naukowe dzieci). W istocie hipoteza ta jest propozycją odpowiedzi na pytanie zawarte w przyjętym problemie. By ją sformułować musimy mieć pewną wiedzę teoretyczną o badanych zjawiskach. Hipoteza musi być na tyle precyzyjna, by ściśle ograniczyć zasięg swojego znaczenia i musi być zbudowana na podstawie uznanej wiedzy naukowej.
Etap weryfikacji wewnętrznej
Etap ten to wstępna, myślowa weryfikacja przyjętych hipotez. Istotną częścią tego etapu jest szukanie zgodności przewidywanych skutków (następstw) z już znanymi faktami. Źródłem ich poznania może być literatura naukowa lub doświadczenie własne badacza.
Weryfikacja wewnętrzna powinna być podejmowana nie tylko ze względów ekonomicznych i pragmatycznych, choć one także są ważne. Działanie ma prowadzić do osiągnięcia celu przy najmniejszym zużyciu zasobów energii. Oszczędność ta, ma polegać na ograniczeniu możliwych strat (np. czas i wysiłek), jakie może ponieść osoba, która jest uczestnikiem naszych badań.
Czasem mamy do czynienia z prostymi hipotezami, których następstwa są oczywiste. Wówczas potoczna obserwacja odpowiedniego wycinka rzeczywistości daje nam wystarczające dowody słuszności założeń. Jednak jeśli napotykamy fakty, które są niezgodne z przyjętą hipotezą zachodzi konieczność jej zastąpienia nowym przypuszczeniem. Częściej występują hipotezy , które wymagają zewnętrznej weryfikacji przez specjalnie pomyślane badania.
Jedynym wystarczającym dowodem na prawdziwość przyjętego przypuszczenia jest zgodność przewidywanych następstw z doświadczeniem. Należy także być otwartym w przewidywaniach, by nic nie umknęło nam w procesie empirycznej weryfikacji.
Etap weryfikacji zewnętrznej
Tutaj następują rzeczywiste operacje badawcze. Są one złożone przez ich organizacje i przez konieczne do zastosowania procedury wykonawcze. Podzielono to na dwa podetapy: podetap przygotowawczy i podetap wykonawczy (realizacyjny), będący etapem weryfikacji zewnętrznej. Podetap wykonawczy może być dzielony na badania próbne i badania zasadnicze.
Przygotowania weryfikacji zewnętrznej
Etap weryfikacji wymaga przygotowania i przemyślenia najpierw kwestii organizacyjnych, a potem należy zwrócić uwagę np. na takie elementy jak: bliższe określenie cech rzeczy i osób, które mają być przedmiotem badań czy zdefiniowanie i scharakteryzowanie zjawisk, które mają być przedmiotem szczególnej uwagi badawczej.
Tutaj należy określić zmienne badane z wyróżnieniem zmiennych zależnych i niezależnych. (Zmienna niezależna to taka zmienna, za pomocą której wyjaśnia się zmiany w obrębie zmiennej zależnej. Zmienna niezależna wyjaśnia dane zjawisko oraz powoduje zmiany w wartości zmiennej zależnej, stanowi ona zakładaną przyczynę tych zmian)
Wybór i opisanie badania
Wyboru metody należy dokonać z punktu widzenia najwyższej celowości i użyteczności. Należy kierować się takimi wskaźnikami jak:
- przedmiot badań - dopasowanie metody do właściwości zjawiska, jego cech „diagnostycznych”.
- cel badania - inne sposoby należy dobierać do badań, w wyniku których ma powstać monograficzny opis jakiejś instytucji wychowawczej, a inne, gdy chcemy zarejestrować określone działania jednostkowe.
- znajomość metod i technik badawczych
- czas przeznaczony na badania - są metody wymagające dużych nakładów czasu (eksperyment) i metody proste, nie wymagające wiele czasu.
-moralne granice - unikanie badań, które mogły by przynieść badanemu szkody moralne, fizyczne czy intelektualne.
Weryfikacja zewnętrzna właściwa
Polega na konfrontacji przewidywanego na podstawie przyjętej hipotezy biegu zdarzeń z przebiegiem rzeczywistym. Ta weryfikacja jest badaniem sugerowanego przez nią wycinka rzeczywistości i konfrontowaniem uzyskanych rezultatów badania z przewidywaniami wynikającymi z założenia roboczego (hipotezy).
Badania próbne
Badania te sprawdzają poprawność całego programu badawczego. Dzięki nim można sprawdzić np. słuszność dokonanego doboru metod do badania danego zjawiska. Badanie próbne polega na sprawdzaniu i ewentualnym uzupełnieniu. Nie mogą być one przeprowadzone na grupie osób, które zaplanowaliśmy do badania zasadniczego. Grupa próbna powinna być natomiast mała, by maksymalnie ograniczyć ryzyko możliwych szkód przy nieudanym projekcie badań. W próbie muszą być zachowane wszystkie warunki przyszłego badania zasadniczego.
Badania zasadnicze
Badania te, powinny przebiegać według przyjętego planu i przy znajomości całej koncepcji. W trakcie gromadzenia materiału muszą być spełnione określone warunki, które można podzielić na warunki subiektywne, czyli podmiotowe i warunki obiektywne, czyli przedmiotowe.
Warunki podmiotowe to zaangażowanie osobiste badacza, jego pasja, głęboka wiedza o danym przedmiocie, krytycyzm i właściwa postawa moralna badacza. Badacz musi odrzucić ślepe przywiązanie i wiarę w słuszność przyjętych założeń. Musi być on bezstronnym obserwatorem rzeczywistości i być wrażliwym na występowanie zjawisk „przypadkowych”.
Warunki przedmiotowe dotyczą adekwatnego doboru metod i środków badania, ich komplementarność i bogactwo, poprawność zapisu obserwowanych faktów i sprawność organizacyjna badań. Badania powinny być doprowadzone do końca i wyczerpująco w zaplanowanym zakresie.
Kontrola poprawności rozwiązań
Ta kontrola ma wykluczyć możliwość pomyłek lub błędów fazy poprzedniej. W badaniach pedagogicznych wzorcem jest określony i intencjonalnie dobrany układ odniesienia. Jeżeli mamy dwie grupy odniesienia, to uzyskanie analogicznych badań z tych dwóch grup może stanowić dowód, że nie popełniliśmy błędu ani w procesie samego badania, ani przy zbieraniu danych w grupie badanej.
Kontrola jakościowa wyników
Polega ona na grupowaniu danych według pewnych odróżnialnych cech, które dają się opisać. Przykładową odmianą jakościowego ujmowania i kontrolowania wyników jest grupowanie typologiczne danych. Wykorzystujemy ją, gdy mamy dużą różnorodność danych i gdy stwierdzane różnice nie dają się ująć w żaden bardziej szczegółowy podział.
Kontrola ilościowa wyników
W kontroli ilościowej wprowadza się operacje matematyczne. Trzeba jednak zwrócić uwagę na fakt, że przy zjawiskach, które dają się mierzyć i zliczać, kontrola liczbowa jest uzasadniona i konieczna. Jednak jeśli zjawiska nie dają się zmierzyć, wprowadzanie wielkości liczbowych może być szkodliwe.
Etap wnioskowania końcowego
Jest to etap formułowania wniosków teoretycznych lub praktycznych, bądź jednych i drugich. Mamy tutaj do czynienia z indukcją, czyli rozumowaniem rozszerzającym, a nie uogólniającym. Zwykle jest to indukcja niezupełna, czyli formułowane są ogólne stwierdzenia mające charakter stwierdzeń przybliżonych, o takim stopniu prawdopodobieństwa, jaki zaobserwowano w czasie obserwacji jednostkowych egzemplarzy. Może być też wykorzystywana indukcja eliminacyjna, gdzie zależności przyczynowo - skutkowe są obserwowane na podstawie obserwacji jednostkowych faktów.
Etapem kończącym badania naukowe jest opis, utrwalanie wyników obserwacji. Raport z badań nie zawiera tylko omówienia wyników badań, ale posiada także informacje dotyczące genezy tematu, realizacji badań i wyników z odpowiednim komentarzem.
Władysław Zaczyński, „Praca badawcza nauczyciela”
2