PRAWA I OBOWIĄZKI MAŁŻONKÓW
ZASADA RÓWNOUPRAWNIENIA MAŁŻONKÓW
Kodeks rodzinny opiera się na założeniu, że małżonkowie mają równe prawa i obowiązki zarówno sferze praw i obowiązków niemajątkowych, jak i majątkowych. Zgodnie z art. 23 k.r.o. małżonkowie mają równe prawa i obowiązki w małżeństwie. Są obowiązani do wspólnego pożycia, do wzajemnej pomocy i wierności oraz do współdziałania dla dobra rodziny, którą przez swój związek założyli. Przepis ten, poza normatywną regulacją praw i obowiązków małżonków, zawiera także ważną dyrektywę interpretacyjną odnoszącą się do prawa rodzinnego. W myśl tej dyrektywy wszelkie wątpliwości na tle praw i obowiązków małżonków należy rozstrzygać zgodnie z poszanowaniem zasady pełnej równości prawnej męża i żony. Nie oznacza to jednak, że nie należy mieć na uwadze przy określaniu, w szczególności obowiązków małżonków, stworzonego przez naturę podziału ról mężczyzny i kobiety w życiu.
OBOWIĄZEK WSPÓLNEGO POŻYCIA
Prawa małżonków i rodziców wynikają z przymiotów i celów małżeństwa. Tak więc małżonkowie mają uprawnienie domagania się, a zarazem obowiązek realizowania następujących wartości: duchowej i cielesnej jedności małżeńskiej, pożycia intymnego, trwałości i nierozerwalności małżeństwa, pomocy współmałżonkowi, rozwijania dojrzałej osobowości i świętości; mają niezbywalne prawo rodzenia dzieci, ochrony ich życia i zdrowia, a także wychowywania ich zgodnie ze swoimi przekonaniami. Mają uprawnienie i obowiązek domagania się od władz, aby ich dzieci także w szkole otrzymywały edukację i wychowanie zgodne z przekonaniami rodziców. Szczególnym obowiązkiem rodziców jest troska o wszechstronne wychowanie swoich dzieci, a więc o ich wychowanie fizyczne, społeczne, kulturalne, a także - a może przede wszystkim - moralne i religijne (kan. 226 § 2 i kan. 1136).
Z celu małżeństwa wynika, że określony w art. 23 k.r.o. obowiązek wspólnego pożycia polega na duchowej, fizycznej i gospodarczej więzi małżonków. Wspólne pożycie małżonków powinno polegać na lojalności i szczerości oraz utrzymywaniu przez małżonków więzi fizycznej. Małżonkowie obowiązani są względem siebie do wierności małżeńskiej. Ważnym elementem jest także prowadzenie przez małżonków wspólnego gospodarstwa domowego. Małżonkowie są obowiązani udzielać sobie wzajemnie wsparcia moralnego, pomocy w razie choroby czy kalectwa.
Każdemu uprawnieniu jednego ze współmałżonków odpowiada obowiązek ciążący na drugim. Najczęściej uprawnienia te i obowiązki są wzajemne. W tym, co dotyczy życia małżeńskiego, obojgu małżonkom przysługują jednakowe uprawnienia i obowiązki (kan. 1135).
OBOWIĄZEK WSPÓŁDZIAŁANIA MAŁŻONKÓW DLA DOBRA RODZINY
Z art. 23 k.r.o. wynika także obowiązek współdziałania małżonków dla dobra rodziny, którą przez swój związek założyli. Obowiązek ten jest szerszy niż zakres obowiązku alimentacyjnego, który chroni przede wszystkim przed niedostatkiem polega na dostarczaniu środków materialnych celu zaspokojenia tylko usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego. Obowiązek przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny obejmuje: dostarczanie materialnych środków na utrzymanie rodziny, osobiste starania o wychowanie dzieci oraz pracę we wspólnym gospodarstwie domowym. Obowiązek współdziałania małżonków dla dobra rodziny konkretyzują przepisy art. 27-29 k.r.o.
Zgodnie z art. 27 k.r.o oboje małżonkowie obowiązani są, każdy według swych sił oraz swych możliwości zarobkowych i majątkowych, przyczyniać się do zaspokajania potrzeb rodziny, którą przez swój związek założyli. Zadośćuczynienie temu obowiązkowi może polegać także, w całości lub części, na osobistych staraniach wychowanie dzieci i na pracy we wspólnym gospodarstwie domowym. Małżonkowie, wedle kodeksu rodzinnego i opiekuńczego mają, więc wobec siebie i rodziny obowiązki o charakterze niemajątkowym, a także majątkowym.
Nawet zerwanie więzi małżeńskich i pozostawanie w separacji nie zwalnia męża ani żony z obowiązku zaspokajania potrzeb rodziny. Jeżeli jeden z małżonków nie wywiązuje się z łożenia na utrzymanie rodziny, drugi może wystąpić o zasądzenie alimentów (patrz s. 16 i dalej).
Z ważnych powodów (lekkomyślności, rozrzutności, nieudolności i innych zachowań grożących interesom rodziny) sąd może jednak postanowić, że za długi takie odpowiadać będzie jedynie ten z małżonków, który je zaciągnął.
Według polskiego prawa małżonkowie mają wspólnie przyczyniać się do zaspokojenia potrzeb rodziny, którą założyli. Każdy ma to czynić według swoich „sił i możliwości" - fizycznych, intelektualnych, kwalifikacji zawodowych itd. Zasada równych praw i obowiązków małżonków nie oznacza bowiem, że są one dla męża i żony identyczne. Przyjmuje się m.in., że formą wypełniania obowiązku wobec rodziny jest nie tylko praca zarobkowa, ale także (w części lub całości) wychowanie dzieci i prowadzenie domu.
Każdy z małżonków może samodzielnie podejmować decyzje dotyczące zaspokojenia „zwykłych potrzeb rodziny" (chodzi o wyżywienie, ubranie, ochronę zdrowia, opłaty za korzystanie z energii elektrycznej i gazu, naprawę sprzętów domowych, ale też wydatki związane z edukacją dzieci i rozwojem poszczególnych członków rodziny). Za zaciągnięte w związku z tym przez męża lub żonę zobowiązania pieniężne odpowiadają solidarnie oboje.
Jeśli chodzi o dokumenty ogłoszone przez Jana Pawła II lub przez niego inspirowane, to najwyraźniej prawa małżonków i rodziny wyrażone zostały w Karcie Praw Rodziny, ogłoszonej przez Stolicę Apostolską w 1983 r.: ochrona odpowiednich warunków życia rodziny, postulat „płacy rodzinnej” (art. 10), ochrona prawa do odpowiedniego mieszkania (art. 11), prawo rodziców do decydowania o wielkości własnej rodziny (art. 3), pierwsze i niezbywalne prawo rodziców do wychowania potomstwa (art. 5).
W prawie polskim małżeństwo ani rodzina nie są podmiotem uprawnień i obowiązków. Zaś zgodnie z nauczaniem Kościoła rodzinie przysługują takie uprawnienia. Stwierdzenia tego rodzaju zawarte są nie tylko w Karcie Praw Rodziny, lecz także w adhortacji Familiaris consortio (n. 45-47) i w Liście do Rodzin Jana Pawła II z 2 II 1994 r. (n. 17).