Północna wojna 1700-1721, zwana wielką wojną północną to wojna, do której przystąpiły państwa, którym najbardziej zależało na nabytkach terytorialnych kosztem Szwecji. Dlatego też w 1699 roku do Ligi Północnej weszły: Rosja, Polska z Saksonią i Dania. Rosja dążyła do opanowania terenów, które dałyby jej dostęp do Morza Bałtyckiego, Dania - chciała uzyskać Szlezwik-Holsztyn, a Polska upragnione Inflanty. Rosja jednakże zapowiedziała, że wypowie Szwecji wojnę dopiero wtedy, kiedy zakończy swój konflikt zbrojny z Turcją. Teoretycznie Polska nie uczestniczyła w wojnie, gdyż sejm polski nie wydał zgody na rozpoczęcie działań zbrojnych (jak to bywało w XVIII wieku - sejm został zerwany przez liberum veto).
Karol XII pchnięty przez osiągnięte wcześniej sukcesy zdecydował się podjąć próbę podporządkowania sobie Polski. Najechał Rzeczpospolitą i zajął Warszawę(24 maja 1702 r.). Po zwycięstwie pod Kliszowem (w lipcu 1702 r.) Szwedzi zajęli Kraków. Tę wizytę krakowianie z pewnością zapamiętali na długo. Choć miasto poddało się bez walki i tak poniosło ogromne straty. Ceną za wpuszczenie Szwedów pod wodzą Magnusa Stenbocka była wysoka kontrybucja oraz splądrowane kościoły. Na Wawelu doszło do pożaru, trwającego aż 4 dni! Podobne zachowania nie przysparzały zwolenników Karolowi, dla którego wsparcie mieszkańców zajmowanych ziem miało okazać się kluczowe.
W styczniu 1704 r. w Warszawie doszło do zawiązania tak zwanej konfederacji generalnej. Inicjatorami byli prymas Radziejowski i marszałek konfederacji Piotr Bronisz. Ten ostatni początkowo był wiernym poddanym prawowitego króla, jednak za obietnicę pokoju Rzeczpospolitej ze Szwecją był w stanie wyrzec się lojalności. Podjęto rozmowy. Arvid Horn (pełnomocnik Karola XII) warunkiem wszystkich ewentualnych, dalszych pertraktacji czynił konieczność detronizacji Augusta II Sasa. Stanowisko Karola w tej sprawie było nieugięte. Zgromadzona szlachta miała do wyboru: zdać się na łaskę najeźdźcy bądź walczyć. Nie chcąc umierać za Saksonię, Konfederacja Generalna Warszawska ogłosiła akt detronizacji dotychczasowego monarchy (1704). Co ważne, używając określenia „Konfederacja Generalna”, sugerowano, że nadchodzące zmiany, na które wyrażono zgodę, są wolą całego narodu szlacheckiego. Była to oczywista nieprawda.
Kłamstwo to miało stworzyć pozory legalności objęcia władzy przez nowego kandydata, mającego wsparcie króla Szwecji. Kandydatów do tronu było kilku, m.in. Aleksander, Konstanty i Jakub Sobiescy. Szczególnymi względami darzeni byli przez Karola dwaj ostatni. Jednak na rozkaz Augusta II zostali oni uprowadzeni koło Wrocławia i osadzeni w warowni Königstein. Z kolei Aleksander odmówił, korona więc wciąż czekała... Ostatecznie wybór padł na niedawno poznanego konfederata, Stanisława Leszczyńskiego.
Traktaty podpisane w Warszawie podporządkowywały kraj obojga narodów Szwecji. Karol XII chciał narzucić całej Rzeczpospolitej nowego monarchę - Stanisława Leszczyńskiego. Ten wojewoda poznański, który w 1703 r. jawnie go poparł, miał teraz stać się gwarantem szwedzkich wpływów na południu Morza Bałtyckiego. Warunkiem było zdobycie i utrzymanie tronu, akceptacja szlachty i oficjalna rezygnacja Augusta II z korony. Część szlachty jednak nie zamierzała podporządkować się Leszczyńskiemu, zawiązując w Sandomierzu konfederację i opierając swoje nadzieje na wypędzenie Szwedów na wierze we wsparcie ze strony Rosji. Trzeba tu jednak zaznaczyć, że istniały szanse na załagodzenie konfliktu pomiędzy konfederacją sandomierską a Karolem XII. Sporej części konfederatów (tych nie będących na usługach Rosji) zależało przede wszystkim na zawarciu pokoju. Wysuwane przez Karola żądania uznania detronizacji Sasa likwidowały jednak wszelkie nadzieje na zawieszenie broni z tą częścią szlachty. Konfederaci w końcu deklarowali walkę w obronie Augusta i całości terytoriów swojej ojczyzny.
Rzeczpospolita wyniszczona licznymi wojnami w XVII wieku nie była w stanie sama się obronić i stała się karczmą zajezdną narodów, do której niezaproszeni goście zaczęli wchodzić bez pukania. Należy zauważyć, iż goszczenie Sasa, Szweda i wkrótce Rosjanina przynosiło podobne rezultaty, czyli konfiskaty i kontrybucje, utrzymanie na polski koszt oraz liczne zniszczenia. Rzeczywistość stworzyła dwie główne alternatywy. W celu przetrwania należało bardziej związać się albo z Rosją, albo ze Szwecją. W pewnym, szczególnym sensie realizowano oba te pomysły naraz.
Efektem wcześniejszych układów w Jaworowie (13 grudnia 1703 r. - układ o wzajemnym współdziałaniu Rosjan i Polaków w walce ze Szwedami) było podpisanie traktatów narewskich. Na ich mocy wojska rosyjskie wkroczyły na sarmackie ziemie.
5 września 1704 r. Warszawa została zajęta przez konfederatów sandomierskich. Stanisław Leszczyński musiał salwować /ratować/ się ucieczką. W okresie przechodzenia Warszawy z rąk do rąk, w listopadzie 1704 r. August postanowił udać się do Saksonii, opuszczając tymczasowo polskie ziemie. Leszczyński powrócił do stolicy w 1705 r. Zawdzięczał to zwycięstwu armii szwedzkiej w bitwie pod Warszawą (31 lipca 1705 r.).
4 października 1705 r. w katedrze warszawskiej arcybiskup Zieliński włożył korony na głowę Katarzyny Opalińskiej i jej męża Stanisława Leszczyńskiego. Od tej chwili Najjaśniejszego Pana, Króla Polskiego z łaski Boga i Karola XII. Podczas uroczystości użyto nowych insygniów, stare były wciąż w posiadaniu Augusta II. Podział wśród mieszkańców Rzeczpospolitej wciąż istniał - jedni do Sasa, drudzy do Lasa.
Na efekty tych wszystkich zmian nie przyszło długo czekać. 28 listopada tego samego roku doszło do zawarcia oficjalnego przymierza polsko-szwedzkiego. Nowe rządy zaowocowały zgodą na prawo okupowania wszystkich twierdz polskich przez Szwedów oraz podporządkowaniem polskiej polityki (wewnętrznej i zagranicznej) interesom młokosa. W zamian zagwarantowano tolerancję religijną - Szwecja była luterańska, ale jej monarsze nie zależało na wzbudzaniu antagonizmów religijnych, szczególnie, że w interesie Rosji była próba wpisania całego konfliktu w schemat walki za katolicyzm i prawosławie. Jednak dla wielu protestantów Karol jawił się jako wyzwoliciel. Zjawisko to przybierało na sile wraz z narastającą krytyką ze strony kościoła katolickiego.
Papież Klemens XI poparł koalicjantów ligi, przestrzegając sarmatów przed wiernością nowemu władcy. Zawiesił też w administrowaniu diecezjami m.in. prymasa Radziejowskiego. Miała to być kara za pomoc uzurpatorowi (Leszczyńskiemu). Wojna toczyła się więc na wielu płaszczyznach. Sas, który bynajmniej nie zamierzał rezygnować z tronu, w listopadzie powrócił do kraju. Grodno stało się świadkiem układania dalszych planów. Doszło do spotkania cara Piotra I z Augustem. Debatowano nad przyjęciem możliwie najrozsądniejszej strategii. Zakładano równoczesny atak z dwóch stron. Istotny dla przebiegu akcji miał być atak wojska saskiego z zachodu, pod dowództwem Mateusza Schulenburga.
Na terenie Polski toczyły się wielkie bitwy i batalie. Terytorium naszego państwa zostało po raz kolejny złupione i zniszczone, a przecież jeszcze nie zdołano podnieść się po wojnach z XVII wieku.
W wyniku pokoju w Nystad w 1721r. , wszyscy członkowie Ligi Północnej uzyskali jakieś nabytki terytorialne. Wszyscy - z wyjątkiem Polski, która przecież nie uczestniczyła oficjalnie w wojnie. August II zaprzepaścił swoje szanse na zdobycie Inflant - zrzekł się ich na rzecz Piotra I. Rosja natomiast rozpoczęła nieformalną jeszcze kuratelę nad państwem polskim, gdyż to właśnie ona zapobiegła wojnie domowej w 1715 roku, kiedy to szlachta zawiązała konfederację pod Tarnogrodem wymierzoną w absolutne zapędy Augusta. Wielkie straty dyplomatyczne i ekonomiczne pogorszyły prestiż Rzeczpospolitej na arenie międzynarodowej
Z. Anusik, Karol XII, Wrocław 2006
Wielka Historia Świata, tom 24, wyd. Oxford, Warszawa 2006.