Układ endokrynologiczny (dokrewny)
Układ ten składa się z rozmieszczonych w całym organizmie różnego rodzaju organów zw. gruczołami wydzielania wewnętrznego (gruczołami endokrynologicznymi). Zaliczamy do nich: podwzgórze i przysadkę mózgową oraz tarczycę, przytarczyce, szyszynkę, nadnercza, jajniki, jądra i trzustkę. Gruczoły te wytwarzają, a następnie wydzielają substancje chemiczne, zw. hormonami. Substancje te wydzielane są do krwi i wraz z nią docierają do odległych komórek organizmu. Pod względem budowy wyróżniamy hormony steroidowe — pochodne cholesterolu, oraz hormony peptydowe — zbudowane z aminokwasów.
Podwzgórze znajduje się w środkowo-dolnej części ośrodkowego układu nerwowego. Pełni ono funkcję nadrzędną w układzie endokrynologicznym. Wydziela hormony (stymulujące i hamujące), które regulują pracę pozostałych gruczołów wydzielania wewnętrznego. Regulacja wydzielania hormonów podlega mechanizmowi sprzężenia zwrotnego ujemnego, tzn. jeśli jakiegoś hormonu jest „za mało” we krwi, to ta wiadomość przekazywana jest do podwzgórza, które w odpowiedzi wydziela odpowiedni hormon stymulujący, pobudzający przysadkę do wytwarzania brakującego hormonu, który z kolei działa na odpowiedni gruczoł wydzielania wewnętrznego, by zwiększył wydzielanie danej substancji. Gdy stężenie tej ostatniej wzrośnie, dochodzi do hamowania tego ciągu reakcji poprzez wydzielany przez podwzgórze hormon hamujący.
Poza wydzielaniem hormonów hamujących i stymulujących, podwzgórze produkuje również 2 hormony o działaniu docelowym na tkanki organizmu. Są nimi wazopresyna, inaczej hormon antydiuretyczny (ADH), i oksytocyna.
Przysadka jest gruczołem o masie ok. 0,5 g, leżącym pod podwzgórzem. Składa się z 2 części (płatów): tylnego (nerwowego), który przechowuje wytworzone przez podwzgórze wazopresynę i oksytocynę oraz przedniego (gruczołowego). Zasadniczą funkcją przysadki jest regulacja czynności innych gruczołów przez wydzielanie odpowiednich hormonów. Część gruczołowa wydziela następujące hormony: hormon wzrostu (GH), hormony tropowe: adrenokortykotropowy (ACTH), pobudzający korę nadnerczy, tyreotropowy (TSH), pobudzający tarczycę oraz dwa hormony gonadotropowe: folikulotropinę (FSH) i lutropinę (LH), ponadto prolaktynę (PRL), lipotropinę (LPH), melanotropinę (MSH).
Kolejnym gruczołem, który znajduje się w obrębie mózgu w bliskim sąsiedztwie podwzgórza jest szyszynka. Jej komórki syntetyzują 2 hormony: melatoninę i wazotocynę. Ich rola nie jest do końca poznana. Wiadomo, że biorą udział w regulacji procesu snu i wydzielania gonadotropin.
Nad każdą z 2 nerek znajdują się ważące ok. 5 g nadnercza. Każde z nich składa się z 2 odrębnych gruczołów dokrewnych: zewnętrznie położonej kory i wewn. jej rdzenia. Korę tworzą 3 warstwy, z których każda wydziela inną grupę hormonów: kłębkowata wydziela mineralokortykoidy (aldosteron), pasmowata — glikokortykoidy (kortyzol i kortykosteron), a siatkowata — androgeny (męskie hormony płciowe). Hormony wydzielane przez korę są pochodnymi cholesterolu.
Komórki rdzenia nadnerczy wydzielają katecholaminy: adrenalinę i noradrenalinę. Ich działanie odczuwamy często w trakcie stresu („wysychanie ust”, pocenie się dłoni, szybkie bicie serca). Są to tzw. hormony ucieczki i obrony.
Tarczyca jest gruczołem położonym w szyi, od przodu i boków otacza tchawicę. Zasadniczymi hormonami tarczycy są trójjodotyronina i tyroksyna. Do ich produkcji wykorzystywany jest jod. Konsekwencją działania hormonów tarczycy są: przyspieszenie metabolizmu białek, tłuszczów i węglowodanów, zwiększenie wydzielania GH i przyspieszenie przemian wodno-elektrolitowych. Ponadto pewne specyficzne komórki tarczycy, zw. przypęcherzykowymi, wytwarzają hormon kalcytoninę.
Gruczoły przytarczyczne występują w liczbie 3-4. Mieszczą się na tylnej powierzchni tarczycy.
Do układu endokrynologicznego zaliczamy komórki znajdujące się w trzustce, zw. wyspami Langerhansa. Produkują one 2 antagonistycznie wobec siebie działające hormony: insulinę i glukagon. Gł. ich zadaniem jest regulacja gospodarki węglowodanowej. Insulina powoduje obniżenie stężenia glukozy we krwi, a glukagon podwyższa je.