01. Postacie kosmetyków pielęgnacyjnych, Studium kosmetyczne, Chemia kosmetyczna

Podstawowa rola kosmetyków pielęgnacyjnych polega na utrzymywaniu równowagi wodno-tłuszczowej w naskórku oraz dostarczaniu skórze związków wspomagających naturalne mechanizmy regulujące jej procesy fizjologiczne. Działanie ich związane jest zatem z uzupełnianiem brakującego tłuszczu w warstwie rogowej z jednoczesnym wprowadzaniem surowców biologicznie aktywnych, w tym także rozpuszczalnych w wodzie związków higroskopijnych.

Emulsje

Najczęściej spotykaną formą wyrobów pielęgnacyjnych są emulsje. Pod tym pojęciem rozumie się dyspersję dwóch nie mieszających się w normalnych warunkach cieczy, z których jedna, tzw. faza rozproszona lub wewnętrzna, występuje w postaci drobnych kropelek rozprowadzonych w jednorodnym roztworze drugiej cieczy fazy rozpraszającej, zewnętrznej. Rozróżnia się dwa podstawowe typy emulsji. Pierwszą z nich jest emulsja umownie określana jako olej w wodzie (O/W) Đ będąca dyspersją kropel niepolarnej fazy tłuszczowej Đ w polarnej warstwie wodnej. W układzie tym woda jest fazą ciągłą, zewnętrzną, olej zaś fazą rozproszoną, wewnętrzną. Drugi rodzaj stanowi emulsja odwrotna, w której warstwa wodna jest fazą wewnętrzną, rozproszoną, natomiast olej fazą zewnętrzną, rozpraszającą (W/O). Coraz częściej wytwarzane są także preparaty oparte na emulsjach wielokrotnych. Różnica pomiędzy nimi a tradycyjnymi emulsjami O/W i W/O polega na zwiększeniu występujących w układzie faz do trzech. W emulsjach O/W/O są to dwie fazy tłuszczowe i jedna wodna, zaś w preparatach typu W/O/W odpowiednio jedna tłuszczowa i dwie wodne. Postać emulsji znana jest od stuleci. Większość baz kremowych wywodzi się z tzw. kold kremów (cold cream Đ ang., unguentum leniens Đ łac.). Po raz pierwszy sposób otrzymywania tego typu preparatu opisał już w II w. p.n.e. Claudius Galen w Methodus Medendi vel de Morbis curandis. Wszystkie Farmakopee podają jego skład, który klasycznie zawiera w różnych proporcjach wosk pszczeli, olej roślinny, olbrot i wodę. Warto tu nadmienić, iż w postaci emulsji wytwarzane są nie tylko kosmetyki pielęgnacyjne do twarzy i ciała, ale w formie tej produkuje się również wiele innych produktów: odżywki do włosów, preparaty do trwałej ondulacji, dezodoranty, a ostatnio nawet wyroby perfumeryjne. Powodem dla którego większość kosmetyków produkuje się właśnie w formie emulsji związana jest z tym, że za ich pomocą osiąga się homogeniczny układ wielu nie mieszających się składników, takich jak tłuszcze, woski, substancje zapachowe, woda. Dzięki temu przy ich pomocy można wprowadzić do jednego układu recepturalnego zarówno rozpuszczalne w tłuszczach związki niepolarne, jak i rozpuszczalne w wodzie surowce biologicznie aktywne o charakterze polarnym. Ponadto wiele olejowych składników emulsji niezbędnych do prawidłowego zabezpieczenia skóry przed nadmiernym wysuszeniem, zapewniających jej odpowiednią elastyczność i miękkość, stosowanych samodzielnie, powoduje jej nadmierną tłustość i lepkość. Ponieważ nie zawsze bywa to akceptowane przez konsumentów, stąd też są one chętniej stosowane w postaci preparatu emulsyjnego. Nie bez znaczenia jest również fakt, iż udział wody w preparacie kosmetycznym w dużym stopniu obniża jego koszt. Opracowanie receptury wyrobu polega na wyborze surowców odpowiednich do przeznaczenia i sposobu działania preparatu kosmetycznego, a także typu emulsji, jaki chcemy uzyskać. Każda emulsja kosmetyczna składa się z substancji tłuszczowo-woskowych, emulgatorów, wody oraz związków biologicznie aktywnych, które za ich pomocą są przenoszone. Wszystkie surowce stanowiące fazę tłuszczową preparatu kosmetycznego określa się jako osnowę tłuszczowo-woskową. Ze względu na zasadniczy wpływ bazy tłuszczowej na właściwości kosmetyczne preparatu emulsyjnego, musi ona spełnić szereg określonych wymagań zarówno pod względem stabilności, jak i pewnej funkcjonalności. Właściwości penetrujące bazy tłuszczowej w dużym stopniu zależą od budowy chemicznej, a w szczególności polarności poszczególnych jej składników. Związki niepolarne typu wosków czy olei mineralnych nie są wchłaniane przez skórę. Ich rola polega głównie na wytworzeniu ochronnego filmu na powierzchni naskórka, zabezpieczającego go przed działaniem czynników zewnętrznych i zapobiegającego jego wysuszeniu. Ilość tych surowców w pielęgnacyjnym preparacie kosmetycznym powinna być jednak ograniczona ze względu na utrudnione przenikanie substancji czynnych oraz zatykanie ujścia przewodów gruczołów łojowych i potowych. Triacyloglicerole Đ głównie oleje roślinne są składnikami, które generalnie zapewniają działanie natłuszczające i zmiękczające skórę. Alkohole (np. cetylowy, cetostearylowy) i kwasy tłuszczowe (m. in. palmitynowy, stearynowy), to także czynniki natłuszczające, wpływające jednocześnie na konsystencję emulsji oraz nadające jej wygląd perłowy. Estry kwasów tłuszczowych i rozgałęzionych alkoholi, takie jak mirystynian czy też palmitynian izopropylu należą do surowców, które dobrze rozprzestrzeniają się na skórze i łączą się z hydrofobowymi składnikami emulsji. Posiadają one własności zmiękczające i penetrujące naskórek. Pokrywają skórę cienką warstewką, nie pozostawiającą na niej uczucia lepkości, stwarzającą natomiast możliwość wymiany tlenowej i wodnej z otoczeniem. Związki te umożliwiają dodatkowo wprowadzenie do receptury lanoliny i innych wosków (pszczeli, olbrot, syntetyczne), które nadają skórze miękkość i elastyczność oraz stabilizują emulsje i regulują jej konsystencję.

Rodzaje emulsji

Spotykamy się z różnymi podziałami emulsji. Zależnie od konsystencji wyróżniamy kremy Đ emulsje na tyle gęste, że zachowują przez pewien czas kształt powierzchni, oraz mleczka kosmetyczne Đ układy o własnościach typowych dla cieczy, dające się przelewać. Formę pośrednią pomiędzy mleczkiem i kremem stanowią balsamy. Warto tu zwrócić uwagę na fakt, że w wielu wypadkach konsystencja emulsji nie zależy ani od jej rodzaju, ani od zawartości fazy olejowej. I tak znane są typowe mleczka W/O o wysokiej zawartości ciał tłuszczowych, jak i kremy W/O o zawartości tylko kilku procent tłuszczu. Od składu i typu emulsji zależy stopień i szybkość resorpcji substancji aktywnych. Ustalenie jednak dokładnych zależności pomiędzy tymi parametrami, podobnie jak i w przypadku zdolności penetracyjnych jest sprawą bardzo skomplikowaną. Problem z ustaleniem ich wynika między innymi z faktu, iż właściwości te w dużym stopniu uwarunkowane są rodzajem skóry użytkownika, jego wiekiem czy płcią. Pod względem typów zastosowań kosmetyki emulsyjne dzieli się na odżywcze, czyszczące, ochronne, tłuste, półtłuste, nawilżające itp. Najwięcej kontrowersji budzi to ostatnie określenie, stosowane do lekkich kremów i śmietanek, gdyż poza wyrobami o specjalnym przeznaczeniu wszystkie kosmetyki o działaniu pielęgnacyjnym powinny zapewnić odpowiednie nawilżenie skóry.

Na dzień i na noc

Innym typem podziału jest rozgraniczenie kremów dziennych i nocnych, wskazujące na porę kiedy wyrób ma być stosowany. Zasadą tego podziału jest skład recepturalny oraz szybkość wchłaniania kosmetyku. Produkty dzienne zawierają najczęściej substancje ochronne, neutralizujące skutki działania zanieczyszczonego środowiska (m in. dymu tytoniowego, spalin itp.) oraz filtry UV. Ponadto charakteryzuje je szybsze wchłanianie niż preparatów na noc, w których składzie recepturalnym znajdują się z kolei większe ilości składników biologicznie aktywnych, odżywczych. Najczęściej zastosowanie obecnie znajdują emulsje, w których fazą zewnętrzną jest woda. Preparaty tego typu są chętnie stosowane ze względu na to, że nie są tłuste i szybko ulegają wchłonięciu w miejscu, w którym są aplikowane. Na ogół przyjmuje się, że w emulsji O/W faza wodna wchodzi w kontakt ze skórą, która pęcznieje, co powoduje, że łatwiej przyswaja związki za ich pomocą przenoszone. W postaci emulsji O/W produkowany jest cały asortyment kosmetyków przeznaczonych do pielęgnacji skóry, a więc kremy, mleczka, balsamy. Oferta ta obejmuje również szereg wyrobów specjalnych: do depilacji, opalania itp. W aptece spotyka się także preparaty tłuszczowe nie zawierające w składzie recepturalnym wody. Komponowane są one na ogół z olejów naturalnych i syntetycznych w zależności od przeznaczenia wzbogaconych w substancje czynne w nich rozpuszczalne. Najczęściej układy te stosuje się jako preparaty do demakijażu, masażu, produkty przeciwsłoneczne czy też kąpielowe. Znajdują one zastosowanie także w kosmetyce kolorowej: cieniach do powiek, różach, pomadkach.

Żel, serum, maseczka...

Coraz częściej produkuje się również preparaty pielęgnacyjne w postaci żeli. Wyroby tego typu szybko wchłaniają się, doskonale nawilżają i lekko natłuszczają skórę. Za ich pomocą wprowadzane są do układu substancje nawilżające, takie jak: witaminy, kwas hialuronowy, bisbolol, mocznik, które w istotny sposób wpływają na efekt wygładzenia zmarszczek i nawilżenia skóry oraz działają przeciwzapalnie i kojąco. Preparaty tego typu szczególnie polecane są do pielęgnacji okolic oczu. Nową formę preparatów pielęgnacyjnych, które coraz częściej pojawiają się na półkach aptecznych stanowi tzw. serum, czyli beztłuszczowy preparat o lekkiej konsystencji, przeważnie w formie żelu lub kremo-żelu, w skład którego wchodzą substancje biologicznie aktywne o dużo większym stężeniu niż w kremach. Duże nagromadzenie tych substancji powoduje, że ciśnienie osmotyczne preparatu jest zbliżone do ciśnienia osmotycznego płynów ustrojowych. Ma to istotny wpływ na szybkość wchłaniania składników odżywczych, które są lepiej przyswajane przez skórę, dzięki czemu staje się ona jaśniejsza, bardziej elastyczna i odpowiednio wygładzona. Substancje biologicznie aktywne (aminokwasy, białka, ceramidy, olejki eteryczne, witaminy itp.) o dużej koncentracji oferowane są również w kapsułkach z tworzyw sztucznych i żelatyny lub w szklanych ampułkach przeznaczonych do jednorazowej aplikacji. Produkty tego typu mogą stanowić nieodzowny ratunek dla skóry wysuszonej zbyt intensywnym opalaniem. Warto je również stosować zimą, gdy wiele czasu spędzamy w pomieszczeniach z centralnym ogrzewaniem. Do popularnych preparatów kosmetycznych zaliczane są także maseczki kosmetyczne. Podobnie jak w przypadku kremów ich wybór zależy od rodzaju cery i jej potrzeb. Preparaty te występują w różnych formach Đ kremu, żelu, pianki, proszku. Mogą się one różnic konsystencją, mogą być miękkie lub wysychające. Niezależnie jednak od postaci są one uprofilowane na określone działanie nawilżające, odżywcze, regenerujące, oczyszczające itp. Maseczki nawilżające dostarczając odpowiednich substancji o działaniu higroskopijnym, poprawiają stan nawodnienia naskórka, stąd też najczęściej proponuje się je osobom o cerze suchej lub mieszanej. Maseczki regenerujące zapewniają skórze substancje czynne o silnym działaniu, polepszają jej ukrwienie, stymulują proces odnowy komórkowej, wygładzają zmarszczki. Szczególnie polecane są do skóry zmęczonej, dojrzałej, zwiotczałej, z wyraźnie zaznaczonymi zmarszczkami. W przypadku cery trądzikowej, tłustej skuteczne są maseczki oczyszczające. Składniki w nich zawarte pomagają zwęzić rozszerzone pory, działają antybakteryjnie, normalizują pracę gruczołów łojowych, zapobiegają powstawaniu nowych zaskórników. Po ich zastosowaniu cera staje się świeższa, poprawia się jej koloryt. Po zabiegach oczyszczania skóry można stosować maski, których bazę stanowią różnego rodzaju glinki. Zapewniają one efekt ściągający, lekko wysuszają skórę, łagodzą podrażnienia. Coraz częściej pojawiają się tzw. maski liofilizowane. Produkowane są one w postaci suchego biomatrixu, otrzymanego z takich surowców jak algi, kolagen czy fitoskwalan, zapewniającego maksymalną koncentrację substancji aktywnych w preparacie. Wyroby te nie zawierają związków zapachowych i środków konserwujących, dzięki czemu są one dobrze tolerowane przez skórę. Z tego też powodu mogą one być stosowne przez osoby o cerze wrażliwej, ze skłonnością do odczynów alergicznych. Maski liofilizowne nadają się do intensywnych zabiegów regeneracyjnych. Poprzez dodanie wody biomatrix zmienia się w żel, z którego uwalniane są substancje aktywne, które szybko wchłaniają się w skórę. Zostaje ona w widoczny sposób nawilżona, odżywiona, rozjaśniona. Następuje złagodzenie podrażnień, stanów zapalnych. Bardzo często produkty te łączy się z ampułkami, które dodatkowo wzmacniają ich działanie. Odrębną grupę preparatów stosowanych do pielęgnacji skóry stanowią toniki. Są to wodne lub wodno-alkoholowe roztwory o działaniu zmiękczającym, dezynfekującym, łagodzącym podrażnienia, delikatnie odświeżającym lub ściągającym. Preparaty te przeznaczone są do pielęgnacji skóry po jej oczyszczaniu w celu odświeżenia, nawilżenia, przywrócenia naturalnego pH, oraz ewentualnego złagodzenia podrażnień powstałych na skutek oczyszczania. Toniki do cer suchych i wrażliwych są roztworami bezalkoholowymi, do cer tłustych i normalnych Đ układami wodno-alkoholowymi. Wybierając rodzaj kosmetyku pielęgnacyjnego należy kierować się typem posiadanej cery oraz jej wiekiem biologicznym. Do skóry suchej nadają się środki natłuszczające oraz preparaty zawierające w układzie środki o działaniu silnie higroskopijnym. Przy cerze łojotokowej, trądzikowej nie powinno używać się preparatów w postaci tłustych emulsji zawierających w składzie recepturalnym wosków i olei mineralnych, ponieważ mogą one zatykać pory i powodować zwiększenie wydzielania łoju. Skórze tłustej, skłonnej do wyprysków najlepiej służą te kosmetyki, które mają konsystencję żelu i zawierają mniej tłuszczu. Skóra starzejąca się wymaga szczególnej regeneracji, którą mogą jej zapewnić tzw. preparaty anti-aging. Szczególnie na noc powinno stosować się preparaty cięższe, odżywcze, bowiem podczas snu skóra lepiej wchłania aktywne składniki. Stosując kilka produktów pielęgnacyjnych (krem, mleczko, tonik) w miarę możliwości powinno się stosować kosmetyki z tej samej linii pielęgnacyjnej, ponieważ wyroby te mają na ogół tak opracowaną recepturę, aby wzajemnie wzmacniały i uzupełniały swoje działanie.