Problem wojny w literaturze współczesnej
Wojna jest nie tylko siłą niszczącą ale i reformującą. Jej realia powodują że wszystko musi się zmieniać, przystosowywać do nowych warunków. Literatura także poddaje się temu wpływowi. Polscy prozaicy tacy jak Nałkowska, Herling-Grudziński oraz Borowski stworzyli własny, niepowtarzalny styl, opisujący śmierć. Naturalistyczne opisy, ocierające się o turpizm uwypuklają grozę zagłady oddając atmosferę tamtych dni.
Szczególną rolę spełnia narrator, będący odbiciem twórcy przez pryzmat lat. W „Opowiadaniach” występuje pierwszoosobowy narrator, pozornie odautorski, noszący to samo imię co autor. Mimo zbieżności faktów z biografii bohatera i twórcy, nie można zakładać, że jest to jedna i ta sama osoba. Przemawia za tym np. podkreślenie w utworze zaradności Tadeusza, podczas gdy w obozie, Borowski raczej szukał pomocy innych.
W „Innym świecie” występuje zupełnie inna, niż w poprzednim utworze, postawa narratora, który nie eksponuje siebie, nie wysuwa się przed opisywany świat bardziej, niż wymaga tego wiarygodność. Jednocześnie zachowuje się obojętnie, powściągliwie, kontrolując swoje emocje.
„Medaliony” są zbiorem nie połączonych ze sobą opowiadań. Samo to wymusza istnienie dwóch narratorów: odautorskiego, wspólnego dla wszystkich części, oraz drugiego, innego dla każdego z opowiadań. Ponadto występuje tzw. „narracja ściśniętego gardła” charakterystyczna dla utworów przesyconych ładunkiem emocjonalnym. Autentyczność relacji powoduje odheroizowanie wojny i umierania. Wojna jako stan umysłu nie istnieje tylko w obrębie drutów, ale także poza nimi. Borowski w „Pożegnaniu z Marią” oddał istotę tego cywilnego świata, bardzo podobnego do tego znanego z obozów koncentracyjnych. Z tego utworu pochodzi poniższy fragment: „Ubrana była biednie, siedziała skromnie w kącie, wzrok utkwiła pod sufitem”. Jest to behawiorystyczny opis, w którym autor to nam pozostawia wyciągnięcie wniosków. Dlaczego Żydówka patrzyła w sufit??? Bała się czy może się czegoś wstydziła?? To wszystko powoduje, że musimy sami szukać rozwiązań, starając się zrozumieć realia. Poznanie świata wojny stanowi dla nas szok, antyutopię, która w większości twórczości wojennej jest utopią. Ekspresja daje nam poczucie uczestniczenia w wydarzeniach.
Od powyższych wniosków odbiega dość znaczenie „Inny świat”, który ma raczej cechy naukowego studium, eseju czy nawet dokumentu. W całości jest oparty na faktach, nie jest więc częścią literatury pięknej ale raczej formą znaną z gazety: reportażem. Podobnie jest z „Medalionami”. Stanowią one plon pracy pisarki w Komisji do badań zbrodnii hitlerowskich w Polsce. Oprócz oczywistej funkcji sprawozdaniowej są raczej przepełnionym artyzmem i symboliką zbiorem esejów.
Osobną sprawą są tytuły. „Medaliony”, jako zdjęcia nagrobkowe, są znakiem obowiązku świadczenia o tych, po których nic już nie zostało, z wyjątkiem popiołu i ulotnego wspomnienia, które należy zachować. „Inny świat” to aforyzm zaczerpnięty z „Zapisków z martwego domu” Fiodora Dostojewskiego. Porównanie czasów po rewolucji do tych wcześniejszych, jest świadectwem wstrząsających analogii pomiędzy tymi dwoma, wydawałoby się, zupełnie osobnymi światami. W „Opowiadaniach” Borowskiego tę rolę spełniają tytuły poszczególnych części. Wyrażają one pozornie zwykłą egzystencję w łagrze, która poza swoją powierzchownością kryje w sobie zdumiewającą głębie doznań duchowych.
Literatura wojenna była zawsze problemem. Heroizacja walki i śmierci doprowadził do absurdu: oddanie życia w imię wątpliwych ideałów był najwyższym bohaterstwem. Zapominano, że przeznaczeniem człowieka jest życie, wielbienie zagłady jest zagrożeniem dla rodzaju ludzkiego. Przejaskrawienie zbrodni można uzyskać nie tylko poprzez ukazanie bohaterstwa ludzi z nią walczących, ale także poprzez zimną i pozbawioną pozornie wartości emocjonalnych, suchą relację. Narracja służy tylko wprowadzeniu do danej problematyki i delikatnemu ukazaniu odbiorcy w głębi problemu. To wszystko można było osiągnąć tylko poprzez nagromadzenie cech behawiorystycznych w utworze i naturalistyczne spojrzenie na otaczający świat.
1
1