ZACHOWEK JAKO OCHRONA INTERESÓW NAJBLIŻSZYCH KREWNYCH ZMARŁEGO

CEL ZACHOWKU

Swoboda testowania obowiązująca w prawie polskim pociąga za sobą niebezpieczeństwo, że naruszone zostaną interesy osób najbliższych spadkodawcy, gdy w testamencie powołana zostanie do dziedziczenia całości majątku osoba obca. U podstaw systemu dziedziczenia leży bowiem założenie, że spadek powinny otrzymać osoby z najbliższego kręgu spadkodawcy. Często takie rozrządzenie na rzecz osoby obcej jest wysoce krzywdzące dla najbliższych krewnych zmarłego, np. z uwagi na to, że majątek spadkowy powstał wysiłkiem całej rodziny. Z tego też względu systemy prawne wprowadzają określone instytucje pozwalające chronić interesy najbliższych krewnych spadkodawcy oraz jego małżonka. We współczesnych systemach prawnych ochrona interesów osób najbliższych spadkodawcy przybiera postać rezerwy lub zachowku.

Przy systemie rezerwy spadek zostaje podzielony na dwie części: rozrządzaną (którą spadkodawca może swobodnie dysponować), oraz nierozrządzalną (czyli rezerwę do dziedziczenia której dochodzą określone osoby z kręgu najbliższych krewnych.

System zachowku pozwala na swobodne rozrządzanie całością majątku. Osoby najbliższe mogą w ogóle nie dojść do dziedziczenia. Uzyskują jedynie roszczenie pieniężne skierowane przede wszystkim do powołanego spadkobiercy. Rozmiar roszczenia uzależniony jest od wielkości udziału spadkowego, jaki przypadłby danej osobie przy dziedziczeniu ustawowym.

Osobom uprawnionym przysługuje roszczenie o zapłatę określonej sumy pieniężnej nazywanej zachowkiem. Obowiązek taki powstaje w chwili śmierci spadkodawcy i należy do długów spadkowych. Osoby uprawnione nie mogą natomiast domagać się określonej części majątku spadkowego.

PODMIOTY UPRAWNIONE DO ZACHOWKU

Prawo do zachowku przysługuje: zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy (art. 991§ 1 k.c.) Uprawnienie tych osób zależne jest od tego, czy w danej sytuacji faktycznej byliby oni powołani do dziedziczenia z mocy ustawy. O kolejności powołania do spadku z ustawy decydują przepisy prawa spadkowego. I tak:

• W pierwszej kolejności prawo do zachowku służy małżonkowi i dzieciom zmarłego, a jeżeli któreś z dzieci nie dożyło otwarcia spadku, jego zstępnym, czyli wnukom lub prawnukom spadkodawcy (dzieci własne są przy tym traktowane na równi z przysposobionymi)

• Jeżeli spadkodawca nie miał dzieci własnych ani przysposobionych, prawo do zachowku przysługuje, obok jego małżonka, także rodzicom.

WYŁĄCZENIA

Zachowek nigdy nie przysługuje rodzeństwu spadkodawcy i zstępnym rodzeństwa. W określonych sytuacjach faktycznych nie przysługuje on także osobom, które formalnie należą do osób uprawnionych. Prawa do zachowku nie posiadają:

• Spadkobiercy, którzy zrzekli się dziedziczenia, tzn. zawarli ze spadkodawcą za jego życia umowę notarialną o zrzeczeniu się dziedziczenia, jeżeli w umowie tej nie postanowiono inaczej, nie mają prawa do zachowku także zstępni zrzekającego się, czyli jego dzieci i wnuki (art. 1048,1049 k.c.)

• Spadkobiercy, którzy zostali uznani przez sąd za niegodnych dziedziczenia z powodu tego, że dopuścili się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy, podstępem lub groźbą nakłonili go do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodzili mu w dokonaniu jednej z tych czynności, umyślnie ukryli lub zniszczyli testament spadkodawcy, podrobili albo przerobili jego testament albo świadomie skorzystali z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego (art. 928 k.c.) zstępni niegodnego, tzn. jego dzieci czy wnuki, mają jednak prawo do zachowku

• Spadkobiercy, którzy odrzucili spadek przypadający im z ustawy, tzn. złożyli przed sądem lub notariuszem oświadczenie o odrzuceniu spadku, w terminie sześciu miesięcy od czasu, gdy dowiedzieli się, iż są powołani do dziedziczenia (art.1020 k.c.) zstępni odrzucającego spadek mają prawo do zachowku

• Spadkobiercy, którzy zostali wydziedziczeni, a zatem pozbawieni przez spadkodawcę prawa do zachowku w testamencie z powodu: uporczywego postępowania w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego wbrew woli spadkodawcy, dopuszczenia się przeciw spadkodawcy lub osobom mu najbliższym umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci, uporczywego niedopełniania względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych (art. 1008 k.c.) zstępni wydziedziczonych zachowują prawo do zachowku

• Małżonek zmarłego, jeżeli zostanie wyłączony od dziedziczenia wyrokiem sądowym, w sytuacji gdy spadkodawca jeszcze za swojego życia wystąpił o rozwód lub separację z winy tego małżonka, żądanie było uzasadnione, a pozostali spadkobiercy ustawowi w terminie sześciu miesięcy od daty uzyskania wiadomości o otwarciu spadku wytoczyli przeciwko temu małżonkowi powództwo o wyłączenie go od dziedziczenia (art. 940 k.c.)

ZOBOWIĄZANI Z TYTUŁU ZACHOWKU

Zobowiązani do zapłaty zachowku są w pierwszej kolejności spadkobiercy powołani do dziedziczenia (art. 991 § 2). W praktyce z reguły będą to spadkobiercy testamentowi. Jeżeli jednak spadkobiercy zobowiązani do zapłaty zachowku sami są uprawnieni do zachowku, ich odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej ich własny zachowek (art. 999).

Zachowek zawsze jest oznaczony pewną kwotą pieniężną. Jej wysokość uzależniona jest od trzech czynników: wielkości udziału spadkowego, osobistych kwalifikacji uprawnionego i wartości spadku.

WYSOKOŚĆ ZACHOWKU

Roszczenie o zachowek jest roszczeniem o zapłatę sumy pieniężnej, wysokością odpowiadającej wartości połowy lub dwóch trzecich udziału spadkowego, który przypadłby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym (art. 991 § 1). Ustawa w sposób uprzywilejowany traktuje uprawnionego do zachowku, jeżeli jest trwale niezdolny do pracy lub - w odniesieniu do zstępnych - gdy jest małoletni.

Ustalanie wysokości należnego uprawnionemu zachowku wymaga przede wszystkim określenia udziału spadkowego stanowiącego podstawę obliczenia zachowku. Udział ten wyraża się odpowiednim ułamkiem, przy obliczaniu którego bierze się pod uwagę także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy odrzucili spadek. Nie uwzględnia się zaś spadkobierców którzy odrzucili spadek. Nie uwzględnia się zaś spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia lub zostali wydziedziczeni (art. 992).

Kolejnym zabiegiem jest ustalenie, czy uprawniony jest pełnoletni i zdolny do pracy, czy też nie. Jeżeli jest pełnoletni i zdolny do pracy, ułamek odpowiadający udziałowi stanowiącemu podstawę obliczenia zachowku należy pomnożyć przez ½.

W przypadku gdy uprawniony jest trwale niezdolny do pracy lub uprawniony zstępny jest małoletni, uzyskaną wielkość udziału należy pomnożyć przez ⅔ Dla uzyskania konkretnej sumy, przez ułamek ten należy przemnożyć wartość tzw. Substratu zachowku (czysta wartość spadku powiększona o wartość podlegających doliczeniu darowizn).

Czystą wartość spadku ustala się odejmując od aktywów spadkowych wartość długów spadkowych.. Dokonując tej operacji ni uwzględnia się jednak zapisów i poleceń (art. 994§1) chociaż stanowią one długi spadkowe. Wartość spadku dla celu ustalenia zachowku oblicza się wg cen z daty orzekania o roszczeniach z tyt. Zachowku. Obecnie za takim stanowiskiem dodatkowo przemawia treść art. 995 KC, zgodnie z którym wartość przedmiotu darowizny oblicza się wg cen z chwili ustalania zachowku.

ZASADA

Doliczanie darowizn do wartości spadku następuje wg jednolitych zasad, niezależnie od tego, kto jest uprawniony do zachowku. Ponadto, poza wyjątkami przewidzianymi w art.,. 994 KC, doliczeniu podlegają wszystkie darowizny. Nie jest istotne, czy przedmiot darowizny jeszcze istnieje, a także czy znajduje się nadal w majątku obdarowanego. Jeżeli uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku. (art. 997).

WYŁĄCZENIA

Zgodnie z art. 994 KC nie podlegają doliczeniu:

• Drobne darowizny zwyczajowo w danych stosunkach przyjęte

• Darowizny dokonane na rzecz osób nie będących spadkobiercami ani uprawnionymi do zachowku przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku

• Jeżeli zachowek obliczany jest dla zstępnego, darowizny dokonane w czasie, gdy spadkodawca nie miał jeszcze zstępnych, chyba że uczyniono to na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego

• Darowizn dokonanych przed zawarciem małżeństwa, jeżeli zachowek obliczany jest dla małżonka.

Po doliczeniu do czystej wartości spadku wartości darowizn, ustalaną w ten sposób wartość należy pomnożyć przez ułamek określający należny uprawnionemu zachowek.

Przykład

Spadkodawca pozostawił trzech pełnoletnich synów, ale jednego wydziedziczył. Wartość spadku wynosi 800, podlegają doliczeniu darowizny o wartości 200. Substrat zachowku wynosi zatem 1000. Udział stanowiący podstawę obliczenia zachowku wynosi ½, należny zachowek ¼. Wielkość sumy stanowiącej zachowek to 250.

ŹRÓDŁA:

1. Prawo spadkowe L. Kaltenbek - Skarbek, W. Żurek

2. Prawo spadkowe E. Skowrońska - Bocian

1

---