Metody- techniki projekcyjne i analiza wytworów.
Rysunek w rozwoju i diagnozie psychologicznej.
Twórczość jest dla dziecka jedną z potrzeb podstawowych, uwarunkowanych biologicznie (Kujawa, 2008c). Aktywność twórcza dziecka należy do sfery jego rozwoju, zaspokojenie potrzeby tworzenia jest konieczne dla optymalnego wzrostu małego człowieka. Realizując swoje dzieła, twórca, zarówno dziecko jak i dorosły, umacnia i realizuje siebie (Gloton, Clero, 1985). Rysowanie jest więc dla dziecka źródłem przyjemności, wynikającej z możliwości zaspokojenia potrzeby aktywności fizycznej; jednak ze względu na swoje walory rysunek staje się także sposobem komunikacji dziecka ze światem zewnętrznym, z publicznością, choćby tylko wyobrażoną (Wallon, Cambier, Engelhart, 1993). Dziecko w początkowym okresie rozwoju grafizmu bazgra dla samej czynności bazgrania, jednak po tym początkowym okresie dąży do tego, by za pomocą rysunku przedstawiać swój indywidualny świat przeżyć. Rysunek uaktywnia treści znaczące dla dziecka, będące dla niego ważne w chwili rysowania, takie, na które zwróciło one uwagę (Kujawa, 2008a). Rysunki dziecka mówią o samych ich twórcach- o tym, kim są oni obecnie, o ich przeszłości, historii życia, wyrażają aktualne przeżycia i względnie stałe cechy osobowości, stosunek do środowiska (również, a może przede wszystkim społecznego), ale jednocześnie mówią o przedmiocie, który zostaje narysowany, o wiedzy, jaką mały twórca posiada na jego temat, sposobie spostrzegania go przez dziecko (Wallon, Cambier, Engelhart, 1993; Poznaniak, 1984). Należy także pamiętać o tym, że wytwory dziecka są jego swoistymi autografami; każde dziecko wypracowuje swój indywidualny sposób wyrażania się poprzez rysunek i pomimo tego, że rysunki dzieci w określonym stadium rozwoju grafizmu mają wiele cech wspólnych, to łatwo można zidentyfikować dzieło konkretnego dziecka dzięki jego indywidualnemu stylowi (Wallon, Cambier, Engelhart, 1993). Jednocześnie nie można zapominać o tym, że również rysunek, jako forma komunikacji, jest głęboko osadzony w kulturze, w jakiej wychowuje się dziecko (Wallon, Cambier, Engelhart, 1993).
Rysunek dziecka powinien być analizowany w odniesieniu do konkretnej teorii rozwoju grafizmu- powala to na stwierdzenie, czy rozwój dziecka (mimo, iż bardzo indywidualny) przebiega normalnie oraz na wykrycie ewentualnych nieprawidłowości. Teoria rozwoju aktywności twórczej wg. Wallon, Cambier, Engelhart (1993) we wczesnym dzieciństwie (1 - 3. r.ż.) umiejscawia tworzenie pierwszych kresek przez dziecko. Przechodzi ono od bazgrania dla samej jego czynności do graficznej aktywności reprezentacyjnej, chociaż odniesienia są ciągle niestałe. Jest to okres ideogramów (pierwszych schematów, preschematów), wypracowywania systemu ekspresji graficznej. Dziecko zaczyna odkrywać znaczeniowe możliwości obrazu. W okresie średniego dzieciństwa (3 - 6. r.ż.) autorzy mówią o wieku przezroczystości, przekształceń i dysproporcji. Organizuje się indywidualny język graficzny dziecka, także reguły dotyczące porządkowania przestrzeni rysunkowej (kierunek góra- dół) oraz łączenia elementów i przestrzegania zasad poziomu i pionu. Różnicuje się reprezentacja ludzkiej postaci, zanika typ głowonoga. Rysunek ma charakter egocentryczny, zgodnie z prawidłowościami rozwojowymi w tym okresie. W późnym dzieciństwie (6 - 10. r.ż.) następuje koordynacja różnych punktów widzenia, decentracja i odwracalność percepcyjna. Dziecko uczy się, jak korzystać z powierzchni rysunkowej- z reguły pojawia się linia, na której sytuowane są obiekty. Zaznacza się zależność rysunku od kontekstu społeczno- kulturowego. W wieku dorastania (10/11 - 16. r.ż.) widoczne jest łączenie projekcji swojego świata wewnętrznego z konwencją, jaką narzuca kultura. Pojawia się przestrzeń trójwymiarowa, linia podłoża zostaje zastąpiona linią horyzontu. Wprowadzony zostaje przestrzenny plan rysunku (Przetacznik- Gierowska, Tyszkowa, 2000). W tym okresie niektórzy autorzy (np. Lovenfeld, 1964 - za: Hornowski, 1982) umiejscawiają kryzys
w chęciach, zdolnościach rysowania, który powoduje u części młodzieży porzucenie tej czynności- wydaje się, że jedynie niewielka, szczególnie zmotywowana lub utalentowana część młodych ludzi nadal pracuje nad rozwojem technik rysunkowych.
Rysunek, tak jak i sama czynność rysowania wzajemnie się uzupełniają (Wallon, Cambier, Engelhart, 1993).Rysowanie jest czynnością, z której można czerpać równie głęboką wiedzę, jak z samego jej efektu (Wallon, Cambier, Engelhart, 1993; Oster, Goud, 2002). Dziecko rysuje nie tylko dla samego siebie, ważny jest dla niego obserwator, którego obecność może motywować do pracy, dawania komentarzy, tłumaczenia swoich zamysłów; wyrażane emocje mogą być zarówno spójne, jak i niespójne z końcowym efektem rysunku, niektóre hipotezy interpretacyjne mogą być tworzone lub obalane dzięki znajomości sytuacji tworzenia, kontekstu, zachowania dziecka (Wallon, Cambier, Engelhart, 1993). Obserwowanie czynności może też być dobrym wskaźnikiem motywacji, jaką kieruje się dziecko przy rysowaniu (Ligęza, 2002). Generalnie, można mówić o motywacji wewnętrznej, która pojawia się, gdy dziecko rysuje dla własnej przyjemności, dla wyrażenia siebie i świata swoich przeżyć w wybranej przez nie formie (Gloton, Clero, 1985). Przeciwnie, dziecko może rysować dla samego spełnienia polecenia, dla dobrego wykonania zadania, dla uniknięcia kary- każda z tych motywacji jest zewnętrzna, niepochodząca od samego dziecka. W trakcie rysowania motywacje mogą się zmieniać w obu kierunkach- pozwala to wykryć przede wszystkim obserwowanie małego twórcy w czasie pracy. Oczywiście, im bardziej spontaniczna jest chęć rysowania, tym bardziej uprawnione są projekcyjne interpretacje dzieła (Kujawa, 2008b).
Rysunek ma szczególne zastosowanie jako metoda psychologicznego badania dziecka, głównie jego rozwoju umysłowego. Często bywa też stosowany jako metoda projekcyjna. Szczególnie diagnostyczny jest w tym wypadku rysunek postaci ludzkiej (Poznaniak, 1984). Do największych zwolenników rysowania postaci ludzkiej jako metody projekcyjnej należą Buck, Machower i Hammer (Oster, Goud, 2002). Rysunek analizowany jest pod względem niesionego przezeń ładunku emocjonalnego- wskaźniki emocjonalne dzieli się na trzy grupy. Pierwsze kryterium oceny to właściwości ogólne narysowanej postaci (np. charakter kreski, wypełnienie kolorem, proporcje części ciała i ich połączenia). Drugie kryterium dotyczy cech nietypowych, specyficznych dla rysunku (np. odcięte dłonie, zezująca postać, wielka głowa). Trzecie kryterium stanowią elementy, które pojawiają się w większości prac- ich brak może okazać się wskazówką do interpretacji (Oster, Goud, 2002). Oczywiście warto pamiętać, że nie każdy rysunek jest projekcją konfliktu, jakie przeżywa dziecko. Według B. Mursteina (1989 - za: Stasiakiewicz, 2004) pojęcie projekcji ma wiele treści znaczeniowych, między innymi:
projekcja klasyczna - oznacza wypieranie. Ma charakter mechanizmu obronnego pozwalającego człowiekowi usunąć poza świadomość wszelkie niepożądane zjawiska zachodzące w jego psychice- opierają się na nim głównie teorie psychoanalityczne,
projekcja atrybutywna - oznacza uzewnętrznianie się psychicznych cech danej osoby (własnych motywacji, uczuć i zachowania się) przez przypisywanie ich innym ludziom, bez konieczności przeżywania konfliktu- jest ona najczęstszą formą projekcji stosowaną przez dzieci (Kujawa, 2008b),
projekcja autystyczna - polega na modyfikowaniu wyobrażeń o spostrzeganych przedmiotach według własnych potrzeb, motywacji, uczuć, postaw. Stany psychiczne przeżywane przez jednostkę nie są przypisywane drugiej osobie, lecz deformują widziany przez nią świat zewnętrzny,
projekcja racjonalna - proces projekcji jest w założeniu nieświadomy, ale osoba podlegająca temu procesowi jest świadoma swego zachowania (Stasiakiewicz, 2004).
Testy projekcyjne- historia i współczesność. Możliwości i ograniczenia.