PODSTAWY TERAPII ZAJĘCIOWEJ
Pojęcie terapii zajęciowej i sam system lecznictwa z zastosowaniem terapii zajęciowej zrodził się w wyniku odkrycia potrzeby organizowania czasu wolnego pacjentom w jednostkach służby zdrowia. Pacjenci oprócz czasu spędzanego na poddawani się różnym procedurom terapeutycznym nie potrafili zorganizować sobie zajęcia w chwilach wolnych, których popołudniami było bardzo wiele. Z czasem zauważono, że właściwie dobierane zajęcia pozwalają nie tylko na niwelowanie nudy, ale służą usprawnianiu manualnemu określonych stawów czy grup mięśni. W związku z tym rozpoczęto celowo dobieranie zajęć do problemów podopiecznych, po czym zwrócono uwagę, że część zajęć wpływa także na sferę psychologiczną i usprawnianie społeczne.
Terapia zajęciowa to termin medyczny, pełni ona funkcję leczniczą i jest częścią rehabilitacji. Terapeuta to osoba, która prowadzi terapię, czyli troszczy się o kogoś, opiekuje się kimś, leczy.
Angloamerykańscy specjaliści zajmujący się rehabilitacją medyczną definiują terapię zajęciową jako formę pomocy udzielanej pacjentowi w powrocie do jego poprzednich zajęć lub gdy nie jest to możliwe w zaadaptowaniu się do pełnienia nowych zajęć. Według teoretyków zajęcie nie jest definiowane jako konkretny zawód, choć może być z nim powiązane, jest uznawane za normalne funkcjonowanie w środowisku rodzinnym i zawodowym. Oznacza to także prawidłowy sposób poruszania się, niezależność psychiczną i dojrzałość do pełnienia określonych ról w życiu społecznym. Polski teoretyk terapii zajęciowej - Kazimiera Milanowska - definiuje ją jako leczenie i usprawnianie za pomocą określonych czynności, zajęć, pracy. Światowa Federacja Terapeutów Zajęciowych podaje, że terapia zajęciowa to dyscyplina ochrony zdrowia, która zajmuje się ludźmi fizycznie bądź psychicznie/intelektualnie niesprawnymi, upośledzonymi i kalekimi, czasowo lub trwale. Zadaniem terapeuty jest angażowanie pacjenta w czynności zaprojektowane tak, aby sprzyjały one przywróceniu maksymalnego możliwego funkcjonowania by pomóc ludziom spełnić wymagania stawiane przed nimi w ich codziennym życiu, także zawodowym.
W toku terapii zajęciowej osoba wykonuje pożyteczne, czynności w które jest zaangażowana, a które mają na celu podtrzymanie jej aktywności, odwrócenie uwagi od niepokojących myśli i wyobrażeń, przywrócenie utraconej sprawności oraz przygotowanie do samodzielnego życia.
Terapia zajęciowa to celowe organizowanie zajęć wytwórczych za pomocą prostych narzędzi i materiałów naturalnych w celu poprawy czynności, zwiększenia zakresów ruchów, siły mięśniowej osób niesprawnych , a ponadto wzmocnienia psychiki i preorientacji zawodowej.
W ujęciu systemowym zajmuje swoiste miejsce w systemie rehabilitacji. Łączy niejako rehabilitację leczniczą i społeczną.
Cele terapii zajęciowej w odniesieniu do poszczególnych pacjentów powinny być zawsze określone indywidualnie. Wszystkie działania muszą być dostosowane do sytuacji podopiecznego - do jego zmniejszonej wydolności psychicznej, obniżonej sprawności fizycznej, zaniżonej motywacji, stanu zdrowia i obecnego samopoczucia.
Terapia zajęciowa spełnia 3 podstawowe zadania:
usprawnia fizycznie
usprawnia psychicznie
usprawnia społecznie, dając wytyczne do wyboru nowego zawodu
Usprawnianie fizyczne z zastosowaniem metod terapii zajęciowej jest ściśle powiązane z gimnastyka leczniczą. Praca i czynności wykonywane przez pacjenta są kontynuacją ćwiczeń prowadzonych na Sali gimnastycznej z rehabilitantem. Wartość procesu usprawniania polega na tym, że dany ruch może być wykonywany przez dłuższy czas bez zmęczenia fizycznego i psychicznego. Naturalne przerwy w wykonywaniu ruchu związane są z zastosowaniem techniki pracy i umożliwiają fizjologiczny odpoczynek i odprężenie, a co za tym idzie zaopatrzenie w nową energię. Skoncentrowanie się pacjenta na samej technice wykonywania czynności stwarza możliwość odwrócenia uwagi od samej istoty wykonywania ćwiczenia, co niweluje uczucie zmęczenia i monotonię powtarzanych bezcelowo (w opinii pacjenta) jednostajnych ruchów na Sali ćwiczeń z fizjoterapeutą.
Usprawnianie psychiczne następuje dzięki właściwie dobranej pracy. Pacjent zaczyna akceptować swoje kalectwo i uczy się brania udziału w życiu na nowych zasadach. Dla wielu chorych sam fakt możliwości wykonania celowej pracy z konkretnym wytworem fizycznym podnosi ich wartość jako jednostki społecznej i otwiera nowe możliwości życiowe. Poza tym w schorzeniach przewlekłych interesujący program terapii odwraca uwagę od schorzenia jakim dotknięta jest jednostka, usuwa lęk i obawy przed przyszłością czyniąc okres rekonwalescencji znośnym. W schorzeniach psychicznych praca i zajęcie jako środek terapeutyczny działa uspokajająco, zmusza do skierowania uwagi i myślenia na konkretne czynności.
Usprawnienie społeczne jawi się w wykorzystaniu terapii zajęciowej jako źródła preorientacji zawodowej. Ułatwia ona ocenę przydatności chorego do pracy. Osoby z uszkodzeniami narządu ruchu uczą się podstawowych zasad pracy w takich dziedzinach jak np. tkactwo, dziewiarstwo, introligatorstwo, a następnie zdobywają zawodowe uprawnienia uczestnicząc w kursach.
Podsumowując ogólne cele terapii zajęciowej to:
rozrywka w czasie długich godzin szpitalnej bezczynności
wzbudzenie i umacnianie w chorym zaufania do własnych sił (oddziaływanie psychoterapeutyczne)
przyspieszenie leczenia i poprawa utraconej lub uszkodzonej funkcji konkretnej części ciała
przygotowanie do pokonywania trudności w życiu codziennym
integracja osobowości w warunkach zaistniałego inwalidztwa z późniejszą perspektywą samodzielnego życia
ETAPY POSTĘPOWANIA TERAPEUTYCZNEGO
Diagnoza terapeutyczna
Jednym z elementów leczenia, pielęgnowania i usprawniania człowieka chorego, niepełnosprawnego jest dokładne rozpoznanie i ocena wszystkich odbiegających od normy czynności życiowych w celu:
- nakreślenie planu postępowania terapeutycznego,
- dla kontroli postępów w prowadzonej terapii,
- dla określenia generalnej linii rehabilitacji z oznaczeniem końcowego celu jaki miałaby osiągnąć badana osoba
Największe znaczenie ma nie tyle dokładna diagnoza medyczna, ile raczej określenie wydolności czynnościowej (umiejętności radzenia sobie z otoczeniem i samym sobą), dlatego też niezbędnym elementem składowym oceny powinno być określenie sprawności fizycznej, funkcji poznawczych, emocjonalnych i społecznych.
Określenie celów terapii
Wiodącym celem terapii zajęciowej jak ogólnie wiadomo jest przywracanie sprawności fizycznej, umysłowej, psychicznej czy też preorientacja zawodowa. Natomiast cele szczegółowe muszą wynikać ze specyficznych potrzeb konkretnej osoby oraz etapu postępowania rehabilitacyjnego. Cele szczegółowe zależą też w dużej mierze od rodzaju samej niepełnosprawności. Niepełnosprawność fizyczna wymaga od terapeuty skoncentrowania uwagi i działań na uaktywnienie mięśni, poprawienie koordynacji, siły, mobilności czy też wyrobienie czynności zastępczych w samoobsłudze. Niepełnosprawność psychiczna wymaga natomiast skupienia się na wyrównaniu zaburzonych procesów emocjonalnych, poznawczych lub funkcjonowania w grupie społecznej. Przy określaniu celów szczegółowych kładziemy duży nacisk, aby cel był realny i możliwy do osiągnięcia przy aktywnej współpracy pacjenta.
Dobór metod i technik.
Specyficzne techniki zastosowane w terapii zajęciowej uzależnione są od założeń teoretycznych, potrzeb, wieku, płci, rodzaju schorzenia, stosowanych metod leczenia, umiejętności, zdolności i zainteresowań pacjenta oraz możliwości i czasu i który terapeuta może poświęcić terapii. W doborze metod i technik do potrzeb i możliwości podopiecznego musimy zwrócić uwagę na jego poziom wysiłkowy.
Planowanie
Równolegle z podejmowaniem decyzji o doborze rodzaju terapii zajęciowej oraz metod pracy należy dokonać wyboru odpowiednich form, środków, wyznaczyć optymalną częstotliwość i czas prowadzenia zajęć. Możliwości w tym zakresie jest dużo.
Istnieje szereg reguł dobierania odpowiednich form i środków m.in.:
- Zajęcia powinny być zawsze dobierane indywidualnie,
- Czas trwania i częstotliwość prowadzonych zajęć powinny respektować zasady pedagogiczne przede wszystkim zasadę stopniowania trudności i konsekwencji,
- Respektujemy wydolność wysiłkową nie tylko fizyczną, ale także umysłową i emocjonalną, aby nie dopuścić do wystąpienia objawów zmęczenia,
- Obowiązuje zasada liczenia się z innymi członkami zespołu terapeutycznego realizującymi program rehabilitacyjny oraz z oczekiwaniami samego podmiotu biorącego udział w terapii czy też jego rodziny,
- Plan powinien być obiektywnie realny do zrealizowania, plan nie może być krótszy niż tygodniowy.
Prowadzenie terapii zgodnie z ustalonym planem
W trakcie prowadzenia zajęć terapeutycznych niezbędne jest zastosowanie zasad pedagogiki specjalnej:
- Zasada personalizacji, która uznaje, że osoba niepełnosprawna, bez względu na rozległość i głębokość dysfunkcji, pozostaje zawsze osobą, podmiotem z gwarantowanym prawem do godności i tożsamości osobowej, które są motorem realizowania się w życiu społecznym
- Zasada indywidualizacji, czyli dostosowania pozytywnych postaw i działań terapeutycznych do kategorii upośledzeń i charakteru osób - odwołuje się ona do potrzeby i zasady wewnętrznej aktywności z uwzględnieniem jego indywidualnych osobowych i osobowościowych właściwości rozwoju,
- Zasada sukcesu,
- Zasada wielostronnego mobilizowania i wzmacniania osiągnięć.
Monitorowanie
Czyli sprawdzanie czy zostały osiągnięte założone cele lub czy istnieje konieczność modyfikacji założonych celów lub zmiana techniki prowadzenia terapii zajęciowej.
FORMY I KLASYFIKACJA TERAPII ZAJĘCIOWEJ
Organizując terapię zajęciowa można wyróżnić dwie formy pracy:
Grupową - polegająca na wykonywaniu różnych bądź tych samych zadań przez kilka osób; grupy mogą być tworzone celowo lub powstawać samorzutnie;
Indywidualną - pacjent wykonuje zadania specjalnie dla niego przeznaczone /przygotowane, dobrane tak aby korygowały jego zaburzone sfery w sposób indywidualny.
Wyróżnia się trzy rodzaje terapii zajęciowej:
Ergoterapię - terapia praca poprzez zajęcia manualne
Socjoterapię- terapia zaburzeń zachowania i zaburzeń emocjonalnych w toku spotkań grupowych, towarzyskich
Arteterapię - terapia sztuką, kontakt czynny lub bierny ze sztuką i kulturą
ARTETERAPIA
„Arteterapia- leczenie za pomocą różnych rodzajów sztuki (malarstwo, rzeźba, grafika i inne sztuki plastyczne, muzyka, taniec, śpiew, poezja, dramaturgia itd.). W zajęciach arteterapeutycznych wykorzystuje się poznawanie i przeżywanie dzieł sztuki, aktywność artystyczną uczestników zajęć w danej dziedzinie sztuki, rozwijanie ich uzdolnień zainteresowań artystycznych. Arteterapia spełnia funkcję leczniczą, gdyż umożliwia swoim uczestnikom wyrażanie w aktywności artystycznej stłumionych bądź wypartych ze świadomości przeżyć, myśli, wyobrażeń pragnień oraz zaburzonych relacji z innymi ludźmi. Łagodzi napięcia emocjonalne, równoważy ich nerwowo i wyzwala u nich pozytywne nastawienie wobec otoczenia. Spełnia także funkcję kształcącą, gdyż wzbogaca jednostkę psychicznie (poznawczo, emocjonalnie), rozwija jej zdolności i zainteresowania artystyczne.”
(Maciarz, 2005, s.14-15).
Sztuka jest odbiciem ludzkich marzeń, ideałów, wartości i dążeń. W niej ujawniają się ludzkie uczucia i emocje zarówno pozytywne, jak i negatywne. Sztuka jest nieodłącznym atrybutem ludzkiej egzystencji. Arteterapia może być stosowana względem osób niezależnie od wieku, poziomu wykształcenia, zdolności, stanu zdrowia. Sztuka może być wykorzystana zarówno w celach diagnostycznych, jak i terapeutycznych. Jest formą komunikacji z samym sobą i z innymi. Wąskie znaczenie terminu „arteterapia” oznacza terapię stosującą sztuki plastyczne i nosi nazwę „plastykoterapii” lub „terapii malarskiej”. Zabawa poprzez plastykę jest naturalną formą aktywności. Dzięki zabawie takie osoby mają okazję poznać otaczający je świat oraz swoje możliwości. Ważne jest to, żeby wybrać zabawę odpowiednią do możliwości i zgodną z jej zainteresowaniami.
TEATROTERAPIA
Teatroterapia daje możliwość przeżycia „katharsis”, czyli wewnętrznego, dogłębnego oczyszczenia z uczuć. Mimesis, więc naśladowanie w sztuce realnego świata, pozwala przeżyć jeszcze raz traumatyczne dla nas wydarzenia lub zrozumieć postrzegania świata przez inne osoby.
Cele teatroterapii:
- dążenie do zmiany skryptów psychologicznych np. osoby nieśmiałe w trakcie teatroterapii odgrywając scenki uczą się kontaktować z otoczeniem i przełamywać swoje problemy, łatwiej funkcjonować w rzeczywistości poprzez:
- pokazywanie wrażliwej strony natury
- okazywanie emocji i uczuć
- odnalezienie swojego prawdziwego „ja”
- zachęcanie do uczestnictwa w szeroko pojętej kulturze
- pokazanie form teatralnych
- wzbogacenie słownictwa i poszerzenie wyobraźni
Formy:
drama - wzbogaca wyobraźnię, uczy wrażliwości i harmonijnej egzystencji z otoczeniem
psychodrama - niereżyserowane przedstawienie teatralne uczy spontaniczności i wyzwala fantazję
pantonima - odegranie emocji przy użyciu gestów i ruchu
MUZYKOTERAPIA
Muzykoterapia jest formą psychoterapii, która poprzez muzykę dociera do głęboko ukrytych stanów emocjonalnych pacjenta. Dzięki muzyce człowiek jest w stanie odreagować napięcia psychofizyczne, uwrażliwić się, zrelaksować, zwiększyć koordynacje ruchową dzięki zrytmizowaniu oraz ogólnie poprawić komunikację w grupie. Muzyka wywiera leczniczy wpływ na człowieka niezależnie od wieku, płci czy wykształcenia. Pomaga nawiązywać kontakty z ludźmi, przynosi radość i siłę do pokonywania trudności, słabości i lęków, prowadzi także do wyciszenia napięć. Dźwięki muzyczne uczą wrażliwości, rozwijają zainteresowania, pozwalają odkryć nowe umiejętności. Zadaniem rytmu muzycznego jest pobudzić i wyzwolić aktywność lub rozluźnić, wyciszyć i obniżyć napięcie mięśni.
Wyróżniamy następujące formy muzykoterapii:
w pracy indywidualnej - receptywna - słuchanie muzyki i dyskusja na temat uczuć jakie wywołała w odbiorcy
w pracy grupowej - aktywna - wykorzystywanie instrumentów oraz śpiewanie umożliwia wyrażenie różnych emocji od radości po gniew
Cele muzykoterapii
terapeutyczny
- wytworzenie równowagi między emocjami a procesami fizjologicznymi
- ujawnienie i rozładowanie zablokowanych emocji
- wzmocnienie i ułatwienie rehabilitacji
- wzrost pozytywnego nastawienia do życia i sił witalnych
ogólnoustrojowy
- zdobywanie doświadczeń pod względem poznawczym i emocjonalnym
- usprawnienie funkcji percepcyjno - motorycznych
umuzykalniający
- osiąganie integracji w grupie
- nauka odpoczynku i relaksacji
Rodzaje muzykoterapii:
kliniczno-diagnostyczna
spontaniczna (pod wpływem emocji włączamy muzykę najbardziej nam odpowiadającą)
naturalna (dźwięki natury)
adoptowana (muzyka z radio)
profilaktyczna
socjoterapeutyczna
meloterapia (terapeutyczny walor śpiewu)
BIBLIOTERAPIA
To zamierzone oddziaływanie na jednostkę lub grupę za pomocą specjalnie dobranego tekstu ( lub obrazów), który odróżnia biblioterapie świadomą od nieświadomej. Stosowana jest w medycynie i psychologii jako pomoc terapeutyczna.
Rodzaje biblioterapii:
kliniczna
wychowawczo-humanistyczna
Zastosowanie biblioterapii:
sfera społeczna
- dostrzeganie różnych czynników wpływających na społeczne funkcjonowanie jednostki lub grupy
- korygowanie zaburzonych stosunków z otoczeniem
- ukazanie prawidłowych wzorców zachowania i postepowania oraz znalezienie wzorów do naśladowania
sfera psychiczna
- podniesienie samooceny
- podniesienie jakości życia
- zaspokojenie potrzeb
- ekspresja emocji
- odnalezienie wyjścia z trudnej sytuacji
CHOREOTERAPIA
Inaczej terapia tańcem wykorzystywana zazwyczaj w pracy z grupą. Metoda leczenia tańcem nazwana została choreoterapią, czyli leczenie tańcem (choreios - taneczny, choros-taniec, terapia-leczenie). Jedna z definicji choreoterapii mówi, że jest to: psychoterapeutyczne wykorzystanie ruchu jako procesu, który zwiększa fizyczną i psychiczną integrację człowieka.
Po raz pierwszy taniec dla rozładowania emocji wśród psychicznie chorych dzieci w Waszyngtonie wprowadziła nauczycielka tańca Marian Chace (ok. 1920r). Od tego czasu terapia tańcem rozprzestrzeniała się, gdyż doceniono ogromną jej wartość dla osób mających trudności emocjonalne. W 1966 roku powstaje w Stanach Zjednoczonych Amerykańskie Stowarzyszenie Terapii Tańcem (American Dance Therapy Association).
W Polsce choreoterapię rozwinęła Zofia Aleszko, a obecnie zajmują się nią między innymi w: Polskim Instytucie Psychoterapii Tańcem i Ruchem w Warszawie (Instytut DMT - Dance Movement Therapy), Polskim Stowarzyszeniu Choreoterapii w Poznaniu.
Terapia tańcem zalecana jest m.in. dla chorych: z zaburzeniami emocjonalnymi, z dolegliwościami fizycznymi, wymagających długotrwałej rehabilitacji, z trwałym kalectwem, z zespołem Downa, z chorobą Alzheimera i Parkinsona. Na depresję, nerwicę, schizofrenię oraz zaburzenia odżywiania.
Psychoterapia tańcem jest techniką należącą do szerokiego nurtu arteterapii (terapii poprzez sztukę). Opiera się na wykorzystaniu ruchu jako procesu, który zwiększa fizyczną i psychiczną integrację jednostki. Podstawowe elementy tańca - ruch i rytm stają się drogą do uzyskania harmonii ciała i umysłu, ułatwiają poznanie siebie i swoich emocji, a także porozumienie z innymi ludźmi. Terapia tańcem obejmuje wzory napinania i odprężania mięśni, wzory strukturalne ciała i jego gesty, jakość ruchu, wzorce ruchowe uwarunkowane rozwojowo, rytmikę i dynamikę ciała, improwizację tematyczną oraz nieświadomy ruch symboliczny ciała. (D. Koziełło, Psychoterapia tańcem, Poznań 2002) Terapia tańcem nie opiera się na nauce zasad technicznych, kroków czy kombinacji. Bazuje głównie na tańcu naturalnym, dzięki któremu można odnaleźć własny rytm i uwolnić się od codziennych napięć. Terapia tańcem wywodzi się z tańca współczesnego, nawiązuje także do starych tańców szamańskich i plemiennych, do czasów kiedy taniec był ważną częścią życia społecznego każdego człowieka, naturalnym sposobem wyrażania emocji. Techniki, które znalazły zastosowanie w pracy choreoterapeutów nawiązują do improwizacji tanecznej, pracy z ciałem, treningu odczuwania i relaksacji. W zajęciach mogą brać udział osoby w każdym wieku i o różnym poziomie sprawności. Wykorzystanie tańca i ruchu jako metody pomagania sobie i innym ludziom jest nie tylko atrakcyjne ale i skuteczne. Terapia tańcem łączy ze sobą prace i zabawę tworząc w ten sposób unikalny instrument jednoczenia ciała, umysłu i duszy w celu poprawy jakości życia.
10