Podstawy ekonomii
EKONOMIA jest nauka o procesach gospodarczych. Stara się opisywać prawa(prawa ekonomiczne) rządzące tymi procesami. Przedmiotem zainteresowania ekonomii jest działalność ludzka, podmiotów gospodarczych. Uwarunkowaniem tej działalności jest ograniczoność zasobów gospodarczych(kapitału, ludzi, zasobów naturalnych).Funkcje ekonomii: poznawcza i aplikacyjna. Poznawcza informuje o procesach zachodzących w gospodarce, co, jak i dla kogo produkować; aplikacyjna dostarcza pewnych wskazówek przedsiębiorcom i in. W działalności gospodarczej. mikroekonomia bada poszczególne elementy tworzące gospodarkę(przedsiębiorstwa, gospodarstwa domowe..),makroekonomia zajmuje się analizą gospodarki jako całości. Bada m.in. czynniki wpływające na poziom i zmiany wielu czynników ekonomicznych. Proces gospodarowania to proces produkcji, podziału, wymiany i konsumpcji dóbr. PODMIOT GOSPODARCZYto aktywny uczestnik procesu gospodarowania, np. przedsiębiorstwa, czyli ludzie dysponujący określonym kapitałem. Własność :spółka z nieograniczoną odpowiedzialnością(poszczególni wspólnicy odpowiadają za zobowiązania spółki nie tylko wniesionym swoim udziałem, ale i całym swoim majątkiem), z ograniczoną odpowiedzialnością(tylko do zakresu wniesionego wkładu), spółki komandytowe(forma mieszana), spółka cywilna(kodeks cywilny), spółka prawa handlowego(kodeks prawa handlowego: osobowe i kapitałowe), spółka akcyjna(korporacja)-kapitał rozprowadzany jest w postaci akcji. Gospodarka: rynkowa: regulatorem procesów jest rynek; nakazowa-procesy gospodarcze regulowane są za pomocą różnego typu nakazów, zakazów. Ten drugi typ nazywany jest często gospodarką centralnie planowaną. Gospodarka towarowa lub towarowo-pieniężna to gospodarka nastawiona na sprzedaż towarów za pieniądze, gospodarka naturalna to gospodarka nastawiona przede wszystkim na bezpośrednie zaspokajanie własnych potrzeb. Ograniczoność zasobów -ma to związek z ograniczonością możliwości produkcyjnych gospodarki, co zmusza do dokonywania określonych wyborów. Z tym się wiąże krzywa transformacji, zwana też granicą możliwości produkcyjnych(w wykresie linia krzywa zaokrąglona, funkcja malejąca ) Znajdują się na niej tylko warianty ekonomicznie efektywne, są wobec siebie konkurencyjne, gdyż w każdym przypadku ilość jednego dobra jest równoważona ilością drugiego. Z tym pojęciem wiąże się też koszt alternatywny, czyli wybierając coś rezygnujemy z czegoś. Kupujemy jeden produkt, rezygnujemy z innego. Racjonalność gospodarowania jest koniecznością przy ograniczoności zasobów, dokonywanie wyborów. Zasada ta zwana jest także zasadą gospodarności. Może być ujmowana dwojako: jako zasada największego efektu przy danym nakładzie środków, albo jako zasada najmniejszego nakładu do osiągnięcia pożądanego efektu. Dokonywanie wyborów, podejmowanie decyzji, analizowanie w świetle gospodarki nazywamy rachunkiem ekonomicznym. WSPÓŁCZESNE SYSTEMY SPOŁECZNO-GOSPODARCZE rozróżniamy dwa systemy: rynkowy(gospodarka rynkowa) i nakazowo-rozdzielczy(gospodarka centralnie planowana). Gospodarka rynkowa charakteryzuje się dwiema zasadniczymi cechami:1.dominacją prywatnej własności czynników produkcji oraz 2. Rynkową alokacją zasobów gospodarczych. W gospodarce rynkowej czynniki produkcji w zdecydowanej większości są przedmiotem własności prywatnej. W tym sensie mówimy o dominacji własności prywatnej (własność kapitalistyczna, drobnotowarowa, pracownicza, publiczna, spółdzielcza).Rynkowa alokacja :rynkiem nazywamy tu samoczynnie działający mechanizm wpływający na zachowania podmiotów gospodarczych. Rynek dokonuje wyceny dóbr, rynek jest podstawowym źródłem informacji dla podmiotów gospodarczych, r. jest niezbędnym warunkiem racjonalnego wykorzystania zasobów gospodarczych, r. umożliwia ustalanie się stanów równowagi w gospodarce, r. jest weryfikatorem społecznej przydatności produkcji i zarazem mechanizmem dostosowania produkcji do potrzeb. Najważniejsze problemy runku i gospodarki to co , jak i dla kogo produkować, duże znaczenie tu mają zachowania konsumentów, istnienie efektywnej konkurencji a także podaż i popyt na dane towary. Występuje tendencja do równowagi rynkowej, ceny dóbr konsumpcyjnych oraz ceny czynników produkcyjnych równoważą popyt z podażą(równowaga rynkowa to pełne półki w sklepach w krajach stosunkowo niezamożnych).Zalety i słabości gospodarki rynkowej: tendencja do racjonalnego wykorzystywania zasobów gospodarczych, efektywny system motywacyjny, duża innowacyjność gospodarki, dyscyplina finansowa przedsiębiorstw związana z konkurencją i zasadą samofinansowania działalności gospodarczej, tendencja do samoczynnego ustalania się równowagi rynkowej, duża elastyczność gospodarki, dobre zaopatrzenie sklepów.Charakteryzuje się też niedomaganiami rynku, procesy monopolizacji gospodarki( powstanie dużych przedsiębiorstw które mają istotny wpływ na podaż dóbr...), występowanie negatywnych efektów zewnętrznych, istnienie tzw dóbr publicznych, występowanie zjawisk destabilizujących gospodarkę rynkową. GOSPODARKA CENTRALNIE PLANOWANA charakteryzowała się głównie dwiema cechami:1. Dominacją państwowej własności czynników produkcji oraz 2 . nierynkową alokacją zasobów gospodarczych. Gospodarka centralnie planowana nie miała poważniejszych zalet, oto wad:
1.nieracjonalna alokacja zasobów gospodarczych, nieefektywny system motywacyjny, niska innowacyjność gospodarki, brak dyscypliny finansowej w przedsiębiorstwach, brak tendencji do samoczynnego ustalania się równowagi rynkowej- tendencja do stałej nierównowagi., mała elastyczność gospodarki, permanentne niedobory dóbr, zanik przedsiębiorczości i rozmycie odpowiedzialności, brak podstawowych swobód obywatelskich. Plan Balcerowicza stawiał na stabilizację gospodarki w tym na zasadniczą transformację systemu społeczno-gospodarczego(prywatyzacja gospodarki) . Aby zrealizować te cele podjęto szereg działań: uwolnienie cen, dopuszczenie do swobodnego kształtowania się cen na rynku, wprowadzenie wewnętrznej wymienialności złotego, rygorystyczna polityka budżetowa( zwiększenie podatków...), zwiększenie samodzielności państwowych przedsiębiorstw , zapoczątkowanie procesu prywatyzacji przedsiębiorstw. Sukcesy planu Balcerowicza to :szybkie zrównoważenie rynku, stworzenie warunków szybkiego rozwoju gospodarczego, dynamiczny wzrost obrotu handlu zagranicznego.RYNEK, POPYT, PODAŻ: Rynkiem nazywamy całokształt transakcji kupna i sprzedaży oraz warunków, w jakich one przebiegały. Ceny dla poszczególnych podmiotów gospodarczych są informacją o przebiegu procesów gospodarczych, są parametrem potrzebnym do rachunku ekonomicznego. Rynek można klasyfikować na: rynek produktów i usług konsumpcyjnych oraz rynek czynników produkcji; rynek lokalny, regionalny, krajowy, międzynarodowy, światowy; rynek sprzedawcy i rynek nabywcy; rynek homogeniczny i heterogeniczny; rynek doskonały i niedoskonały w zależności od stopnia wyrównania się cen. Rynek doskonały charakteryzuje się spełnieniem następujących warunków: rozproszenie po stronie popytu i podaży ( w rzeczywistości nie istnieje rynek doskonały, ponieważ np. istnieje wiele różnych cen na proszek do prania. Przeciwieństwem rynku doskonałego jest rynek monopolistyczny-przedsiębiorstwo monopolistyczne jest dawca ceny, która nie jest parametrem branym z rynku. Popyt na dane dobro jest to ilość tego dobra, jaką nabywcy są w stanie nabyć po określonej cenie i w określonym czasie. Jest to popyt efektywny, czyli chęć nabycia dobra poparta możliwościami finansowymi. Popyt potencjalny-chęć nabycia dobra nie poparta możliwościami finansowymi. Popyt funkcjonalny wynika z cech jakościowych danego dobra; popyt niefunkcjonalny wynika z oddziaływania efektów zewnętrznych, np. zachowań konsumentów, wyróżniamy trzy rodzaje zachowań konsumentów:1. Efekt owczego pędu-popyt na dobro wzrasta wraz z konsumcją przez innych; 2 efekt snobizmu-popyt na dane dobro maleje wraz ze wzrostem jego konsumowania; efekt veblenowski-dotyczy popytu na dobra prestiżowe. Wyróżniamy także popyt spekulacyjny, który wiąże się z oczekiwaniami co do kształtowania się cen w przyszłości. Determinantami popytu są cena a także dochody nabywców, ceny dóbr komplementarnych i substytucyjnych, gusty....Popyt a cena zależność między popytem a ceną jest na ogół zależnością odwrotną, wzrost ceny powoduje spadek popytu, spadek ceny powoduje wzrost popytu. Wiąże się z tym efekt substytucyjny, czyli możliwość zastąpienia dobra którego cena wzrosła , innym dobrem; a także efekt dochodowy wiążący się również z podwyższeniem cen na dobra, obniża to dochód realny konsumenta, przez co może on nabyć mniej dóbr. Istnieją także nietypowe reakcje popytu na zmianę ceny towaru: popyt sztywny lub doskonale nieelastyczny -nie reaguje na zmianę ceny; popyt doskonale elastyczny-popyt reaguje krańcowo elastycznie (przy cenie „c” przedsiębiorstwo realizuje całą swoją produkcję, ale przy cenie wyższej nie realizuje żadnej jednostki produkcyjnej); popyt reagujący paradoksalnie- wzrost ceny to wzrost popytu, spadek ceny to spadek popytu. Podaż a cena Podaż danego dobra jest to ilość tego dobra zaoferowanego przez producenta do sprzedaży po danej cenie w określonym czasie. Podaż jest to cena, wzrost ceny powoduje wzrost podaży, a spadek ceny-spadek podaży. Pozacenowe determinanty podaży to koszty wytwarzania, czynniki naturalne...Reakcja podaży na zmianę czynników ją określających wymaga czasu, w przeciwieństwie do reakcji popytu na zmianę ceny. Wyróżniamy podaż w okresie ultrakrótkim, krótkim i długim. Gra popytu i podaży to istota mechanizmu rynkowego. Gdy pojawi się cena wyższa od równowagi pojawi się wtedy nadwyżka, czyli popyt będzie mniejszy od podaży i odwrotnie jest z niedoborem. Te procesy ustalają cenę, usuwającą z rynku nadmiar produktów lub ich niedobór-cena równowagi rynkowej. Elastyczność popytu i podaży :cenowa elastyczność popytu: współczynnikiem cenowej elastyczności popytu jest E= dPp/Pp :dc/c, gdzie dPp/Pp-wzgędna procentowa zmiana popytu, dc/c-względna procentowa zmiana ceny. Współczynnik jest zawarty w przedziale (0,1) , gdy E dąży do nieskończoności to popyt jest doskonale elastyczny, gdy E>1 to jest wysoce elastyczny. Mieszana cenowa elastyczność popytu (reaguje nie tylko na cenę tego dobra ale również na zmianę cen dóbr substytucyjnych lub komplementarnych). Reakcję popytu na dobro X na zmianę ceny dobra subst. /kompl. Dobra Y nazywamy mieszaną cenową elastycznością popytu. Współczynnik : Ed =dPpx/Ppx :dcy/cy. Znak ujemny świadczy o komplementarności dóbr X i Y, a dodatni -o substytucyjności tych dóbr. Dochodowa elastyczność popytu -reakcja popytu na wzrost dochodu; współczynnik dochodowej elastyczności popytu: E=dPp/Pp: dD/D, gdzie dD/D oznacza względną zmianę % dochodu. Kiedy Ed<0 są to dobra podrzędne, mające lepsze substytuty; dla Ed>0 -dobra normalne; Ed=1- względna zmiana dochodu równa się względnej zmianie popytu, Ed>1-dobra wyższego rzędu, Ed<1-dobra podstawowe. Cenowa elastyczność podaży: współczynnik tej c. Elastyczności to Ec=dPd/Pd: dC/C, gdzie dPdPd to względna % zmiana podaży, dC/C względna % zmiana ceny, gdy Ec=0 tzn. nie reaguje na zmiany, jest nieelastyczna, Ec=1-zmiana podaży=zmianie ceny, Ec (0,1) podaż jest mało elastyczna, Ec>1 wysoce elastyczna, gdy Ec dązy do nieskończoności to podaż jest doskonale elastyczna. TEORIA WYBORU KONSUMENTA (gospodarstwa domowego) konsumenci (państwo, handlowcy, producenci) dążą do maksymalizacji użyteczności .Użyteczność całkowita suma satysfakcji czerpanej ze spożycia określonej wybranej przez konsumenta struktury dóbr. Użyteczność krańcowa jest to dodatkowe zadowolenie ze spożywania, konsumpcji kolejnej jednostki towaru. Uk=dUc/dQ=Uc`(Q). Krzywa obojętności-różne kombinacje dwóch towarów dający ten sam poziom użyteczności całkowitej.(im wyższa krzywa obojętności tym wyższe Uc, dotyczy głównie gustów konsumenta, nie dotyczy cen). Linia ograniczenia budżetowego (ograniczenie budżetowe) przedstawia wszystkie kombinacje towarów przy określonych dochodach: D=Qx Cx+ Qy Cy, gdzie D-dochód, Qx, Qy-ilość XiY, Cx, Cy-cena XiY. Gospodarka rynkowa jest uwarunkowana stroną popytową, a gospodarka centralnie planowana jest uwarunkowana stroną producenta.PPRZEDSIĘBIORSTWO jest wyodrębnioną pod względem ekonomicznym jednostką prowadzącą działalność produkcyjną, handlową, usługową. Do uruchomienia i prawidłowego wykorzystania czynników produkcji, czyli ziemi, kapitału i pracy, potrzebny jest przedsiębiorca, dąży on do osiągnięcia jak najwyższego zysku. Do jego funkcji należą:inicjowanie oraz uruchamianie działalności gosp oraz różnego typu innowacji techniczno-organizacyjnych; podejmowanie kluczowych decyzji związanych z funkcjonowaniem przedsiębiorstwa; podejmowanie ryzyka związanego z prowadzeniem przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwa są zróżnicowane pod względem form własności, struktur organizacyjnych, rozmiarów. Majątek przedsiębiorstwa można podzielić na: majątek trwały (środki trwałe-budynki, samochody, maszyny), majątek obrotowy (środki obrotowe-gotowe produkty, paliwo, gotówka, materiały). Cały ten majątek obrotowy i trwały określa się mianem aktywa, ze względu na to że biorą czynny udział w realizacji zadań przedsiębiorstwa, pasywami natomiast nazywamy fundusze własne i obce. Ponadto występują pojęcia kosztów, przychodów, zysk lub strata(brutto/z podatkiem i netto/po potrąceniu podatku dochodowego).Funkcje przedsiębiorstwa:1 podażowa (produkcyjna)-wytwarzanie dóbr, usług oraz kierowanie ich na rynek;2 popytowa-przedsiębiorstwa zgłaszają popyt na rzeczowe i osobowe czynniki produkcji; Z funkcjami przedsiębiorstwa związane jest prawo malejących przychodów-zmiana między stałymi a zmiennymi czynnikami produkcji powoduje zmianę dynamiki przychodów. Jeżeli przedsiębiorstwo będzie zwiekszało o tę samą ilość nakład jednego czynnika nie zmieniając il pozostałych czynników, to wynikające stąd przyrosty produkcji będą coraz mniejsze. Krzywa całkowitej produkcji- ilustruje w jaki sposób kształtuje się wielkość produkcji przy zastosowaniu czynników zmiennych i stałych; Produkcja krańcowa wydajność dodatkowo zaangażowanego czynnika produkcji. Daje odp na pytanie jaki będzie przyrost produkcji przez zatrudnienie dodatkowego pracownika. Pp=Pc/Np., gdzie Pp-produkt przeciętny, Pc-produkcja całkowita, Np.-nakład pracowików; a wzór na produkt krańcowy: Pk=dPc/dNp. Krańcowa stopa substytucji (Kss) jednego z czynników produkcji (np.kapitału) przez drugi czynnik (np.pracę) nazywamy stosunek przyrostu nakładów drugiego czynnika przy danej ilości wytworzonego produktu. Kss informuje nas o tym ile jednostek kapitału zastępuje jedna jednostka pracy. Kss(a,b)= dQa/dQb. Linia jednakowego kosztu-izokoszta- kombinacje czynników produkcji, które przy danych cenach producent może zakupić za posiadaną wielkość nakładów;Koszty stałe-wielkość ich nie zmienia się przy zmianie rozmiarów firmy (odwrotnie zmienne ), koszty całkowite to koszty zmienne=stałe (Kc=Kz=Ks) , Kp=Kc/Q, gdzie Kp to Koszt jednostkowy, czyli przeciętny, Q-ilość; Koszty krańcowe (Kk) informują o tym jak wzrastają koszty całkowite przy wzroście produkcji o jednostkę wyrobu: Kk=dKc/dQ. Utarg =przychód: Uc=cQ, Uc-utarg całkowity; utarg przeciętny-przypadający na jednostkę sprzedaną; utarg krańcowy- Uk=dUc/dQ=Uc`(Q). Zysk=przychód całkowity-koszty całkowit Z=Uc-Kc. Maksymalizacja zysków Z(Q)=Uc(Q)-Kc(Q) , warunki maksymalizacji zysków Uc`(Q)=Uk; Kc`(Q)=Kk; Uk-Kk=0 wtt Uk=Kk PIENIĄDZ powszechnie akceptowany środek płatniczy oraz do realizacji zobowiązań(długów), prawnie przyjęty środek wymienny. Cechy: pieniądz towarowy-miał funkcje użyteczne, ale też pełniły funkcję pieniądza (np.krowa), pieniądz kruszcowy. Rodzaje pieniądza-banknoty, bilony; bezgotówkowy; plastikowy (karta płatnicza); płatność-łatwość zamiany na konkretne towary i usługi. Aby pieniądz spełniał swoje funkcje wartość pieniądza powinna być stała.; samoistna wartość pieniądza to cena materiału z którego został wydrukowany. Koszt posiadania pieniądza wiąże się z alternatywnymi formami przechowywania bogactwa. Naprostszą metodą przechowywania pieniądza są obligacje państwowe, które przynoszą pewien stały dochód w postaci odsetek. Nominalna stopa oprocentowania obligacji i realna stopa obligacji-czyli pomniejszona nominalna o stopę inflacji. Popyt na pieniądz i podaż pieniądza :popyt na pieniądz jest to ilość pieniądza, na jaką istnieje zapotrzebowanie zgłaszane przez podmioty gospodarcze, podaż pieniądza jest to ilość pieniądza wprowadzanego do obiegu.. Popyt transakcyjny-wiąże się z trzymaniem pieniądza w celu realizacji przewidywanych zakupów, popyt przezornościowy-w celu zrobienia nieoczekiwanych zakupów, popyt spekulacyjny-wiąże się z gromadzeniem pieniądza w celu jego ulokowania w konkretne towary . Popyt na pieniądz rośnie wraz ze wzrostem realnego dochodu narodowego, maleje wraz ze wzrostem nominalnej stopy procentowej. BANKI funkcje banku centralnego:-bank banków-centralny bank prowadzi rachunki banków komercyjnych, banki mogą zaciągać kredyty lombardowe pod zastaw papierów wartościowych; -prowadzi emisje pieniądza; - prowadzi rachunki rządu (bank państwa)-może udzielać rządowi pożyczek; - pełni funkcję centrum walutowego kraju. Stopa redyskontowa minimalna relacja rezerw gotówkowych do wkładów, jaką muszą utrzymywać banki komercyjne na mocy decyzji banku centralnego. INFLACJA jest to proces wzrostu ogólnego poziomu cen, jest proesem ciągłym, rozłożonym w okresie czasu.Rodzaje inflacji: pełzająca (wskaźnik<5% rocznie), umiarkowana 5-10%, galopująca 10-150% , hiperinflacja powyżej 150% rocznie.;monetarna, popytowa, kosztowa; jawna i ukryta. Popytowa-ludzie chcą więcej kupić niż gospodarka może im produkować:budżetowa-zwiększone wydatki budżetowe;kredytowa-nadmierne akcje kredytowe;płacowa-nadmierny wynik płac, kosztowa-wywołana przez wzrost kosztów produkcji, strukturalna- wynika z niedostosowań strukturalnych, wtedy kiedy producenci nie są w stanie dostosować się do zmian w gospodarce, może pojawiać się też czynnik konkurentów z zagranicy. Aby zwalczyć inflację należy zidentyfikować rodzaj inflacji i stosować narzędzia odpowiednie do jej zwalczenia Wskaźnikiem określającym inflację jest wskażnik wzrostu cen, towarów i usług konsumpcyjnych. DEFLACJA jest zjawiskiem odwrotnym do inflacji. Proces spadku ogólnego poziomu cen( Japonia). RYNEK PRACY -występuje popyt i podaż na pracę. Popyt na pracę zgłaszają pracodawcy, natomiast podaż na pracę-pracownicy. Minimalna płaca zapobiega wykorzystywaniu pracownika, może ona doprowadzić do wzrostu bezrobocia (np. przy podniesieniu minimalnej płacy z 780 do 870 .BEZROBOCIE frykcyjne (przejściowe)-wystepuje przy zmianie miejsca pracy, zamieszkania i konieczności przy tym zmianie pracy; cykliczne-wywołane przez okresowe spadki koniunktury gospodarczej. Dotyczy rozwoju gospodarczego w dłuższym okresie czasu; strukturalne- spowodowane jest potrzebą zmian kwalifikacji pracowników, wywołane innowacjami technologicznymi itp.; klasyczne-występuje wtedy gdy płaca jest rozmyślnie utrzymywana na poziomie nie zapewniającym równowagi na rynku pracy; sezonowa-związana z pracą sezonową; ukryte-w przypadku , gdy bezrobotny nie zostaje zgłoszony do biura bezrobotnych; bezrobocie dobrowolne, kiedy bezrobotny mógłby pracować ale nie chce; przymusowe-bezrobotny chciałby pracować ale nie ma pracy.
Walka z bezrobociem 1 pasywnapolityka na rynku pracy-różne formy pomocy finansowej dla bezrobotnych, aktywna- działania pomagające w tworzeniu nowych miejsc pracy itp. KRZYWA PHILIPSA wyższym poziomom stopy bezrobocia odpowiada niższe tempo wzrostu płac nominalnych, gdy zaś koniunktura się poprawia i bezrobocie spada, tempo wzrostu płac nominalnych wzrasta.