Wychowanie przez pracę w kształceniu przedzawodowym.

I. WSTĘP.

Kształcenie przedzawodowe, utożsamiane niekiedy z pedagogiką przed zawodową, obejmuje to wszystko, co decyduje o rozwoju jednostki. W okresie poprzedzającym systematyczne kształcenie zawodowe i co pomaga jej w dokonywaniu wyboru zawodu zgodnie z warunkami osobistymi i potrzebami społecznymi.

W sferze tej mieści się kształcenie ogólne, widziane jako podstawa kształcenia zawodowego, wychowanie przez pracę realizowane w domu rodzinnym, przedszkolu i w szkole ogólnokształcącej (podstawowej i średniej), kształcenie politechniczne, jak również preorientacja oraz orientacja i poradnictwo zawodowe. Do tego obszaru problemowego zaliczyć też można przyuczenie do zawodu realizowane głównie w szkole ogólnokształcącej i w szkołach przysposobienia zawodowego.
Rzecz skonkretyzowano na kolejnym zgrupowaniu naukowym, w Złotowie, w 1975 r. w artykule pt.: Ogólnopolskie Seminarium Pedagogiki Pracy - Zlotów 1975, czytamy: „Szczegółowe zadania całego Seminarium jak i jego członków zostały wyznaczone przez przyjęte w pedagogice pracy obszary problemowe:

A. Kształcenie przedzawodowe, w tym:

1. Kształcenie ogólne, stanowiące przygotowanie wyjściowe do kształcenia zawodowego.

2. Wychowanie przez pracę.

3. Kształcenie politechniczne.

4. Orientacja szkolna i zawodowa prowadząca do wyboru zawodu.

5. Przyuczenie do zawodu.

B. Kształcenie zawodowe realizowane w szkole zawodowej.

C. Dokształcanie i doskonalenie zawodowe, realizowane w zakładzie pracy.”

Interesujące nas kształcenie przedzawodowe rozumiane jest obecnie dwojako i jako dział będący pedagogiką pracy oraz jako kompleks działań pedagogicznych, w analizowanym okresie poprzedzającym systematyczne kształcenie zawodowe, które decydują o rozwoju jednostki, wpływają na kształtowanie jej stosunku do pracy i zbliżają do wyboru zawodu zgodnie z warunkami osobistymi oraz społecznymi.

Działania te realizowane są w takich środowiskach kształcenia przedzawodowego jak: dom rodzinny, przedszkole, szkoła ogólnokształcąca (podstawowa i średnia) oraz organizacje młodzieżowe (głównie ZHP).

II. Obszary wychowania przez pracę.

O wychowaniu przez pracę mówi się i pisze stosunkowo dużo i od dawna. Kształcenie ogólne i kształcenie zawodowe, traktuje te dwa procesy często jako niekonkurencyjne. Z kolei w krajach zachodnich często stosowano i nadal wyraża się tendencję do zacierania owego przedziału i rozdziału.

Problem rzeczywiście nie jest nowy, a przy tym nadal bardzo aktualny, ponieważ:

1) dotychczas nie znaleziono odpowiedniego do rangi i potrzeb rozwiązania;

2) dąży się, aby wychowanie przez pracę stało się powszechnie obowiązującą zasadą wychowania dostosowaną do okresów rozwoju człowieka, jego naturalnych predyspozycji i warunków środowiska.

Z linii rozwoju zawodowego jednostki wynika, że wychowanie przez pracę jest sprawą aktualną w każdym okresie życia człowieka, stąd mówić można o:

- wychowaniu przez pracę w rodzinie,

- wychowaniu przez pracę w okresie przedszkolnym i wczesnoszkolnym,

- wychowaniu przez pracę w szkole ogólnokształcącej (podstawowej i średniej),

- wychowaniu przez pracę w placówkach opiekuńczo - wychowawczych,

- wychowaniu przez pracę w organizacji młodzieżowej,

- wychowaniu przez pracę i do pracy w okresie kształcenia zawodowego,

- wychowani przez pracę w okresie studiów wyższych,-

wychowaniu przez pracę w okresie aktywności zawodowej człowieka.

W tej części rozważań uwagę chcielibyśmy skupić na wychowaniu przez pracę w okresie kształcenia przedzawodowego, a szczególnie domu rodzinnym, w przedszkolu, w szkole podstawowej i średniej ogólnokształcącej, w placówkach opiekuńczo - wychowawczych oraz w organizacjach młodzieżowych, przy czym z uwzględnieniem różnych rozwiązań organizacyjno - programowych. Wpierw jednak kilka uwag ogólniejszych na temat wychowania przez pracę.

Wychowanie przez pracę to zamierzony i celowo zorganizowany rodzaj działalności wychowawczej, którego cechę szczególną stanowi wykorzystywanie pracy w procesach oddziaływania na jednostkę i dokonywania zmian w jej osobowości.

Ze względu na zróżnicowanie mówi się niekiedy o wychowaniu
przez pracę w powiązaniu z okresem kształcenia przedzawodowego, o wychowaniu do pracy w powiązaniu z okresem kształcenia zawodowego i o wychowaniu w procesie pracy w powiązaniu z okresem aktywności zawodowej człowieka. Ten układ zbliża nas do głównych działów pedagogiki pracy, chociaż w stosunku do wszystkich okresów życia człowieka można z powodzeniem stosować termin
podstawowy - wychowanie przez pracę. Do podstawowych zadań wychowania przez pracę realizowanych w każdym środowisku wychowawczym można zaliczyć celowe czynności jednostki, dzięki którym powstają wytwory, pełnione są usługi lub dokonuje się proces badawczy i twórczy. Przyjęło się wyróżniać następujące rodzaje czynności, które wykonywane są w procesie wychowania przez pracę i nazywane są w uproszczeniu pracą:

- czynności samoobsługowe, dzięki którym jednostka obsługuje samą siebie (jedzenie, ubieranie i rozbieranie, czynności fizjologiczne i inne),

- czynności porządkowe, wykonywane w swoim otoczeniu,

- czynności usługowe z myślą o innych,

- czynności wytwórcze (tzw. prace fizyczne), dzięki którym powstają wartości materialne (wytwory),

- czynności badawcze i twórcze, dzięki którym powstają wartości tzw. duchowe,

- czynności organizacyjne, warunkujące prawidłowy i skuteczny przebieg wszystkich czynności.

Nieprzypadkowo wyróżniając rodzaje czynności nazwaliśmy je umownie pracą, w istocie rzeczy bowiem o pracy mówić można jedynie w dwóch wcześniej omówionych znaczeniach: ekonomicznym i społecznym.

Dla każdego z wymienionych środowisk wychowania przez pracę istotne jest:

1. Doprowadzanie dzieci i młodzieży, a także dorosłych do:

- zdobycia podstaw wiedzy o pracy człowieka, o jej istocie i złożoności,

- rozumienia roli racy w życiu każdego człowieka,

- przekonania, iż praca stanowi nieodłączną właściwość, potrzebę i konieczność każdego człowieka sprawnego fizycznie i psychicznie.

2. Włączanie dzieci i młodzieży w nurt codziennej pracy ludzkiej i kształtowanie w ten sposób:

- podstawowych umiejętności pracy, w tym szczególnie umiejętności praktycznych,

- właściwej motywacji do uczestniczenia w każdej pracy społecznie użytecznej,

- odpowiedniego stosunku do pracy własnej, do pracy innych i do wytworów pracy.

III. Wychowanie przez pracę w rodzinie.

Teoretycy wychowania w rodzinie zgodni są co do tego, że wychowanie przez pracę powinno rozpoczynać się możliwie wcześnie. Sprzyjają temu i stosunkowo duża ruchliwość oraz aktywność dziecka, i jego naturalne zainteresowania pracami wykonywanymi przez rodziców i starszych członków rodziny. To w rodzinie kształtują się pierwsze wiadomości człowieka o pracy, pierwsze umiejętności wykonywania prostych prac oraz pierwsze przyzwyczajenia do porządku i do pomagania innym. W domu rodzinnym kształtują się też pierwsze poważniejsze zainteresowania pracą zawodową rodziców i osób z najbliższego otoczenia. Z czasem, przy właściwej organizacji życia rodzinnego, na dziecko nakłada się pewne stałe obowiązki, np. utrzymywania porządku w określonych pomieszczeniach, opieki nad zwierzętami domowymi, opieki nad kwiatami domowymi, dokonywania zakupów, a nawet obowiązek pracy na działce i w polu. Wychowanie przez pracę w rodzinie realizowane jest w sposób naturalny, na zasadzie pełnego uczestnictwa każdego członka rodziny, w tym także małych dzieci i młodzieży, w pracach charakterystycznych dla gospodarstwa domowego. Są to więc głównie prace samoobsługowe, porządkowe, usługowe i wytwórcze. W miarę dorastania dziecko jest wdrażane do prac bardziej złożonych, wymagających znacznego wysiłku fizycznego i psychicznego. Jeśli tak jest, stwierdzić można, że jest to sytuacja prawidłowa. Wniosek - w procesie wychowania przez pracę najlepsze wyniki daje bezpośredni i naturalny udział dzieci i młodzieży w codziennej społecznie użytecznej pracy. W ten sposób następuje zbliżanie jednostki do wzoru wyznaczonego relacją: człowiek - obywatel - pracownik, kształtowanie kultury pracy, będącej składnikiem ogólnej kultury współczesnego człowieka i odpowiadającej wymaganiom naszej cywilizacji.

IV. Wychowanie przez pracę w przedszkolu.

W przedszkolu czas pracy dziecka stanowi skromny odsetek czasu przeznaczanego na zabawę. W związku z czym liczy się nie tyle produkt pracy, co stosunki łączące dzieci z użytkownikami wykonywanych przez dzieci przedmiotów. W ten sposób dziecko zaczyna pojmować społeczny seria pracy i jej znaczenie dla siebie samego. Uczestnicząc w różnych pracach, zbliża się do rzeczywistości, lepiej ją poznaje iw ten sposób poszerza znacznie swój zasób wiedzy, tworzy własny system pojęciowy i zaspokaja dziecięcą ciekawość. Wykonywana przez dziecko praca - na miarę jego możliwości - wpływa na rozwój motoryki i układu nerwowego oraz na intensyfikację procesów fizjologicznych. W zakresie wychowania społeczno - moralnego praca dziecka jest źródłem wielu wartościowych umiejętności praktycznych, rozwijania pożądanych cech charakteru i postaw dziecięcych. Do najbardziej typowych prac wykonywanych przez dzieci w przedszkolach zaliczyć można:

- czynności samoobsługowe (ubieranie, mycie rąk, zębów, czesanie itp.),

- czynności porządkowe i organizacyjne (np. dyżury),

- stosowanie doraźnych poleceń,

- wyznaczanie stałych obowiązków dostosowanych do sił i możliwości psychofizycznych dziecka,

- korzystanie z literatury, dziecięcej, ukazującej pozytywne przykłady postępowania bohaterów,

- bezpośrednia obserwacja pracy osób dorosłych i zmian zachodzących w otoczeniu w wyniku pracy.

Tak organizowane prace stają się środkiem umożliwiającym:

- przybliżanie dzieciom niektórych zjawisk z otoczenia,

- kształtowanie postaw społecznych przez rozwijanie potrzeby służenia innym i potrzeby uznania społecznego,

- wdrażanie potrzeby pozytywnego działania w stosunku do innych,

- pogłębianie poczucia więzi ze społeczeństwem i przynależności do niego,

- budzenie inicjatywy i nabywanie wiary we własne siły.

Program przedszkola wprawdzie akcentuje te wszystkie powinności i możliwości, wymieniając cztery dziedziny działalności dzieci:

- pomoc dzieciom młodszym (w ubieraniu się i rozbieraniu),

- prace na działce przedszkolnej,

- produkowanie prostych zabawek dla siebie i innych dzieci,

- robienie podarunków dla najbliższych.

Ogólnie można stwierdzić, że w danym okresie rozwojowym dominują prace usługowe i porządkowe.

V. Wychowanie przez pracę w szkole ogólnokształcącej

Uspołeczniający charakter pracy sprowadza się natomiast do tego, że za jej pośrednictwem wychowanek (uczeń) zostaje wprowadzony w układ stosunków i zależności występujących w życiu społecznym. Wreszcie produkcyjny aspekt pracy wyraża się w tym, iż poprzez nią i w toku niej kształtuje się w wychowanku postawa szacunku do pracy i jej owoców, a także:

- rozwijania własnych zainteresowań,

- pogłębiania wiadomości zdobytych w szkole,

- uczenia się prawidłowej organizacji pracy,

- doskonalenia posiadanych umiejętności,

- uzyskania warunków do przejawiania własnej inicjatywy.

Motywy moralno - społeczne, dzięki którym uczniowie traktują pracę społeczną jako:

- obywatelski obowiązek,

- działalność odpowiedzialną,

- ważny wkład osobisty w rozwój danego środowiska, regionu, kraju itp.

Motywy ambicjonalne, z których przykładowo wynika, że uczniowie biorą udział w pracach, ponieważ:

- nie chcą stanowić wyjątku w klasie,

- lubią imponować nauczycielom i kolegom,

- chcą zasłużyć na dobrą opinię w szkole.

Motywy praktyczno - osobowościowe, które są następująco interpretowane:

- praca jest obowiązkiem nałożonym przez szkołę,

- istnieje obawa ukarania ucznia przez wychowawcę w razie nie wykonania poleceń,

- że jest ona moralną powinnością każdego człowieka i stanowi źródło jego społecznej wartości.

Wychowawcze efekty są uzależnione od przestrzegania szeregu zasad, z których na szczególne podkreślenie zasługują:

1) zasada uwzględniania indywidualnych motywów i osobistych celów jednostki przy doborze form aktywności i ich organizacji,

2) zasada stopniowego przechodzenia od realizacji celów indywidualnych do zespołowych,

3) zasada uświadamiania ważności pracy społecznej wykonywanej przez jednostkę,

4) zasada dostrzegania i uwzględniania zależności zachodzących między

osobistym wkładem a korzystaniem przez jednostkę z efektów działania społecznego.

Uogólniając obserwacje i doświadczenia wielu szkół, wymienić można następujące składniki systemowego podejścia do wychowania przez pracę w szkole ogólnokształcącej (podstawowej i średniej):

1) w zakresie prac samoobsługowych, porządkowych i prac na rzecz innych osób:

a) różnego rodzaju dyżury szkolne,

b) systematycznie realizowane prace porządkowe w szkole i w jej otoczeniu,

c) prowadzenie niektórych agend i działań szkolnych (spółdzielnia uczniowska, wypożyczalnia sprzętu, organizacja posiłków itp.),

d) opieka nad miejscami pamięci (pomniki, groby...) i zieleńcami miejskimi,

e) świadczenie usług koleżeńskich (głównie wzajemna pomoc w nauce);

2) w zakresie prac produkcyjnych i wytwórczych:

a) udział młodzieży w wykopkach oraz w innych pracach polowych i ogrodowych,

b) udział w sadzeniu lasów,

c) udział uczniów klas starszych w pracach produkcyjnych zakładów pracy (głównie w ramach OHP),

d) wytwarzanie pomocy naukowych na potrzeby własnej szkoły; a niekiedy nawet na potrzeby innych szkół,

e) wytwarzanie zabawek dla dzieci,

3) w zakresie organizacji uczniowskiego życia szkolnego:

a) czynny udział w organizowaniu imprez kulturalno - rozrywkowych i sportowych,

b) praca w organizacjach młodzieżowych i szkolnych,

c) udział w organizacji szerzej rozumianego życia szkolnego.

VI. Wychowanie przez pracę w placówkach opiekuńczo - wychowawczych.

Do podstawowych typów placówek opiekuńczo - wychowawczych zalicza się domy dziecka, internaty i świetlice. Często wymienia się też inne formy organizacji opieki nad dziećmi i młodzieżą.

Wychowanie przez pracę w internatach jest na ogół realizowane z uwzględnieniem różnych rodzajów prac, lecz najczęściej bez podejścia systemowego. Spotyka się interesujące jednostkowe przykłady, dobrze realizowanego wychowania przez pracę, brak jest natomiast świadomego i celowego organizowania całej młodzieży internackiej do wykonywania takich prac. Winę za ten stan ponoszą często kierownicy i wychowawcy internatów wśród których uświadamianie potrzeby i możliwości wychowania przez pracę jest minimalne. Nie jest to oczywiście przypadkowe.

W świetlicach szkolnych, w klubach młodzieżowych, w pałacach młodzieży i innych placówkach opiekuńczo - wychowawczych możliwości wychowania młodzieży przez pracę nie są wcale mniejsze niż w domach dziecka i internatach, a może nawet większe. I tu mają zastosowanie wszystkie rodzaje prac dla ogólnego wychowania przez pracę. Szczególna jednak rola przypada tu pracom twórczym.

VII. Wychowanie przez pracę w organizacjach młodzieżowych.

Wychowanie przez pracę, na przykładzie ZHP, w którym obowiązują m.in. następujące zasady:

1. Lepiej wykonać mniej pracy, ale dokładniej; liczą się przy tym różne potrzeby środowiska, regionu, kraju.

2. Zadanie zostaje przyjęte i jest realizowane, jeżeli wynika z rzeczywistych potrzeb większości wykonawców.

3. Każdy harcerz zdaje sobie sprawę z tego, dlaczego wykonuje daną pracę i jaki ma osiągnąć efekt.

4. Każda drużyna i każdy harcerz otrzymują odpowiedni do możliwości zakres prac do wykonania.

5. Ocena wykonywanej pracy należy do całego zespołu wykonawców.

Praca w dobrowolnych organizacjach młodzieżowych stwarza dzieciom i młodzieży szanse przeżycia ciekawej przygody, znalezienia przyjaciół i własnego miejsca w społeczeństwie oraz daje większą satysfakcję.

VIII. Podsumowanie.

Omówione dotychczas sprawy i środowiska wychowania przez pracę, związane z okresem kształcenia przedzawodowego, utwierdzają nas w przekonaniu, że mamy do czynienia z problemem wielce znaczącym dla współczesnych teorii wychowania oraz podstawowym dla pedagogiki pracy. Jest to swoisty proces wychowawczy, charakterystyczny dla całego okresu kształcenia przedzawodowego w wyniku którego następuje założenie trwałych podstaw stosunku do pracy, stanowiącego jedno z głównych elementów moralności człowieka, a wyrażającego się w szacunku do pracy.

BIBLIOGRAFIA

Wiatrowski Zygmunt - Pedagogika pracy w zarysie.

---