Romantyzm w oczach twórców literatury

późniejszych epok (przykład wypracowania)

Tradycja romantyczna w Polsce to element zupełnie inny niż romantyzm europejski, choćby niemiecki, w najczystszym wydaniu Goethego. Dzieje się tak dlatego, że w naszej kulturze i naszej historii romantyzm odegrał szczególną rolę. Specyfika epoki w Polsce wynika z uwarunkowań histo­rycznych. Obok nowej filozofii, obowiązującej w całej Europie początku wieku XIX, w polskim wydaniu romantyzmu niezwykle silnie zadziałał czynnik pa­triotyczny, zmagań z zaborcą kraju, który znów usiłuje być wolny i niepod­legły. Walka o wolność zdecydowała o kształcie literatuiy określiła biografię bohatera romantycznego, pojmowania (specyficznego) roli Polski w dzie­jach narodów. Czy romantyzm zgasł wraz z klęską powstania styczniowe­go? Niezupełnie. Wydaje się, że pozostał w odczuciu ludzi zajmujących się literaturą epoką najważniejszą, najbogatszą i najciekawszą. Mówi się też, że w każdym współczesnym Polaku tkwi sentyment do epoki romantyzmu. Brzmi to czasem jak zarzut: niepoprawny romantyk, nadwrażliwiec. Do tego dochodzą: brak realizmu, racjonalizmu, przewaga emocji nad rozsądkiem... Być może rzeczywiście tkwi w tym odrobina prawdy, że jest w nas podziw dla impulsywnych zrywów, dla szału romantycznych straceńców, choć potrafimy ich krytykować, choć nie zawsze przyznajemy się do tej „słabo­ści”. Podobnie bywało z twórczymi umysłami epok następujących po ro­mantyzmie. Krytykowali, kwestionowali, lecz ich własne dzieła zdradzały że są spadkobiercami mentalności romantycznej. Myślę, że ta teoria — kry­tycyzmu, ale i afektu wobec tradycji romantycznej da się udowodnić

Zacznijmy od zestawienia podstawowych elementów świata romantycznego, ustalenia, co znaczy dla nas romantyzm — słowem, od punktu wyjścia. Romantyzm to dla mnie przede wszystkim mit walki o wolność, poświę­ceń cenie dla tej idei duszy i życia, bunt Konrada z „HI Części Dziadów” prze­ciw Bogu i Kordiana przeciw carowi, cierpiętniczy okrzyk romantyków krajowych Berwińskiego, Goszczyńskiego, Ehrenberga. Drugi mit romantyczny to nieszczęśliwa miłość — Mickiewicza do WereszczakóWfly, Słowackiego do Ludwiki Śniadeckiej, Gustawa, Kordiana, Henryka itd... Przestaje być istot­ne czy mówimy o biografii twórcy, czy bohatera. Doprawdy, wydaje się, że tylko hrabia Zygmunt Krasiński miał szczęście w miłości. Jego europejskie romanse były skandalizujące, lecz udane, czasami — aż zbyt męczące. Kolejny „ żelazny” punkt romantyzmu to bohater romantyczny. 0, tak. Potomek Hamleta, nieszczęśliwy kochanek, poeta, niewolnik idei, samobójca, rycerz walczący o ojczyznę. Jedni mówią: wspaniały! Inni machają ręką w pogar­dliwym geście. Nic przecież nie osiągnął... Jeszcze jedną rzecz z romanty­zmu warto wspomnieć, mianowicie „inwazję duchów”. Tak, inwazję — zjaw, widm, rusałek, upiorów. Można by przypuszczać, że świat pozazmysłowy powstał i wkroczył tryumfalnie do literatury. I jednego nie można roman­tyzmowi odmówić — tej czarownej, uduchowionej atmosfery! Tyle, jeśli chodzi o uporządkowanie „podstawy odwołań”. A cóż na to następne epoki? Usto­sunkowały się w różnoraki sposób. Pozytywizm — bezpośredni spadkobierca i następca romantyzmu odniósł się do idei romantyków niechętnie i krytycznie. W miejsce fantazji, samotnej walki o nieosiągalne cele, praktyczni pozytywiści zaproponowali utylitaryzm wszelkich działań, pracę u podstaw i pracę organiczną, oświecanie ciem­nego ludu, podnoszenie gospodarki kraju— świadczy o tym nowelistyka i proza (tendencyjna i realistyczna) epoki.

„Trzeba z żywymi naprzód iść,

po życie sięgać nowe,

a nie w uwiędłych laurów liść

z uporem stroić głowę” — pisał Adam Asnyk.

Czyli — laur romantyzmu uwiądł... „każda epoka ma swe własne cele”~ (Asnyk). Zastanówmy się tylko: czy pozytywiści odrzucali całkowicie ha-i sła i ideologię romantyków? Dochodzę do wniosku, że nie. Pozytywiści, mimol okrzyków sprzeciwu i całej swej racjonalnej teorii, cierpieli na swoistyl „kompleks romantyzmu”. Sentyment i podziw dla minionej idei co jakiś czasi błyska w ich twórczości. Na przykład pełna realizmu powieść Orzeszkowej „Nad Niemnem”. Zawiera krytykę typowo romantycznych osób: Emilii Kor­czyńskiej, Zygmunta — zmanierowanego artysty, Różyca — znudzonego ary­stokraty. Jest to nawet romantyzm ośmieszony. Lecz kiedy wczytamy się uważnie, znajdziemy też hołd, wielki szacunek dla romantycznej idei wy­zwolenia. Przecież wątek powstańczy i mogiła powstańców 1863 to czas święty i miejsce święte — to czas walki i heroizmu, choć teraz nastał czas pracy — tamten istnieje w pamięci jako sacrum.„Lalka” B. Prusa, zdawałoby się krytykuje romantyczny idealizm, typ mi­łości romantycznej oraz heroiny romansów podobne do Izabeli Łęckiej. Leci tu także istotny jest motyw patriotyczny powstania styczniowegO. Wokul­ski — główny bohater powieści — nosi szereg cech bohatera romantycznego, jego dzieje można nazwac pewną antologią losów nieszczęsnego Kon­rada—Gustawa z „Dziadów”. A nie jest to przecież bohater ani negatywny, ani ośmieszony, przecież jest jednym z „ulubieńców” czytelnika. Czym zaś są, jeśli nie pozostałością i uznaniem romantyzmu bohaterskie czyny, stra­ceńcze walki i namiętne historie miłosne, opisane przez H. Sienkiewicza w Trylogii? Sienkiewicz szczodrze zaczerpnął z epoki romantycznej, podobnie kształtował postacie i ich ideały, tyle że klęskę bohaterów zmieniał w końcu w sukces. Pamiętajmy, że było to dzieło „ku pokrzepieniu serc . Należy wspomnieć jeszcze o Marii Konopnickiej. Z jednej strony jest piew­czynią ludu, z drugiej jednak pojmowanie poety i poezji prezentowane przez Konopnicką jest typowo romantyczne. Poeta to indywidualność, jest natchnio­ny, pełen mocy... Zupełnie jak za czasów wieszczów poezji. Wiersz „Con­tra spem spero” także jest romantycznym odgłosem. Sam tytuł — wyzna­nie: „wierzę wbrew nadziei” — mógł wykreować tylko umysł romantyczny, nie mówiąc już o sposobach obrazowania typowych dla twórców roman­tycznych, a użytkowanych przez poetkę. Przecież wichury, zawieje, obło­ki, cmentarzyska — to ujęcie rodem z poezji Słowackiego, Mickiewicza, Nor­wida. I odwieczna nadzieja na odzyskanie niepodległości — można powie­dzieć, istota romantyzmu. Wniosek — pozytywiści nie całkiem prźekreślili epokę romantyzmu. W ich twórczości przebrzmiewają romantyczne echa. W epoce młodopolskiej obserwujemy totalny, jawny zwrot ku literaturze i ideologii romantyzmu. Króluje teraz neoromantyzm, przejmuje hasła gło­szone przez romantyków, docenia duchową atmosferę epoki, patrzy na świat oczami romantyków. W „Weselu” Wyspiańskiego jesteśmy świadkami „naja­zdu” istot pozaziemskich na chłopską chatę, w której dramaturg usiłuje pobratać dwa stany — inteligencję i chłopów. Widmo malarza de Layeaux żywcem przypomina „Romantyczność” A. Mickiewicza, całość aktu wizyj­nego — „Dziady, część II”. Temat dramatu Wyspiańskiego — to pytanie o moż­liwość zaistnienia zrywu powstańczego. Odpowiedź nie brzmi optymistycznie. Poezja młodopolska to też w pewnej mierze echo romantyzmu, samotny dekadent nosi cechy podobieństwa do bohatera romantycznego, choć ten jest bierny i zniechęcony, a tamten spalał się w wiecznej aktywności. Mit sztuki i artysty, wyniesienia ponad tłumy przypomina romantyczną koncepcję poezji i poety. „Hymny” Jana Kasprowicza to przecież konradowskie wy-stąpienie przeciw Bogu, waloryzacja przyrody górskiej w utworach W Tet­majera, to ideał romantyczny, bliskości natury, opiewania jej piękna. Sza­tan, bohater poezji T. Micińskiego jest silną, zbuntowaną jednostką, która chętnie wybiera potępienie niż niewolę. Jest podobny do romantyka.Spadkobiercą ideałów romantycznych czuł się Stefan Żeromski. Widać to wyraźnie w jego utworach — zarówno w repertuarze tematów, jak i emo­cjonalnym stosunku do sprawy niepodległości. Zeromski często tłem swoich powieści czynił niepodległościowe zrywy Polaków — kompanię napoleoń­ską („Popioły”) lub powstania („Rozdziobiq nas kruki, wrony”, „Wierna rzeka”). Mimo że idea niesienia oświaty prostemu ludowi kojarzy się z pozytywistyczną pracą u podstaw, typowi dla Żeromskiego bohaterowie społecznicy przypominają romantycznych idealistów. Judym, który poświęcił prywatne szczęście i miłość do Joasi dla pracy w służbie idei („Ludzie bez­domni”), Stasia Bozowska („Siłaczka”) poświęciła zdrowie i życie. Temat ojczyzny kształtu ideowego Polski, złudna wizja „szklanych domów” — to tematy Zeromskiego, a przecież zarazem romantyków...

Problem walki o wolność, upragnioną wolność, skończył się w 1918 roku. Nastała epoka dwudziestolecia międzywojennego, a wraz z nią:

„Ojczyzna moja wolna, wolna, więc zrzucam z ramion płaszcz Konrada

— pisał Antoni Słonimski.

Koniec z romantyzmem, wieczną martyrologią niewoli, poezją tyrtejską i wizją poety—mesjasza. „Najchętniej w tłum się wcisnę, będę ultimus inter pares

— pisał poeta Tuwim. „A wiosną niechaj wiosnę, nie Polskę zobaczę” —postuluje Lechoń. Futuryści każą patrzeć w przyszłość, nie obracać się tam tylko, gdzie „cmentarzyska starych trucheł, nieświeże mumie mickiewiczów i słowackich...”. I oto w tej samej epoce, ten sam Lechoń pisze przepięk­ny poemat „Mochnacki”, sięgający tematem i stylistyką do epoki roman­tycznej. Również Julian Tuwim przyzna się w wierszu „Sitowie” do poe­tyckiej męki twórczej, będzie usiłował zdefiniować poezję. W okresie mię­dzywojennym zadebiutuje Władysław Broniewski, poeta „rewolucyjny”, lecz posługujący się typowo romantycznym arsenałem — emocją i typem obra­zowania, wystarczy przypomnieć utwór pt. „Poezja”. Edward Słoński, nie­co starszy poeta, piewca pierwszej wojny światowej, był ogromnie popu­larny w dwudziestoleciu międzywojennym właśnie ze względu na patrio­tyczny pierwiastek swojej poezji. Tak więc poeci „międzywojenni” nie byli całkowicie wolni od mitu romantycznego. A wolność ojczyzny też nie po­trwała długo. Druga wojna światowa, krwawy wrzesień 1939, okupacja, powstanie war­szawskie. Nic dziwnego, ze takie czasy wskrzesiły mit bohatera romantycz­nego i poezji tyrtejskiej. Przykładem są poeci — Tyrteusze powstania war­szawskiego — K. K. Baczyński, T. Gajcy, A. Trzebiński. Operowali roman-tyczną stylistyką, odwoływali się do ballad, opiewali swoją przegraną mi­łość, rejestrowali koszmar otaczającego ich świata i pragnęli siłą wyobra­źni, wizją odkształcić rzeczywistość. Trudno zaprzeczyć, że mistrzami w takich działaniach byli poeci romantyczni.A współczesność? Literatura współczesna, mimo że tak wiele w niej wąt­ków, nowatorskich i tradycyjnych nurtów, nadal prowadzi dialog z litera-turą romantyczną, choć są to różne formy wypowiedzi. Zauważmy że po­wojenne czasy oznaczały dla wielu Polaków emigrację. Twórcy emigracyjni mieli zaś ten sam problem co uczestnicy Wielkiej Emigracji po powstaniu listopadowym — tęsknota za krajem, wspomnienia pejzaży ojczystych, pro­pozycje przemian ustrojowych, rodzaj walki o polskość. I pisali w tym duchu emigranci od Miłosza po Barańczaka. W dodatku „Dolina Issy” Miłosza wskrzesza motyw litewski, jak w „Panu Tadeuszu” A. Mickiewicza, lecz za­razem jak w „Dziadach” wieszcza — bo ożywają i współistnieją w świecie człowieka widma, gusła, strzygi i czary. Pisząc o literaturze współczesnej, nie sposób dokonać rejestru całościowego w tak krótkiej pracy, trzeba się kierować wyborem. Wydaje mi się, że piętno romantyzmu określiło prozę Marka Hłaski. Demoniczna, zawsze zniszczona miłość i fatalna, fałszywa kobieta — to stały wątek opowiadań i powieści Hłaski. Pesymizm, różno­raki mechanizm ruiny miłości, od ingerencji bezmyślnych ludzi po „boga­tą przeszłość” kochanki — zdradzają tęsknotę za spełnieniem wielkiej, szczę­śliwej miłości. Bohater prozaika jest samotny, nie rozumiany przez społe­czeństwo, często ma tajemniczą biografię. Pisarz wprowadza też wątek samobójczy w losy swoich bohaterów, co przywodzi na myśl bohatera romantycznego.

Będąc przy temacie miłości i śmierci, trzeba wspomnieć poezję zmarłej tak młodo Haliny Poświtowskiej — „Jestem Julią... „ „Mam ciebie w roztańczonej krwi”, „Kiedy umrę kochanie” itd. Wiersze poetki to zapis miłości wszech­ogarniającej, której towarzyszy przeczucie śmierci. Miłość w centrum twór­czości, śmierć podążająca tuż obok przypominają literaturę romantyczną, choć twórczość Poświatowskiej nie da się określić jako typowo mistycz­na czy duchowa, przeciwnie, jest często zorientowana materialistycznie.

Natomiast Ernest Bryll podejmuje tematykę romantyzmu i postawy współ­czesnych wobec dziedzictwa romantycznego wprost. Jest to w pewnym sensie twórczość „rozrachunkowa”, gdyż poeta podjął się rozliczeń ze zbio­rem romantycznych mitów, funkcjonujących w świadomości polskiej, po­przez demaskację nawyków myślenia, mentalności romantycznej, zakorze­nionej w psychicePolaka,Bryll konstruował ocenę współczesności. Poeta nawiązuje do romantyzmu także przez tematykę, stylistykę swoich utwo­rów. Przypomnijmy: „Rzecz listopadową”, wiersz „Lekcja polskiego — Sło­wacki”, „Toast”, „Wciqż o Ikarach głoszą”... itd. Szukać wśród współcze­snych poetów i prozaików można by dalej. Wspomnieć Stanisława Dyga­ta „Jezioro Bodeńskie”, twórczość T. Konwickiego, poetów Herberta, Gro­chowiaka i innych, lecz realia czasu na to nie zezwalają. Tę długą podróż przez epoki należy zakończyć następującym wnioskiem. Romantyzm wciąż jest żywy — bo funkcjonuje w pamięci ludzi, mobilizuje twórców, wzbudza kontrowersje. W historii literatury polskiej nigdy nie przestanie być istot­ny. Bez względu na charakter kolejnych epok — odrodzi się znów jako wzór lub jako obiekt krytyki...

---