POEZJA EKSPRESJONISTYCZNA Slownik, Młoda Polska

Chociaż ekspresjonizm jako odrębny kierunek literacki pojawił się już na przełomie XIX i XX w., programową i teoretyczną samoświadomość zyskał dopiero na gruncie niemieckim u schyłku pierwszej dekady naszego stulecia. Właściwości ekspresjonizmu rozpoznajemy jednak w twórczości wybitnych pisarzy małopolskich: S. Przybyszewskiego, J. Kasprowicza (Hymny), W. Berenta, T. Micińskiego, choć żaden z nich nie korzystał z tego terminu. Program polskiego ekspresjonizmu sformułowany został dopiero na łamach poznańskiego pisma "Zdrój" (ukazywało się w latach 1917-1920, 1922), z którym początkowo współpracowało wielu pisarzy związanych z Młodą Polską. Ważną rolę odegrał zwłaszcza Stanisław Przybyszewski, poddając rewizji modernizm, a w istocie ujawniając, jak wiele zawdzięczał on romantyzmowi i jak mocno jego wypowiedzi sprzed lat antycypowały ekspresjonizm. Później "Zdrój" zdominowali młodzi, w wypowiedziach teoretycznych (np. Jan Stur) odcinający się od modernizmu, de facto akceptując jednak modernistyczną lekturę romantyków oraz ideę artystycznej ekspresji "nagiej duszy". Poetycka praktyka autorów związanych ze "Zdrojem" (m.in. Z. Kosidowski, E. Zegadłowicz, bracia Hulewiczowie) w ogromnej mierze poddała się ciśnieniu konwencji polskiego ekspresjonizmu z lat Młodej Polski (szczególnie widoczne są wpływy Hymnów Kasprowicza), co zdecydowało o wtórnym charakterze ich utworów. W tej sytuacji sukcesem artystycznym okazały się propozycje wykraczające poza poetykę "czystego" ekspresjonizmu. W pierwszym rzędzie wymienić należy Hymny, debiut Józefa Wittlina, późniejszego autora powieści Sól ziemi i znakomitych esejów. Wittlin zrezygnował z "estetyki krzyku" - nadużywanej we wcześniejszym okresie - i dysonansów estetycznych. Pacyfistyczna wymowa zbioru wiązała się z gestem solidarności poety z ludźmi prostymi, ofiarami wojny, w czym można widzieć wyraz komunionizmu - utożsamiania się z ludzkością opuszczoną przez Boga. Ważną inspiracją były tu również idee franciszkanizmu, popularnego wśród ówczesnych poetów bliskich ekspresjonizmowi. Do tradycji gatunku autor nawiązał poprzez mocno zretoryzowaną składnię, patos, aluzje literackie i kulturowe. Wprowadził jednak motywy spoza hymnicznego decorum (np. słynny Hymn o łyżce zupy). W tym ostatnim wierszu poeta harmonijnie połączył podniosłość i "zwyczajność". Unikając pułapki sentymentalizmu, nobilitował los bezimiennego żołnierza "brata", wpisując go w topos wygnańczej wędrówki - bez kresu i celu (to charakterystyczny motyw dla literatury ekspresjonistycznej). Po upadku "Zdroju", inicjatorem i przywódcą grupy poetyckiej Czartaka (1922-1928) stał się Emil Zegadłowicz. Grupa ta wystąpiła z programem literackiego regionalizmu, co stanowiło kolejny wyraz tendencji antyurbanistycznych, prymitywistycznych i irracjonalistycznych w poezji lat 20. Obok prymitywizmu (stylizacje ludowe, nawiązania do słowiańskiej mitologii), poezję Czartaka w znacznym stopniu określiła tradycja ekspresjonistyczna, co dotyczy szczególnie zbiorów wierszy samego Zegadłowicza (np. tom Powsinogi beskidzkie). W poetyckim kulcie Matki Ziemi regionalizm łączył się bowiem z uniwersalizmem, problematyką antropologiczną i kosmologiczną, pochwale prostoty towarzyszyły zaś wątki komunionistyczne i franciszkańskie. Z tego względu historycy literatury postrzegają w poezji Czartaka swoisty rodzaj "ekspresjonizmu optymistycznego". W literaturze niemieckojęzycznej, gdzie ekspresjonizm zachował po I wojnie światowej pozycję dominującej tendencji literackiej, wyróżnia się dwie fazy kierunku, a to w związku z przejściem od problematyki metafizycznej ku historiozoficznej i postawie społecznego zaangażowania, z nasileniem się elementów groteskowych, z dążeniem do zwięzłości stylu przy zachowaniu patosu. Ekspresjonizm "drugiej fazy" jest już jednym z nurtów szeroko pojętej awangardy. Analogiczne zjawiska na polskim gruncie wystąpiły jednak poza obszarem poezji (np. twórczość Witkacego). Niemniej ekspresjonizm w okresie dwudziestolecia był zjawiskiem oddziałującym również na poetów, którzy nie byli z nim związani bezpośrednio. Jego elementy można rozpoznać w synkretycznej poetyce wczesnego Skamandra (z wyłączeniem Lechonia). Piętno ekspresjonizmu ma tutaj samo pojmowanie poezji jako ekspresji tego, co zarazem indywidualne i uniwersalne w jednostkowym "ja", panteistyczny witalizm skojarzony z Nietzscheańską kategorią dionizyjskości (zob. Wiosna i wino Wierzyńskiego, Czarna wiosna Słonimskiego, Dionizje Iwaszkiewicza, niektóre wiersze Tuwima z tomów Czyhanie na Boga oraz Sokrates tańczący), ambiwalentny stosunek do miejskiego tłumu, brutalizacja leksyki, upodobanie do eksklamacji i rozkaźników. W następnej dekadzie niektóre z tych właściwości wystąpiły szczególnie w poemacie Bal w operze Tuwima, gdzie satyryczny obraz elity politycznej i finansowej zastał połączony z wizją groteskowej, kosmicznej katastrofy i motywami satanicznymi (bal dla elit wydaje sam Szatan) - co w rezultacie dało wyjątkową, Tuwimowską wersję ekspresjonistycznej "drugiej fazy". W tym samym czasie do tradycji ekspresjonizmu nawiązali poeci (zob.) Drugiej Awangardy, później zaś - generacji wojennej (zob. Katastrofizm czasu wojny). Działo się to za sprawą motywów katastroficznych oraz groteskowych i onirycznych zarazem wizji, będących ekwiwalentem stanu emocjonalnego podmiotu (Czechowicz, Koniec świata Gałczyńskiego, Widma Gajcego i inne). (Krzysztof Uniłowski) Zob. też: POWIEŚĆ EKSPRESJONISTYCZNA