Postawy rodzicielskie wobec dzieci
Słowo postawa nie jest pojęciem jednoznacznym. Wieloznaczność tego terminu wynika z faktu, iż był on stosowany na gruncie różnych kierunków nauki.
Postawą wobec dowolnego obiektu (przedmiotu, zdarzenia, idei, innej osoby) nazywamy względnie stałą skłonność do pozytywnego lub negatywnego ustosunkowania się do tego obiektu człowieka. Chcąc określić czyjąś postawę wobec obiektu należy wziąć pod uwagę usytuowanie na pewnym kontinuum. Jest to kontinuum ustosunkowania człowieka do obiektu. Jednym z jego biegunów jest odrzucenie obiektu (biegun skrajnie negatywny). Po drugiej stronie kontinuum znajdujemy całkowitą akceptację obiektu (biegun skrajnie pozytywny). W zależności od umiejscowienia człowieka na tym kontinuum można określić jaką postawę on prezentuje.
W grupie społecznej, jaką jest rodzina jej członkowie prezentują wobec siebie rozmaite postawy. Mają o sobie pewien zasób wiedzy, przejawiają wobec siebie określone uczucia, jak i zachowania. Z uwagi na ogromne znaczenie tego, jak rodzice ustosunkowują się do swoich dzieci nie można pominąć tematu postaw rodzicielskich.
Rodzice akceptujący dziecko przyjmują go takim, jakim ono jest, lubią dziecko i okazują mu to. Kontakt z nim jest dla nich przyjemnością. Dążą do poznania jego potrzeb i próbują je zaspokoić. Dają dziecku poczucie bezpieczeństwa. Natomiast rodzice odrzucający dziecko traktują je jako obciążenie, żywią wobec niego uczucia rozczarowania. Nie okazują dziecku uczuć pozytywnych. W konsekwencji nie tolerują jego wad i otwarcie krytykują dziecko. Stosują surowe kary. Kierują dzieckiem poprzez rozkazy. Nie akceptują dziecka, takim jakim ono jest.
Rodzice, którzy współdziałają z dzieckiem są zainteresowani jego aktywnością. Angażują również dziecko w wewnętrzne sprawy domowe. Współdziałają z dzieckiem i często nawiązują z nim kontakt. W miarę, jak dziecko dorasta rodzice wskazują mu sposoby samodzielnego zdobywania wiedzy. Na przeciwnym biegunie jawią się rodzice unikający kontaktu z dzieckiem. Charakteryzuje ich obojętność uczuciowa wobec dziecka. Pozornie kontaktują się z dzieckiem pozostawiając mu nadmiernie dużo swobody. Zaniedbują dziecko, ignorują jego potrzeby. Jednocześnie są niekonsekwentni w stawianiu wymagań i przestrzeganiu ich. Rodzice ci nie są zainteresowani sprawami dziecka.
Dawanie dziecku rozumnej swobody cechuje rodziców, którzy wraz z rozwojem dziecka pozwalają mu na stopniowe oddalanie się od siebie. Są to rodzice, którzy umiejętnie dają dziecku pewną dozę swobody, odpowiednio do jego wieku. Ufają mu, ale jednocześnie kierują dzieckiem mając na uwadze jego bezpieczeństwo. Dzięki temu rośnie więź psychiczna między rodzicami a dzieckiem. Przeciwieństwem tej postawy jest nadmierne chronienie dziecka. Rodzice nadmiernie chroniący dziecko traktują je jako doskonałe, są wobec niego bezkrytyczni. W obawie o jego bezpieczeństwo ograniczają swobodę dziecka, wręcz izolują je od innych. Rozwiązują za dziecko trudności, usuwają wszelkie przeszkody, czym utrudniają rozwój jego samodzielności. Jednocześnie matka jest uległa wobec dziecka, toleruje każdy jego wyczyn, a nawet pozwala panować nad rodziną.
Inną, pożądaną postawą rodzicielską jest uznanie praw dziecka. W rodzinie, gdzie uznawane są prawa dziecka, rodzice okazują szacunek dla jego indywidualności. Pozwalają, by działało na własną odpowiedzialność. Oddziałują oni na dziecko poprzez wyjaśnianie i sugerowanie, aniżeli przez dyktatorstwo. Dziecko zna oczekiwania rodziców i potrafi im sprostać, gdyż są na miarę jego możliwości. Przeciwną postawą jest postawa nadmiernie wymagająca. Dotyczy ona rodziców, którzy próbują doprowadzić do tego, by dziecko sprostało stworzonemu przez nich ideałowi. Nie liczą się z możliwościami dziecka i są nastawieni wyłącznie na jego sukcesy. Dziecko funkcjonuje pod presją chcąc sprostać wymaganiom rodziców. Rodzice są dalecy od przyznania dziecku prawa do samodzielności, ograniczają jego swobodę. Często wyrażają gniew i dezaprobatę.
Każda z postaw rodziców istotnie wpływa na kształtowanie się zachowania i pewne rysy osobowości dziecka.
Postawa odtrącająca sprzyja występowaniu u dziecka agresywności, nieposłuszeństwa, kłótliwości, kłamliwości. Może również hamować rozwój uczuć wyższych. Niekiedy mogą wystąpić u dziecka trudności w przystosowaniu, jak również zastraszenie czy bezradność. Przy nagłym odtrąceniu dziecka przez rodziców może to doprowadzić do reakcji nerwicowych u tego pierwszego. Natomiast akceptacja dziecka przez rodziców sprzyja nawiązywaniu trwałych więzi emocjonalnych. Dziecko jest zdolne do wyrażania uczuć. Bywa wesołe, przyjacielskie i wrażliwe. Rodzice zaspokajają jego poczucie bezpieczeństwa, stąd dziecko cechuje odwaga.
Kiedy rodzice unikają kontaktu z dzieckiem może ono w konsekwencji mieć trudności w nawiązywaniu trwałych więzi uczuciowych. Bywa nawet nastawione antagonistycznie do otoczenia. Dziecko jest niezdolne do obiektywnych ocen. Może je również cechować brak zdolności do wytrwałości i koncentracji na zadaniu. Jest ponadto nieufne, bojaźliwe, a w efekcie wchodzące w konflikty. Może to doprowadzić do występowania lżejszych objawów wykolejenia. Postawa współdziałania, stojąca na drugim biegunie, rodzi u dziecka ufność, zadowolenie i wytrwałość. Potrafi ono zgodnie współdziałać.
Rodzice, którzy prezentują postawę nadmiernego wymagania mogą, w obliczu ciągłej krytyki, ukształtować u dziecka brak wiary we własne siły oraz uległość. Dziecko staje się niepewne, lękliwe i przewrażliwione. U tych dzieci obserwuje się występowanie trudności szkolnych, a nawet trudności w przystosowaniu społecznym. Z kolei rodzice uznający prawa dziecka w rodzinie, przyczyniają się do ukształtowania w nim lojalności i solidarności. Podejmuje ono czynności z własnej inicjatywy, co sprzyja rozwojowi twórczości dziecka.
Postawa nadmiernie chroniąca może opóźniać dojrzewanie społeczne dziecka. Jest ono zależne od matki, bierne i ustępliwe. Z drugiej strony może pojawić się zachowanie typu „rozpieszczone dziecko”. Wówczas dziecko jest nadmiernie pewne siebie, cechuje je poczucie większej wartości. Przejawia takie cechy jak: zuchwalstwo, nastawienie egoistyczne i stawianie wygórowanych wymagań. Kiedy rodzice darzą dziecko zaufaniem i rozumną swobodą potrafi ono łatwo przystosować się do różnych sytuacji społecznych. Dąży do pokonywania różnych przeszkód i spełniania trudnych zadań. Potrafi zgodnie współdziałać z innymi.
Możemy wyróżnić wiele typologii postaw rodzicielskich (szczególnie chodzi tutaj o matki), przyjmując za Makarovičem:
*
typ monarchiczny - gdzie władza rodzicielska znajduje się w "rękach" matki, ale zarówno jest to władza życzliwa,
typ demokratyczny - dziecko ma prawo do dużej niezależności, ale w sytuacji trudnej, może liczyć na pomoc matki,
typ tyraniczny - matka ma dużą władzę, przez co dziecko nie może spełniać swoich pragnień; matka wykorzystuje dziecko jako narzędzie dzięki, któremu może osiągać własne cele,
typ anarchiczny - matka nie przejmuje się sytuacją swojego dziecka, dlatego zezwala mu na dużą niezależność; dziecko nie może liczyć na pomoc w sytuacji trudnej.
Podsumowując można stwierdzić, że w dużej mierze zaniedbywanie dziecka, jego odtrącenie i brak akceptacji przyczyniają się do występowania zaburzeń zachowania. Natomiast właściwe postawy wobec dziecka przejawiają ci, którzy troszczą się o nie, dostrzegają jego potrzeby, są cierpliwi i gotowi stosować intelektualne sposoby oddziaływania (wyjaśnianie, tłumaczenie). Łatwo nawiązują kontakt z dzieckiem i są zdolni do obiektywnej oceny dziecka i jego możliwości