Postawy rodziców wobec dzieci i dzieci wobec rodziców
"Postawy rodzicielskie, których głównym składnikiem są postawy wobec dzieci, uważa się za istotny czynnik kształtowania osobowości i rozwoju społeczno-emocjonalnego dzieci."
Klimat rodziny, w której jednostka wzrasta, postawy, jakie preferują rodzice w stosunku do dzieci, a także sposób, w jaki pełnią rodzice swe role, stają się zasadniczymi wzorcami, które jednostka przyswaja lub odrzuca. Wpływ, jaki wywierają rodzice na swoje dziecko, jest, więc bardzo silny i trwały. Stąd też zadania rodzicielskie wymagają głębokich przygotowań. Rodzicielstwa nie można wyuczyć się, ale pewna wiedza, a przede wszystkim świadoma, dobra wola wypełniania tej roli w sposób jak najlepszy potrzebna jest każdemu z rodziców.
Dziecko w trakcie swego rozwoju psychicznego, począwszy od niemowlęcia przejawia wiele potrzeb, które zaspokajają rodzice. Zaspokojenie tych potrzeb zależne jest od uczuciowego ustosunkowania się rodziców do dziecka, czyli od preferowanej postawy rodzicielskiej.
"Postawa rodzicielska-macierzyńska czy ojcowska-jest tendencją do zachowania się w pewien specyficzny sposób w stosunku do dziecka"
Postawy rodzicielskie nie są jednak niezmienne, ulegają ciągłemu rozwojowi. Rozwijające się dziecko przechodzi przez różne fazy rozwoju, rodzice muszą, więc dostosować swe oddziaływania do okresu rozwoju, w którym dziecko się znajduje.
Jedną z pierwszych typologii postaw rodzicielskich, która stała się pierwowzorem dla wielu innych, jest próba podziału dokonana przez psychiatrę amerykańskiego L. Kannera. Wyróżnia on cztery typy postaw rodzicielskich: akceptację i miłość, jawne odrzucenie, perfekcjonizm oraz przesadną opiekuńczość.
Bardziej rozbudowaną typologię postaw podaje Slater. Wyróżnia ich osiem, rozmieszczonych na obwodzie, koła, co sugeruje płynność przejścia między typami umieszczonymi obok siebie. Są to pary: pobłażliwość - surowość, tolerancja - brak tolerancji, ciepło - chłód, uzależnienie - separowanie się. Pożądanymi z wychowawczego punktu widzenia są postawy tolerancji i ciepła.
Model Anny Roe zawiera sześć głównych typów zachowań rodziców względem dzieci. Postawa akceptacji przypadkowej i kochającej wiąże się z postawą ciepła. Z postawą chłodu łączy się zachowanie unikające, odrzucające i zaniedbujące. Uczuciowej koncentracji na dziecku odpowiada zachowanie nadmiernie wymagające oraz nadmiernie chroniące.
Systematyczne badania nad zachowaniem się matek wobec dzieci prowadził E. Schaefer. Na ich podstawie dokonał klasyfikacji postaw rodzicielskich. Przyjął on cztery podstawowe wymiary: autonomię, władzę, miłość, wrogość. Władzę i autonomię określają postawy posiadania i swobody. Miłości i wrogości odpowiadają postawy akceptacji i odrzucenia.
M. Ziemska na podstawie badań dotyczących układu stosunków między rodzicami a dziećmi opracowała polski projekt typologii postaw rodzicielskich. Postawy dzielimy na: prawidłowe (korzystne dla rozwoju dziecka) i niewłaściwe. Nadmierny dystans uczuciowy wobec dziecka lub nadmierna na nim koncentracja są podłożem niewłaściwych postaw rodzicielskich: odtrącającej, unikającej, zbyt wymagającej, nadmiernie chroniącej. Kształtowanie się właściwego kontaktu z dzieckiem dokonuje się wówczas, gdy rodziców cechuje autonomia wewnętrzna i równoważenie uczuciowe. Podejście do dziecka będzie nastawione wtedy na rzeczywiste jego potrzeby. Takie zachowanie rodziców stanowi podstawę powstawania właściwych postaw, którymi są: akceptacja, współdziałanie, dawanie dziecku rozumnej swobody oraz uznanie prawa dziecka.
Akceptacja dziecka - to przyjmowanie go w zasadzie takim, jakim ono jest. Rodzice rozumieją indywidualne potrzeby, trudności, na jakie napotka wychowanek w swym rozwoju. Ufają dziecku, troszczą się o nie, okazują mu swe uczucia. Interesują się jego postępowaniem, gotowi w każdej chwili do pomocy i interwencji, jeśli tego wymaga sytuacja.
W postawie współdziałania wyraża się stała gotowość rodziców do uczestnictwa w życiu dziecka. Z jednej strony jest to zaangażowanie i zainteresowanie rodziców pracą i zabawą dziecka, z drugiej - stałe angażowanie dziecka w sprawy domu na miarę jego możliwości. Formy współdziałania są rozmaite, zależne od okresu rozwojowego, w którym znajduje się dziecko. Są to: współudział w zabawie, odpowiedzi na pytania, wyjaśnianie wątpliwości, dyskusje.
Z postawą współdziałania wiąże się postawa rozumnej swobody. Polega ona na pozostawieniu dziecku pola do własnej inicjatywy i aktywności. Zakres tego pola rozszerza się w zależności od cech indywidualnych i rozwojowych oraz z wiekiem dziecka. Swoboda, która dziecku jest dawana, ma być rozumna. Do kolejnych form samodzielnej aktywności dziecko musi być przygotowane.
Uznanie praw dziecka w rodzinie ma miejsce wtedy, gdy rodzice traktują go jako równouprawnionego członka rodziny, pozwalają na odpowiedzialność za własne postępowanie. Kierują postępowaniem dziecka poprzez wysuwanie sugestii, wyjaśnienia i tłumaczenia.
Według M. Ziemskiej rodzice przejawiający właściwe postawy wobec dziecka chętnie otaczają je troskliwą opieką. Są cierpliwi, zauważają i zaspokajają jego potrzeby. Łatwo nawiązują z dzieckiem kontakt; jest on przyjemny dla obu stron. Potrafią obiektywnie ocenić dziecko dzięki odpowiedniemu umiarkowanemu dystansowi i właściwej akceptacji.
Rozwój osobowości dziecka utrudniają, wypaczają negatywne postawy rodziców. Postawy odtrącająca i unikająca wiążą się z nadmiernym dystansem wobec dziecka czynnym lub biernym.
W przypadku postawy odtrącającej rodzice okazują dziecku niezadowolenie, stosują surowe kary, nieproporcjonalnie do stopnia przewinienia, nie okazują uczuć pozytywnych, otwarcie krytykują postępowanie dziecka, szydzą z jego nieudanych prób, lekceważą osiągnięcia.
Obojętność uczuciowa charakteryzuje postawę unikającą. Zdarza się, że rodzice nie dbają o dziecko, nie zaspokajają jego podstawowych potrzeb. W mniej skrajnym przypadku dziecko ma zapewnione bardzo dobre warunki materialne, nie ma natomiast żadnego kontaktu z rodzicami, którzy żyją w swoim świecie. Wychowaniem dziecka zajmują się inne osoby, np. dziadkowie, pomoc domowa.
Nadmierne skoncentrowanie się na dziecku, uległość wpływają na tworzenie się postawy nadmiernie chroniącej. Rodzice przejawiają tendencję do utrzymywania stałego i bliskiego kontaktu z dzieckiem, ograniczając jego kontakty społeczne z osobami spoza rodziny. Rodzice bezkrytycznie podchodzą do dziecka, uważając je za wzór doskonałości. Niekonsekwentny styl wychowania: z jednej strony pozwalanie dziecku na wszystko, rozpieszczanie, uleganie jego zachciankom, z drugiej - ciągły lęk o zdrowie i bezpieczeństwo, co w konsekwencji hamuje aktywność i samodzielność. Dziecko na długo pozostaje zależne od rodziców, zbyt silnie z nimi związane emocjonalnie lub też buntuje się, okazuje wzgardę i lekceważenie przy nadarzającej się okazji.
Rodziców, którzy posiadają wysokie aspiracje w stosunku do dziecka, chcą je ukształtować według idealnego wzorca, nie licząc się z jego realnymi zdolnościami i możliwościami, cechuje postawa nadmiernie wspomagająca. Rodzice z góry oczekują stałych osiągnięć, nawet przy zbyt wygórowanych wymaganiach. Dziecko nie ma żadnej swobody w działaniu. Jego postępowanie ograniczone jest przez zmuszanie, naginanie, narzucanie, nagany i kary. Wszelkie błędy i niepowodzenia są wyśmiewane, krytykowane.
Ogólnie można stwierdzić, że postawy rodzicielskie wpływają na atmosferę życia rodzinnego. Ta z kolei może być korzystna dla rozwoju i kształtowania osobowości, albo wpływać ujemnie na rozwój psychiczny.
Proszę większa uwagę skupić na postawach rodzicielskich według M. Ziemskiej, one są nam najbardziej bliskie.
Postawy dzieci wobec rodziców
Dzieci w kręgu rodzinnym formułują swe postawy, kształtują sposób bycia, ustalają normy moralne. Dziecko jest dobrym obserwatorem życia w rodzinie i umie oceniać zachowanie się rodziców. Można stwierdzić, że postawy dzieci w stosunku do swoich rodziców i pozostałych członków rodziny są zgodne z postawami, jakie te osoby żywią wobec dzieci.
Postawa odtrącająca sprzyja kształtowaniu się u dziecka agresywności, kłótliwości, nieposłuszeństwa, kłamstwa, kradzieży, zahamowania rozwoju uczuć wyższych, a nawet zachowania antyspołecznego. Może również powodować trudność w przystosowaniu się na skutek zahamowania, zastraszenia, bezradności, a także reakcji nerwicowych.
Postawa unikająca może prowadzić do powstawania w dziecku takich cech, jak niezdolność do nawiązywania trwałych więzi uczuciowych, brak koncentracji i wytrwałości w działaniu, nieufności wobec otoczenia, łatwości wchodzenia w konflikty z innymi. Niezaspokojenie potrzeby kontaktu emocjonalnego z rodzicami o takich postawach może prowadzić do trudności w nawiązywaniu interakcji uczuciowych. Z punktu widzenia klinicznego będą to dzieci psychopatyczne.
Postawa nadmiernie chroniąca prowadzi do opóźnienia dojrzałości społeczno - emocjonalnej, poczucia zależności od rodziców, bierności, wzmożonego poczucia własnej wartości, nastawień egocentrycznych i egoizmu.
Postawa nadmiernego wymagania sprzyja kształtowaniu się takich cech, jak brak wiary we
własne siły, niepewność, lękliwość, przewrażliwienie i uległość, pobudliwość, brak zdolności do koncentracji. Mogą powstawać również trudności szkolne lub w przystosowaniu społecznym. Gdy dziecko jest zdolne do buntu wobec rodziców i ma dobry kontakt z rówieśnikami, to wówczas ta postawa ulega osłabieniu.
Wpływ właściwych postaw rodziców na zachowanie dzieci
Akceptacja dziecka przez rodziców sprzyja kształtowaniu się zdolności do nawiązywania trwałej więzi emocjonalnej, do przywiązania oraz zdolności do wyrażania uczuć. Dziecko może być więc wesołe, przyjacielskie, miłe, usłużne, a także dzięki poczuciu bezpieczeństwa - odważne.
Postawa współdziałania na ogół powoduje, że dziecko staje się ufne wobec rodziców, zwraca się do nich po rady i pomoc, jest zadowolone z pracy, z rezultatów własnego wysiłku, wytrwałe, zdolne do współdziałania, do podejmowania zobowiązań, potrafi troszczyć się o własność swoją i innych.
Cechująca rodziców postawa rozumnej swobody wyzwala u dzieci zdolność do współdziałania z rówieśnikami. Dziecko jest uspołecznione, pomysłowe, bystre, w miarę pewne siebie, łatwo przystosowujące się do różnych sytuacji społecznych. Może przejawiać dążenie do pokonywania różnych przeszkód, kończenia czynności rozpoczętych, spełniania trudnych zadań.
Przy postawie uznającej prawa dziecka w rodzinie może ono wyrobić w sobie lojalność i solidarność w stosunku do innych członków rodziny, nie musi polegać zawsze na rodzicach i być od nich zależne, ale może podejmować czynności z własnej inicjatywy, co sprzyja twórczości. Postawy dziecka w stosunku do rodziców należy traktować jako funkcję wychowawczą rodziców.
Efekty oddziaływań wychowawczych rodziców zależą od tego, jak dziecko odbiera stosunek rodziców do niego w porównaniu z ich ustosunkowaniem się do rodzeństwa: czy sądzi, że jest lepiej lub gorzej traktowane w rodzinie, bardziej lub mniej, albo są jednakowo uznawane i kochane. Może się zdarzyć, że percepcja postaw rodzicielskich przez dziecko może odbiegać znacznie od rzeczywistej postawy matki lub ojca. Tak np. dziecko, któremu rodzice pozostawiają wiele swobody i nie krępują jego aktywności w domu i poza domem, może odczuwać to jako brak zainteresowania jego sprawami.
Ogólnie można stwierdzić, że dobre stosunki pomiędzy rodzicami i dziećmi rodzą w dziecku emocjonalną pewność, poczucie bezpieczeństwa i spokój emocjonalny. Źródłem pozytywnej postawy dziecka wobec siebie i innych jest właśnie miłość i troska rodziców, a także chęć przebywania z nim. Dziecko powinno odczuwać, że przedstawia dla rodziców jedną z największych wartości świata otaczającego.
1