7. Koszty produkcji

Koszty produkcji są istotnym elementem podejmowania racjonalnych decyzji przez producenta.

1. Rodzaje kosztów produkcji

• koszty prywatne i społeczne

Producent wytwarzający cement ponosi koszty związane z zakupem surowca, maszyn, energii, siły roboczej, itp. Są to prywatne (indywidualne) koszty producenta

jeżeli podczas produkcji cementu producent wpływa na zdrowie mieszkańców (muszą iść do lekarza, potrzeba więcej zieleni) - to są to koszty społeczne

• koszty alternatywne

Obok faktycznych kosztów wytwarzania dóbr producent ponosi także koszty alternatywne, związane z utratą korzyści zastosowania danych zasobów w innej działalności gospodarczej.

• koszty rachunkowe i ekonomiczne

Wielkość kosztów wynika z pomnożenia ilości kupowanych przez ich cenę wyrażoną w pieniądzu. Tak rozumiane koszty produkcji są zapisywane w rachunkowości przedsiębiorstwa - są to koszty rachunkowe.

Koszty ekonomiczne to wartość wszystkich zasobów (czynników) użytych do produkcji. Wartość tę wyznacza koszt najlepszego, alternatywnego zastosowania zasobów (nakładów na czynniki)

2. Zależność pomiędzy kosztami zmiennymi i przychodami przeciętnymi oraz kosztami marginalnymi i przychodami marginalnymi.

W warunkach konkurencyjnego rynku czynników produkcji oraz przy założeniu funkcji produkcji z jednym czynnikiem zmiennym istnieje odwrotna zależność między kosztem zmiennym przeciętnym (KZP) i produktem przeciętnym (PP) oraz między kosztem marginalnym (KM) i produktem marginalnym (PM). Jeżeli rozpatrujemy jeden czynnik zmienny (np. siłę roboczą), wówczas koszt zmienny całkowity równy jest cenie jednostki czynnika zmiennego (cenie jednostki siły roboczej -w) pomnożonej przez ilość wykorzystywanych jednostek czynnika (ilość zatrudnionych pracowników - L)

KZC = w * L

Ponieważ KZP = KZC/Q, stąd:

KZP = w*L/Q = w (L/Q)

wyrażenie w nawiasie jest odwrotnością produktu przeciętnego

(PPL = Q/L)

dlatego koszt zmienny przeciętny zapiszemy następująco:

(PPL) = w(1/PPL)

7.3 Koszty marginalne w krótkim okresie czasu

Koszt marginalny jest ważną kategorią ekonomiczną dla producenta pozwalającą ocenić rentowność decyzji dotyczącej powiększenia produkcji o kolejną dodatkową jednostkę. Koszt marginalny (KM) definiujemy jako zmianę kosztu całkowitego (ΔKC) wynikającą ze zmiany wielkości produkcji o dodatkową jednostkę (ΔQ)

5. Korzyści skali produkcji

Kształtowanie się długookresowej krzywej kosztów przeciętnych można powiązać ze zjawiskiem korzyści skali produkcji. Początkowo wraz ze wzrostem rozmiarów przedsiębiorstwa osiągane są coraz większe korzyści skali produkcji. Później po przekroczeniu pewnej optymalnej wielkości przedsiębiorstwa, dalsze jego powiększanie prowadzi do malejących korzyści skali.

Jeżeli występują rosnące korzyści skali produkcji, wówczas długookresowa krzywa kosztów przeciętnych (KCP) spada. W przypadku stałych korzyści skali KCP pozostaje nie zmieniona, natomiast w sytuacji malejących korzyści skali KCP wzrasta.

Rys 97.

8. Konkurencja doskonała

1. Założenia konkurencji doskonałej

Sytuacja rynkowa określana mianem konkurencji doskonałej charakteryzuje się tym, że żaden z kupujących i sprzedających nie ma wpływu na cenę. Cena jest wypadkową oferty wszystkich producentów i zapotrzebowania wszystkich odbiorców. Zarówno dla producenta jak i dla konsumenta cena jest wielkością daną

w teorii ekonomii wyróżnia się zazwyczaj cztery rodzaje konkurencji (cztery rodzaje rynków):

Konkurencja doskonała, monopol pełny, konkurencja monopolistyczna oraz oligopol.

Teoretyczna konstrukcja modelu konkurencji doskonałej, lub rynku doskonale konkurencyjnego, opiera się na czterech podstawowych założeniach:

• założenia jednorodności produktu

Produkty każdego z producentów są identyczne

• założenia pełnej mobilności czynników produkcji

Na rynku doskonale konkurencyjnym nie istnieją żadne przeszkody (ekonomiczne, prawne, społeczne) wchodzenia i wychodzenia przedsiębiorstw do i z danej gałęzi gospodarki.

• duża liczba sprzedających i kupujących

• założenia doskonałej informacji o rynku

2. Równowaga w krótkim okresie czasu.

Przedsiębiorstwo znajduje się w stanie równowagi, jeśli przy danych kosztach produkcji i danej cenie rynkowej wytwarza wielkość produkcji maksymalizującą zysk.

Równowaga rynkowa w krótkim okresie czasu znajduje się w punkcie przecięcia krzywej popytu rynkowego z krzywą podaży rynkowej. W punkcie równowagi następuje maksymalizacja zadowolenia wszystkich konsumentów oraz maksymalizacja zysków wszystkich przedsiębiorstw.

3. Równowaga w długim okresie czasu

Gałąź przemysłu znajduje się w punkcie równowagi długookresowej tylko wówczas, kiedy wszystkie przedsiębiorstwa wchodzące w skład gałęzi osiągają równowagę w długim okresie czasu.

Przedsiębiorstwo osiąga równowagę, maksymalizację zysku w długim okresie czasu, dostosowując swoją wielkość tak aby przychód marginalny (PM = P) równał się kosztowi marginalnemu (KM) w długim i w krótkim okresie czasu

9. Monopol pełny

9.1 Założenia monopolu pełnego

Monopol pełny jest drugą, skrajną w sensie teoretycznym, sytuacją na rynku. Sytuacja ta ma miejsce wówczas, kiedy w danej gałęzi przemysłu istnieje tylko jedno przedsiębiorstwo wytwarzające produkt nie posiadający substytutów.

Model monopolu pełnego opiera się na czterech założeniach:

• produkty jednorodne lub zróżnicowane

model pełny może wytwarzać i sprzedawać produkty jednorodne bądź zróżnicowane. Zakłada się, że rynku nie istnieją bliskie substytuty tych prduktów.

• brak możliwości wejścia do działalności opanowanej przez monopol pełny

ograniczenia możliwości wejścia innych producentów lub sprzedawców do działalności monopolu pełnego mogą wynikać z uwarunkowań technicznych, ekonomicznych oraz administracyjno-prawnych. Wytwarzanie danego produktu może być objęte ochroną patentową, uniemożliwiającą pojęcie produkcji tego wyrobu przez innych producentów. Niemożność wejścia do danej działalności produkcyjnej czy usługowej innych producentów może być związana z koniecznością poniesienia ogromnych nakładów i kosztów początkowych możliwych do odzyskania w bardzo długim okresie czasu (tzw. monopole naturalne, takie jak usługi publiczne w zakresie elektryczności, gazu, wody). Monopol pełny wynika niekiedy z przepisów administracyjno ustalonych przez państwo w celu kontroli produkcji danego wyrobu i powstających z niej dochodów (monopol spirytusowy, tytoniowy)

• jeden sprzedający i wielu kupujących

• założenie doskonałej informacji o rynku.

9.2 Krótkookresowa równowaga monopolu

Biorąc pod uwagę koszty produkcji oraz kształtowanie się przychodów monopol poszukuje optymalnej kombinacji między ceną i wielkością produkcji, tzn. takiej kombinacji, która maksymalizuje zysk monopolu w krótkim okresie czasu.

Monopolista dążąc do maksymalizacji zysku może podnosić cenę lub wielkość produkcji tak, aby różnica między przychodem całkowitym ze sprzedaży (PCp) i kosztem całkowitym (KC) była największa. W wielu interpretacjach ekonomicznych przyjmuje się, że monopol może decydować zarówno o wielkości produkcji, jak i o cenie. Faktycznie jednak swoboda wyboru monopolu ogranicza się do wielkości produkcji lub do ceny, a nie do obydwu wielkości równocześnie.

Ogólny warunek maksymalizacji zysku monopolu pełnego jest podobny, jak w przypadku przedsiębiorstwa doskonale konkurencyjnego: PM_p = KM oraz KM rosnący.

Warunki maksymalizacji zysku monopolu pełnego:

• warunek konieczny PM_p = KM

• warunki wystarczające: KM rosnący, lub KM malejący, lecz wolniej aniżeli PM_p

9.3 Cenowa monopolowa

Wielkość produkcji maksymalizująca zysk (Q_e) wyznacza punkt równowagi monopolu w krótkim okresie czasu. Monopol pełny sam wyznacza cenę sprzedaży swoich produktów i koryguje się w zależności od reakcji popytu. W punkcie równowagi monopol może ustalić cenę maksymalną, po której sprzeda wszystkie wytworzone produkty maksymalizujące zysk monopolu. Jest to cena monopolowa.

Cena monopolowa wyznaczona jest w punkcie przecięcia się krzywej popytu z wielkością produkcji maksymalizującą zysk monopolu.

Rysunek 115/234

Określenie poziomu ceny monopolowej polega na wyznaczaniu wielkości Q maksymalizującej zysk a następnie, biorąc pod uwagę daną krzywą popytu, na wyznaczaniu ceny maksymalnej, po której te rozmiary produkcji mogą być sprzedane.

9.4 Zysk i strata monopolu

Monopol może osiągnąć w punkcie równowagi krótkookresowej zysk dodatni, zerowy a nawet zysk ujemny (stratę). Jeżeli celom monopolu jest maksymalizacja zysku, wówczas nie może on wyznaczyć ceny i wielkości produkcji w sposób dowolny. Monopol musi uwzględnić ograniczenia rynkowe w postaci krzywej popytu na swoje produkty a także danych kosztów produkcji (danej technologii i cen czynników produkcji).

Fakt, że przedsiębiorstwo posiada pozycję monopolu pełnego nie gwarantuje osiągnięcia zysku pozytywnego. Monopol pełny może być nierentowny, czyli przynosić straty a nie zyski ekonomiczne ze swojej działalności.

Zysk monopolu odpowiada różnicy między przychodem całkowitym i kosztem całkowitym (PCp - KC). Zysk monopolu jest maksymalny wówczas, kiedy różnica ta jest największa. Równocześnie do rozmiarów produkcji maksymalizujących zysk przychód marginalny zrównuje się z kosztem marginalnym (PMp = KM).

Rysunek 116/235

9.5 Dyskryminacja cenowa

Monopol sprzedaje każdą jednostkę ze swoich produktów po takiej samej cenie każdemu kupującemu. Monopol może jednak stosować różne ceny tego samego produktu dla różnych odbiorców. Monopol może także stosować ceny dla kolejnych jednostek produktu sprzedawanych danemu odbiorcy. Zjawisko takie określamy mianem dyskryminacji cenowej.

Dyskryminacja cenowa ma miejsce wówczas, kiedy ten sam produkt sprzedawany jest, w tym samym miejscu i czasie, po różnych cenach.

Możliwość stosowania dyskryminacji cenowej przez monopol wymaga spełnienia dwóch warunków:

• przedsiębiorstwo monopolistyczne musi mieć możliwość dzielenia rynków, a popyty kupujących na różnych rynkach muszą posiadać różne elastyczności cenowe.

• Monopol posiada możliwości zapobiegania praktykom odsprzedawania produktu (usługi) przez kupujących, którzy nabywają go po niższej cenie, tym którzy kupują go po cenie wyższej.

Przykładem dyskryminacji cenowej są opłaty za przejazdy koleją lub bilety MPK.

Monopol stosujący dyskryminację cenową zmierza do tego, aby przychód marginalny zrównał się z kosztem marginalnym na wszystkich rynkach, na których sprzedaje swój produkt.

Monopol stosujący dyskryminację cenową sprzedaje ten sam produkt po cenie wyższej na rynku, na którym popyt jest stosunkowo sztywny oraz po cenie niższej na rynku o popycie bardziej elastycznym.

9.6 Ingerencja rządu na rynku monopolistycznym

W rzeczywistości gospodarczej monopol pełny występuje często w postaci przedsiębiorstw publicznych (np. gazownie, elektrownie, transport publiczny, oczyszczalnia miast), instytucje rządowe (ministerstwa, urzędy wojewódzkie, miejskie i gminne) ingerują w funkcjonowanie tego typu przedsiębiorstw monopolistycznych, mając na względzie dobrobyt ekonomiczny całej społeczności. Integracja rządowa dotyczy najczęściej ustalania taryf i opłat za usługi przedsiębiorstw publicznych.

Kontrola cen na rynku monopolistycznym prowadzi do większych rozmiarów sprzedaży, osiąganych w punkcie równowagi popytu i sprzedaży. Nie oznacza to jednak, że monopol osiąga dodatni zysk ekonomiczny. Jeśli krzywa przeciętnego kosztu całkowitego monopolu znajduje się powyżej ustalonej ceny P_max, wtedy w długim okresie czasu monopol zbankrutuje. W tym przypadku powinien zaprzestać swojej działalności. O ile produkcja monopolu jest uważana za niezbędną dla danej społeczności, wtedy jedynym rozwiązaniem jest subwencjonowanie działalności monopolu. Stwarza to dodatkowe problemy polityczne i społeczne, związane z koniecznością przeznaczenia części środków budżetowych na subwencje.

9.7 Porównanie monopolu z konkurencją doskonałą

Zasadnicze różnice między przedsiębiorstwem działającym w warunkach doskonałej konkurencji i monopolem są następujące:

• przedsiębiorstwo konkurencyjne wytwarza w stanie równowagi więcej produkcji, niż monopol (Q_k > Q_m)

• cena sprzedaży monopolu jest większa od ceny sprzedaży produktów przedsiębiorstwa doskonale konkurencyjnego (P_m > P_k)

• zysk monopolowy jest większy od zysku przedsiębiorstwa doskonałej konkurencji (P_mABC > P_kDEF)

Podobne różnice odnoszą się do stanów długookresowej równowagi przedsiębiorstwa doskonałej konkurencji i monopolu. Wielkość przedsiębiorstwa doskonałej konkurencji jest w punkcie równowagi długotrwałej "idealna" natomiast monopol wytwarza mniej i posiada nadwyżkę zdolności produkcyjnych w porównaniu do stanu idealnego. Ponieważ monopol nie wykorzystuje w pełni zdolności produkcyjnych, możliwych do osiągnięcia w długim okresie czasu, stąd zaspokojenie dobrobytu społecznego jest mniejsze w warunkach rynku monopolistycznego, aniżeli w sytuacji rynku doskonale konkurencyjnego.

Przyczyną uniemożliwiającą osiągnięcie większych zysków przez monopol jest brak konkurencji. Przedsiębiorstwo, które jest jednym z wielu producentów danego produktu musi dostosować swoje decyzje do ceny ukształtowanej na rynku. Ponieważ cena sprzedaży jest wielkością daną, przedsiębiorstwo może zwiększyć zysk głównie poprzez działania zmierzające do obniżenia kosztów produkcji.

Przedsiębiorstwo musi prowadzić usprawnienia technologiczne i ulepszać zarządzanie po to, aby zmniejszyć koszty. W długim okresie czasu obniżka kosztów wymaga wprowadzenia do produkcji nowych technologii - zastosowania osiągnięć postępu technicznego.

W przypadku monopolu presja na wprowadzenie postępu tech. i obniżenie kosztów produkcji jest mniejsza, mimo że monopol w tym zakresie ma większe możliwości finansowe. Pozycja monopolisty nie jest wieczna i dlatego również monopol musi w pewnym momencie wprowadzić bardziej efektywne metody produkcji. Wprowadzenie postępu technicznego może być podyktowane naciskami społecznymi.

---