Wyższa Szkoła Mazowiecka w Warszawie
Andrzej Porowski
Fizjotetapia Niestacjonarne sem. IV,
Grupa I nr. albumu 1261
PSYCHOLOGIA
ĆWICZENIA
Zaburzenia psychotyczne: schizofrenia, psychozy afektywne i paranoja.
mgr Paulina Hakim
MAJ 2008
Andrzej Porowski
Fizjotetapia Niestacjonarne sem. IV,
Grupa I nr. albumu 1261
Zaburzenia psychotyczne: schizofrenia, psychozy afektywne i paranoja.
Zaburzenia psychotyczne to pojęcie określające to, co laicy zwą szaleństwem. Objawy psychotyczne znajdują się poza normalną sferą doświadczeń i jako takie przekraczają przeciętną zdolność rozumienia i współczucia. Pacjenci psychotyczni wykazują nienormalne zmiany zachowania, myślenia i doznań. Taki aspekt zaburzeń izoluje chorego, który doświadcza ich w tak zwanym ,,własnym świecie”. Zaburzeniom tym muszą również odpowiadać zaburzenia czynności mózgu. W zasadzie można stwierdzić, że dany objaw jest związany z nienormalną aktywnością jakiegoś systemu w mózgu.
Zaburzenia psychotyczne to grupa zaburzeń psychicznych pochodzenia organicznego lub emocjonalnego. Do klasycznych oznak i objawów zalicza się:
omamy,
urojenia,
doświadczenie bierności,
niedostosowany nastrój,
zubożenie zachowań,
rozkojarzenie.
Zaburzenia te dotyczą znacznego upośledzenia w percepcji rzeczywistości. Osoba dotknięta psychozą dochodzi nieprawidłowych wniosków dotyczących rzeczywistości zewnętrznej, dokonuje niewłaściwych ocen oraz spostrzeżeń.
Osobiste, społeczne oraz ekonomiczne koszty zaburzeń psychotycznych są ogromne. Chorzy zostają pozbawieni kontaktów z innymi, możliwości pracy lub kariery, domu, a nawet dochodzi do ograniczenia wolności. Rodziny przeżywają wstrząs emocjonalny z powodu zmian, jakie ogarnęły ich bliskich oraz w skutek konieczności radzenia sobie z nietypowymi lub szkodliwymi zachowaniami.
Przyczyna psychoz jest przedmiotem sporów między środowiskami psychologicznymi i medycznymi. Interpretacje psychologiczne wskazują na rolę nieprawidłowych relacji w rodzinie i niewłaściwych wzorców, złych reakcji na stres. Podejście biologiczne zdecydowanie opowiada się za przyczynami biologicznymi oraz wirusowymi. Interpretacje te niekoniecznie muszą się wykluczać. Badacze są zgodni co do tego, aby poznać przyczyny powstawania zaburzeń psychotycznych. Mogą być pomocne obydwa podejścia.
Dostępność leków antypsychotycznych umożliwia dzisiaj znaczne złagodzenie objawów choroby u wielu pacjentów. Niestety środki te nie zapewniają wyleczenia i średnio w dwóch trzecich przypadków następują nawroty choroby. Jest coraz więcej dowodów, że choroby psychiczne są związane z nieprawidłowościami mózgu, a ich bezpośrednia przyczyna pozostaje nieznana. W latach pięćdziesiątych wprowadzono na rynek pierwsze neuroleptyki - leki, które miały ogromny wpływ na łagodzenie pozytywnych objawów psychozy typu: urojenia, omamy, zaburzenia myślenia. Skuteczność terapeutyczna neuroleptyków zależy od tego, w jakim stopniu blokują receptory dopaminy. Dopamina jest neuroprekaźnikiem gromadzącym się w neuronach i uczestniczy w komunikacji pomiędzy neuronami za pośrednictwem receptorów. Leki blokujące dopaminę uniemożliwiają lub ograniczają tę komunikację, ponieważ system dopaminowy odgrywa ważną, choć pośrednią rolę w powstawaniu objawów psychotycznych.
Historia oraz rozwój diagnostyki zaburzeń psychotycznych jest bardzo głęboko zakorzeniona w dziele Emila Kraeplina (1896) i Eugena Bleuera (1913 ).
Kraepelin był pierwszym lekarzem, który wyróżnił dwa główne zespoły: otępienie wczesne oraz psychozę maniakalno - depresyjną. Uważał, że są to choroby typowo organiczne. Myślał, że otępienie wczesne prawie zawsze prowadzi do całkowitej degeneracji umysłowej pacjenta, od której nie ma odwrotu. Psychozy maniakalno - depresyjne miały charakteryzować się remisjami, czyli powrotami do normalnego funkcjonowania pomiędzy epizodami psychozy.
Bleuler zaś wprowadził pojęcie schizofrenii. Jest to słowo pochodzące z języka greckiego, oznaczające schizein, czyli rozszczepiać i pheren - mózg. Stwierdził, że jest to stan przybierający postać rozszczepienia różnych czynności psychicznych, takich jak emocje czy język.
Praktyki diagnostyczne w Europie w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych znaczne się różniły od praktyk amerykańskich. Dopiero w latach osiemdziesiątych sytuacja diagnostyczna znacznie się poprawiła, gdy psychologowie i psychiatrzy na całym świecie dostrzegli potrzebę ściślejszej współpracy i standaryzacji metod diagnostycznych.
Współcześnie stosuje się dwa systemy klasyfikacji:
International Classification of Diseases ( Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób - ICD-9) Światowej Organizacji Zdrowia z roku 1978,
Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders ( Diagnostyczna i Statystyczna Klasyfikacja Zaburzeń Psychicznych - DSM) Amerykańskiego Towarszystwa Psychiatrycznego z 1986 roku.
Schematy diagnostyczne są ciągle korygowane i od czasu do czasu ukazują się ich poprawione wersje. Dzieje się tak dlatego, gdyż nie ma obiektywnych ani biologicznych wyznaczników zaburzeń psychotycznych. Systemy diagnostyczne opierają się w znacznej mierze na doznaniach i przeświadczeniach zgłaszanych przez pacjentów. Obecnie metody umożliwiające przedstawianie obrazu żywego mózgu zrewolucjonizowały badania nad psychozą. W 1991 roku w badaniach przeprowadzonych przez Gattaza, Kohlmeyera, Gassera stwierdzono, że chorzy na schizofrenię mają wyraźnie powiększone przestrzenie wypełnione płynem mózgowym. Również w psychozach zauważa się ubytek tkanki mózgowej wskutek jej zwyrodnienia lub niewłaściwego rozwoju. Badania takie nadal pozostawiają pewne niewiadome, lecz są niezbędne do poznania procesów zachodzących w mózgach chorych, dzięki czemu może się to przyczynić do lepszego diagnozowania i leczenia tych chorób.
SCHIZOFRENIA
Schizofrenia jest to zaburzenie psychotyczne, w którym pogarsza się kontakt z rzeczywistością i samoświadomość. W chorobie tej powstaje rozszczepienie, rozpad osobowości, przy zachowanych funkcjach intelektualnych. Cechą charakterystyczną jest równoczesna obecność chorobowo zmienionych funkcji psychicznych obok zupełnie prawidłowo zachowanych. Od lat sześćdziesiątych badania wykazują, że typowy przebieg schizofrenii polegający na postępującym pogarszaniu się stanu pacjenta stopniowo się zmienia. Oczekiwano, że w miarę rozwoju choroby halucynacje i urojenia mogą stać się mniej wyraźne, lecz choremu pozostają braki intelektualne, braki popędu i deficyty osobowości. Obecnie wielu pacjentów może oczekiwać o wiele lepszych wyników leczenia niż te właśnie opisane. W 1989 roku w badaniach, które przeprowadzili Shepherd, Watt i Fallonn stwierdzono że:
średnio jeden na pięciu pacjentów przeżyje tylko jeden ostry epizod, po czym powróci do poprzedniego poziomu funkcjonowania i nie dozna trwałego uszczerbku na zdrowiu,
średnio jedna trzecia pacjentów doświadczy kilku ostrych epizodów, lecz w pełni powróci do zdrowia i dozna tylko niewielkiego trwałego uszczerbku na zdrowiu,
jeden na dziesięciu pacjentów także przeżyje kilka ostrych epizodów, jednak objawy pozostaną lub dojdzie do trwałego, lecz stabilnego poziomu uszczerbku na zdrowiu,
blisko jedna trzecia pacjentów przeżyje kilka trwałych epizodów, każdemu z nich będzie towarzyszył coraz większy poziom uszczerbku na zdrowiu.
Nawroty choroby nie są jednak zjawiskiem stereotypowym, zależnym wyłącznie od stosowania leków. Do ponownego pojawienia się epizodów choroby przyczynia się wiele czynników. W 1977 roku Strauss i Carpenter wykazali, że dalszy przebieg choroby można częściowo przewidzieć na podstawie badania poziomu funkcjonowania pacjentów przed początkiem choroby. Osoby o wysokim poziomie funkcjonowania mają lepsze rokowania.
OBRAZ KLINICZNY
Schizofrenia jest to choroba epizodyczna, w której okresy zaburzenia przeplatają się zazwyczaj z okresami bardziej normalnego funkcjonowania. Przebieg schizofrenii jest przewlekły, z okresowymi zaostrzeniami, przy czym decydujące dla dalszych losów chorego jest pierwsze 5 lat, gdyż w tym czasie psychoza czyni największe szkody destrukcyjne. Choroba może zatrzymać się na każdym etapie.
W ostrym wybuchu schizofrenii pacjenci mogą mieć ogromne trudności z rozróżnieniem pomiędzy swymi wewnętrznymi doświadczeniami a rzeczywistością zewnętrzną. Zdarza się, że u pacjentów występują silne zaburzenia myślenia i percepcji.
OBJAWY
Do najczęstszych objawów spotykanych w ostrej fazie schizofrenii to:
zespół paranoidalny:
omamy (halucynacje - fałszywe spostrzeganie) - to spojrzenia, które nie mają podstaw w zewnętrznej rzeczywistości, niemniej są doświadczane jako pochodzące z zewnętrznego źródła, np. halucynacje słuchowe, czuciowe typu działanie prądu,
urojenia( fałszywe przekonania) - są sztywnymi, błędnymi przekonaniami, niepodzielne przez inne osoby z tego samego kręgu kulturowego czy edukacyjnego, głównie o treści prześladowczej, wielkościowej,
zjawisko bierności - chory jest przekonany, że jego myśli i działania inicjowane są nie przez niego samego, ale przez siłę zewnętrzną. Niektórzy pacjenci potrafią sprawować kontrole nad takimi impulsami, a inni podają się im, twierdząc, że to co uczynili było niezależne od nich.
zaburzenia myślenia - natłok myśli, dużo słów. Pacjenci doświadczają często ingerencji w ich myśli lub wykradania myśli,
zaburzenia osobowości: autyzm, czyli zamknięcie w świecie własnych chorobowych przeżyć,
zaburzenia ruchowe - stupor (osłupienie) lub zespół katatoniczny (pobudzenie).
W zależności od objawów wyróżnia się wiele rodzajów schizofrenii.
RODZAJE SCHIZOFRENII
Schizofrenia prosta, skąpo objawowa, cechująca się zmianą zachowania, autyzmem, stępieniem uczuciowym. Ta postać zwykle zaczyna się w wieku pokwitania i ma charakter postępujący.
Schizofrenia hebefreniczna , rozpoczyna się zwykle po 20 roku życia. Charakteryzuje się zachowaniem z elementami błaznowania, zmanierowania, dziwactw. Występują halucynacje słuchowe i urojenia.
Schizofrenia paranoidalna - rozpoczyna się w przedziale 30-40 lat. Dominują omamy słuchowe i urojenia.
Schizofrenia katatoniczna, zwykle występuje w 25-30 roku życia. Może mieć postać pobudzeniową lub osłupieniową.
LECZENIE
Ludzie ze schizofrenią prawie zawsze korzystają z farmakoterapii, z użyciem leków przeciwpsychotycznych. Istnieje wiele takich leków. Wydaje się, że wszystkie one oddziałują, wywierając wpływ na jeden z chemicznych przekaźników w mózgu - dopaminę.
Leki te określane są mianem antagonistów dopaminy, ponieważ zmniejszają aktywność w systemie tego neuroprzekaźnika. Dodatkowo niektóre leki wywierają wpływ na inne neuroprzekaźniki, takie jak: serotonina i histamina. To działanie prawdopodobnie przyczynia się zarówno do efektywności tych leków, jak i decyduje o ich szkodliwości. Zastosowanie leków przeciwpsychotycznych, znanych też jako neuroleptyki (środki psychotropowe) lub trankwilizatory większe, zazwyczaj znoszą one urojenia, omamy, wpływają uspakajająco, a co za tym idzie redukują objawy ostrej psychozy. Przyjmowanie tych leków przez dłuższy czas zapobiega nawrotom choroby. Ponadto leki psychotyczne mają działania uboczne, które nie tylko przeszkadzają pacjentom, ale również mogą oddziaływać na ich wygląd. Osoby takie mogą być otyłe, mają drżące ręce, sztywny chód.
Ostatnio na nowo zainteresowano się psychologicznymi metodami leczenia schizofrenii. Zazwyczaj stosuje się je w połączeniu z farmakoterapią. Pracując z terapeutą poznawczo - behawioralnym, niektórzy pacjenci mogą wypracować techniki kontrolowania swych halucynacji i urojeń. Obecnie istnieje wielkie zainteresowanie terapią poznawczą - behawioralną w wypadku pacjentów będących w trakcie pierwszego etapu choroby. Takie leczenie należy rozpocząć odpowiednio wcześniej. Niedawna ocena CBT autorstwa Kuipersa i współpracowników (1998 ) pokazała nie tylko skuteczność tego leczenia lecz także jego trwałość. Efekty były widoczne jeszcze w 9 miesięcy po zakończeniu leczenia.
Inne podejścia psychologiczne to np. trening umiejętności społecznych, który poprzez odgrywanie ról, nauczenie i doświadczenie pomaga pacjentom nabyć nowe umiejętności społeczne i wzmacniać już posiadane. Kiedy pacjenci mieszkają z krewnymi, którzy są wobec nich szczególnie krytyczni terapia rodzinna może zmniejszyć ryzyko powrotu choroby. Rodzina regularnie spotyka się z terapeutą tak, że członkowie rodziny mogą dać wyraz swoim zmartwieniom, zdobywać umiejętności rozwiązywania swoich problemów, a terapeuta zachęca ich do otwartej komunikacji. W ten sposób zaplanowana interwencja psychologiczna-terapia, obejmuje informowanie bliskich o szczegółach choroby. Regularnie organizowane spotkania grupowe z udziałem rodzin i rodzinnych sesji terapeutycznych mają na celu złagodzenie wyrażanych emocji i nawiązanie bezpośredniego kontaktu. Takie sesje terapeutyczne przyczyniają się do znacznego zmniejszenia liczby nawrotów choroby.
Kolejną metodą leczenia schizofrenii jest terapia zajęciowa, która powinna być wprowadzana możliwie wcześniej, bezpośrednio po opanowaniu stanu ostrego. Terapia zajęciowa uczy różnych form aktywności i często wykonywania czynności dla pacjenta zupełnie nowych. Pacjent z pobudzeniem psychoruchowym może być zatrudniany przy prostych pracach wymagających wysiłku. Większy wysiłek osłabia tendencję do wyładowania ruchowego. U pacjentów z rozproszoną uwagą i niecierpliwych przydziela się proste, ale zmieniające się zadania, ponieważ jest to naturalną tendencją tych chorych do szybkiej zmiany uwagi.
Schizofrenia ma w swoim patomechanizmie tendencje do regresji i cofania się form zachowania typowych dla okresów wczesano rozwojowych, w tym także dziecięcych. Dlatego należy zacząć rehabilitację ( kinezyterapię ) od tego poziomu, ponieważ jest tu zachowana komunikacja i możliwości nawiązania współpracy.
Cele leczenia ruchem:
Pobudzenie aktywności psychicznej (stymulacje ośrodków ruchowych mózgu wtórnie pobudza inne struktury OUN).
Zmniejszenie tendencji do autystycznego izolowania się chorego (głównie poprzez ćwiczenia grupowe).
Działanie przeciwzakrzepowe - ćwiczenia pobudzające krążenie.
Tonizacja, normalizacja ciśnienia obniżonego przez leki.
Rodzaje ćwiczeń
ćwiczenia indywidualne: nawiązanie kontaktu z pacjentem,
ćwiczenia ogólno kondycyjne, grupowe.
PODSUMOWANIE
Schizofrenia to poważna choroba psychiczna, dotykająca średnio 1% populacji i pojawiająca się z podobną częstotliwością we wszystkich krajach i każdej kulturze. Jest to choroba epizodyczna o bardzo zróżnicowanych skutkach.
Chociaż leki przeciwpsychotyczne są najczęściej stosowaną formą leczenia to procedury psychologiczne, takie jak : terapia poznawczo - behawioralna oraz terapia rodzinna, także okazują się skuteczne i jeśli stosuję się je wraz z konwencjonalną farmakoterapią, terapią zajęciową oraz usprawnianiem przynosi wiele pozytywnych efektów leczenia.
PSYCHOZY AFEKTYWNE
Psychoza jest to słowo pochodzące z greckich słów psyche - umysł i osis - szaleństwo. Jest to zaburzenie psychotyczne definiowane w psychiatrii jako stan umysłu, w którym doznaje się silnych zakłóceń w percepcji rzeczywistości. Diagnozę psychozy afektywnej stawia się wtedy, gdy pacjent zgłasza objawy psychotyczne, czyli omamy w połączeniu z urojeniami lub bez. Urojenia związane z psychozą afektywną mają przeważnie treść zgodną z nastrojem pacjenta. W fazie maniakalnej pacjent jest przekonany o swoich nadludzkich zdolnościach i pokrewieństwie z rodziną królewską, podczas gdy w depresji czuje się odpowiedzialny za wszystkie nieszczęścia świata. W stanie depresji pacjent słyszy np. głosy, które mówią, że jest nic nie wart i powinien się zabić. Osoby, które doznają stanu takiej psychozy doświadczają, zaburzeń świadomości, spostrzegania, a ich sposób myślenia ulega zwykle całkowitej dezorganizacji. Osoba znajdująca się w stanie psychozy nie ma świadomości choroby i wydaje się jej, że funkcjonuje normalnie. Istotą psychozy jest brak krytycyzmu wobec własnych, nieprawidłowych spostrzeżeń i osądów, przy czym należy tu rozróżnić psychozy z zachowaną świadomością od psychoz przejawiających się zaburzeniami świadomości. Jednym z najwcześniejszych spostrzeżeń psychologii poznawczej był fakt, że wszyscy jesteśmy bombardowani mnóstwem informacji. Złożony mechanizm filtrujący zapewnia, że większość informacji pozostaje w tzw. ,,świadomej nieświadomości”. Wiele objawów pozytywnych psychozy można uważać za skutek uszkodzenia tego filtru. W 1990 roku Gray i współpracownicy przedstawili teorię, zgodnie z którą takie zachowania, jak niespójność wypowiedzi, zwracanie uwagi na nieistotne bodźce środowiska wiążą się z uszkodzeniami rozproszonego mechanizmu mózgowego, obejmującego hipokamp i układ dopaminowy.
Dla pacjentów cierpiących na psychozę maniakalno - depresyjną rokowania są dość dobre. Już Kraeplin wskazał, że na ogół osoby te łatwo powracają do zdrowia po epizodach psychotycznych, które jednak mogą się powtarzać. Maniakalne epizody choroby trwają zwykle od jednego do trzech miesięcy. Ryzyko nawrotu epizodu maniakalnego jest wysokie, zwłaszcza wtedy, gdy pierwszy wystąpił jeszcze przed trzydziestym rokiem życia. Czas pomiędzy nawrotami choroby jest bardzo różny. Waha się od kilku tygodni do kilku lat.
Leczenie psychozy maniakalno - depresyjnej polega głównie na stosowaniu leków, które dobiera się na podstawie występujących objawów. W epizodach depresyjnych stosuje się standartowe leki przeciwdepresyjne, a w stanach maniakalnych najpierw podawane są środki antypsychotyczne, a następnie można wprowadzić lit. Główne działanie litu polega na przeciwdziałaniu nawrotom epizodów manii i depresji.
PARANOJA
Jest to grupa zaburzeń, którą cechuje rozwój albo pojedynczego urojenia albo zespołu powiązanych urojeń, zwykle trwałych, utrzymujących się przez całe życie. Urojenia są zaburzeniami w treści myśli. Możemy wyróżnić następujące urojenia:
pierwotne, zdefiniowane przez Jaspersa w następujący sposób:
podtrzymywane z niezwykłym przekonaniem
niewrażliwe na inne doświadczenia i kontraargumenty
treść jest niezgodna z rzeczywistością
Typ i forma takich myśli nie są przelotne, lecz trwałe i uważane przez pacjenta za prawdę. Chorzy mogą być do tego stopnia przekonani o prawidłowości swoich urojeń, że gotowi są postępować zgodnie z ich treścią.
Najczęściej są to urojenia o tle prześladowczym, czyli taka osoba ma przekonanie, że jest śledzona, że stała się ofiarą wrogiego spisku. Urojenia na temat intymnych kontaktów przybierają formę chorobliwej zazdrości lub występujących przeważnie u kobiet objawów zespołu Clerembaulta, kiedy człowieka nie będącego osobą bliską, uważa za małżonka lub kochanka. Urojenie mogą dotyczyć najróżniejszych spraw lub mogą przejawiać się w najdziwaczniejszych postaciach np. jeden z pacjentów twierdził, że jego przyjaciel w poprzednim życiu był tak naprawdę Einsteinem. Niektórzy pacjenci ulegają jednemu tylko urojeniu, inni natomiast doświadczają wielu urojeń, które organizują w mniej lub bardziej spójny system interpretacji. Powstałe urojenia nie opuszczają pacjentów przez dłuższy czas.
Początek choroby przypada zazwyczaj w wieku średnim, lecz czasem, szczególnie w przypadku przekonań o zniekształceniu ciała - we wczesnym okresie wieku dojrzałego.
Zaburzenia paranoiczne obejmują m.in. paranoję i psychozę paranoidalną. Nie należy ich mylić z paranoicznym zaburzeniem osobowości czy schizofrenią paranoidalną.
PODSUMOWANIE
Zaburzenia psychotyczne związane są z poważnymi nieprawidłowościami we wszystkich sferach najwyższego poziomu rozwoju człowieka. Dotyczą emocji, woli świadomości, zdolności kontaktu z psychiką innych osób. Obecnie największym wyzwaniem dla nauki jest to w jaki sposób takie stany psychiczne są związane z fizycznym stanem mózgu. Ważne dane uzyskiwane są z badań nad osobami z zaburzeniami psychotycznymi. Dzięki takim badaniom można łagodzić cierpienie, jakie spotyka wielu ludzi w związku z tymi zaburzeniami.
LITERATURA
Frith, Ch., Cahill, C. (2001). Zaburzenia psychotyczne: schizofrenia, psychozy afektywne i paranoja. W:Arnold Lazarus. Psychopatologia. Poznań: Zysk i S-ka,
John D. Stirling, Jonathan S. E. Hellewell, Psychopatologia, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005,
Materiały własne z wykładu Fizjoterapii Klinicznej ,,Rehabilitacja w chorobach psychicznych” mgr Magdalena Kwasiuk, Semestr III, 2008r.
Frith, Ch., Cahill, C. (2001). Zaburzenia psychotyczne: schizofrenia, psychozy afektywne i paranoja. W:Arnold Lazarus. Psychopatologia. Poznań: Zysk i S-ka, s. 50
Frith, Ch., Cahill, C. (2001). Zaburzenia psychotyczne: schizofrenia, psychozy afektywne i paranoja. W:Arnold Lazarus. Psychopatologia. Poznań: Zysk i S-ka, s. 40
John D. Stirling, Jonathan S. E. Hellewell, Psychopatologia, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005, s. 39-40.
Frith, Ch., Cahill, C. (2001). Zaburzenia psychotyczne: schizofrenia, psychozy afektywne i paranoja. W:Arnold Lazarus. Psychopatologia. Poznań: Zysk i S-ka, s. 57
John D. Stirling, Jonathan S. E. Hellewell, Psychopatologia, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005, s. 35-38.
Frith, Ch., Cahill, C. (2001). Zaburzenia psychotyczne: schizofrenia, psychozy afektywne i paranoja. W:Arnold Lazarus. Psychopatologia. Poznań: Zysk i S-ka, s. 58
John D. Stirling, Jonathan S. E. Hellewell, Psychopatologia, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005, s. 40
Materiały własne z wykładu Fizjoterapii Klinicznej ,,Rehabilitacja w chorobach psychicznych” mgr Magdalena Kwasiuk, Semestr III, 2008r.
Frith, Ch., Cahill, C. (2001). Zaburzenia psychotyczne: schizofrenia, psychozy afektywne i paranoja. W:Arnold Lazarus. Psychopatologia. Poznań: Zysk i S-ka, s. 44
Frith, Ch., Cahill, C. (2001). Zaburzenia psychotyczne: schizofrenia, psychozy afektywne i paranoja. W:Arnold Lazarus. Psychopatologia. Poznań: Zysk i S-ka, s. 54