Ergonomia, definicje

Nazwa ergonomia wywodzi się z dwóch greckich słów ergon - praca, dzieło i nomos - prawo, zasada. Twórcą terminu "ergonomia" jest Wojciech Jastrzębowski, który

zdefiniował ergonomię jako naukę o używaniu nadanych człowiekowi od Stwórcy sił i zdolności.

W polskiej literaturze występuje wiele definicji tej nauki, które podkreślają, że ergonomia jest przede wszystkim dziedziną działalności humanistycznej. Centralnym jej zainteresowaniem nie jest efekt ekonomiczny, a człowiek. W ergonomii dominuje troska o potrzeby zdrowotne i różnorodne możliwości rozwojowe człowieka. Troska ta wyraża się w:

- dążeniu do dostosowania świata materialnego do potrzeb i ograniczeń fizycznych oraz psychicznych człowieka w celu usunięcia zagrożeń zdrowia i życia;

- zapewnieniu człowiekowi dominacji nad elementami materialnymi;

- optymalizacji kosztu biologicznego pracy człowieka i stworzeniu wygodnych, a nawet komfortowych warunków podczas wykonywania obowiązków zawodowych.

Według Międzynarodowego Stowarzyszenia Ergonomicznego (IEA)„Ergonomia określa stosunki powstające między człowiekiem a jego zajęciem, sprzętem i środowiskiem w najszerszym tego słowa znaczeniu, włączając w to sytuacje związane z pracą, zabawą, rekreacją i podróżą” [1]

Polskie Towarzystwo Ergonomiczne w swoim statucie w roku 1977 przyjęło następującą definicję „Ergonomia zmierza do dostosowania narzędzi, maszyn, urządzeń, technologii materialnego środowiska pracy i życia oraz przedmiotów powszechnego użytku do wymogów fizycznych i psychicznych człowieka”.[2]

Według J. Rosnera „przedmiotem ergonomii są zagadnienia dostosowania maszyn,

narzędzi i urządzeń oraz materialnego środowiska pracy do możliwości

i potrzeb człowieka w celu usunięcia zagrożeń jego zdrowia i życia,

optymalizacji kosztu biologicznego pracy i zapewnienia wygody podczas jej

wykonywania [3]

Ergonomia (gr. εργον - praca + νομοσ - prawo) - nauka o pracy, czyli dyscyplina naukowa zajmująca się dostosowaniem pracy do możliwości psychofizycznych człowieka. Ma na celu humanizowanie pracy poprzez taką organizację układu: człowiek - maszyna - warunki otoczenia, aby wykonywana ona była przy możliwie niskim koszcie biologicznym i najbardziej efektywnie, co uzyskuje się m.in. poprzez eliminację źródeł chorób zawodowych. Ergonomia jest nauką interdyscyplinarną. Korzysta z dorobku takich nauk lub dziedzin naukowych jak: psychologia pracy, socjologia pracy, fizjologia pracy, higiena, medycyna pracy, organizacja pracy, antropometria oraz nauk technicznych, np. materiałoznawstwa, budowy maszyn.

(Źródło: Wikipedia)

ZASTOSOWANIE ERGONOMII W ŚRODOWISKU CZŁOWIEKA

Zastosowanie ergonomii koncentruje się na czterech płaszczyznach:

- ergonomia wyrobów masowego użytku;

- ergonomia a zadowolenie z pracy;

- ergonomia osób w starszym wieku;

- społeczne i ekonomiczne aspekty ergonomii.

Lp.	Kierunek ergonomii	Najważniejsze cechy
1.	Ergonomia wyrobów masowego użytku	Metody kontroli wyrobów masowej konsumpcji mają na celu ustalenie, czy: - dany wyrób spełnia przewidziane dla niego funkcje; - dany wyrób spełnia swą rolę w systemie społecznym jako całości; - dany wyrób jest wygodny i łatwy w użyciu; - dany wyrób nadaje się do używania przez specjalne grupy konsumentów (osoby starsze i niepełnosprawne).
2.	Ergonomia a zadowolenie z pracy (humanizacja pracy)	Celem badań w tym kierunku jest zintegrowanie wysiłków zmierzających do poprawy warunków w jakich wykonywana jest praca. Wykorzystanie dorobku naukowego socjologii, organizacji i ekonomii.
3.	Ergonomia osób w starszym wieku	Uwzględnienie w ergonomii koncepcyjnej: - cech fizycznych i właściwości psychicznych innych grup ludności niż mężczyźni (kobiety, osoby starsze i sprawni inaczej); - stopniowe odchodzenie od pojęcia „człowieka przeciętnego” w odniesieniu do danych antropometrycznych w pracach projektowych i wymagań siłowych, szybkości przekazywania i liczby podanych informacji, wytrzymałości na warunki stresowe (wysokie temperatury, hałas, warunki oświetlenia).
4.	Społeczne i ekonomiczne aspekty ergonomii	Powiązanie ergonomii z założeniami polityki społecznej i ekonomicznej w odniesieniu do pojedynczego pracownika i jego maszyny lub stanowiska pracy, jak i w odniesieniu do projektowania systemowego.

Źródło: Olszewski J., Podstawy ergonomii i fizjologii pracy, Akademia Ekonomiczna,

Poznań 1997, str.14.

Ergonomia wyrobów masowego użytku

Ergonomiczność wyrobu jest jednym z najważniejszych kryterium jakości. Każdy z wyrobów posiada jakość o określonym poziomie, a ergonomiczność rozumiana jest jako zbiór cech obiektywnych decydujących o poziomie dostosowania jego budowy, funkcji, kształtu i wyglądu do cech człowieka posługującego się tym obiektem.

Wszystkie wyroby z punktu widzenia ich zastosowania możemy podzielić na łatwe lub trudne w użytkowaniu, eksploatacji lub obsługiwaniu. Może się zdarzyć także, że dany wyrób będzie jednocześnie łatwy w obsłudze i trudny w użytkowaniu i odwrotnie. Trzeba pamiętać, że coraz częściej człowiek w procesach przemysłowych ma do czynienia z wyrobami trudnymi w eksploatacji. W takich warunkach decydujący wpływ na jakość wyrobu ma poziom ergonomicznej jakości warunków pracy.

Ergonomia a zadowolenie z pracy

Podstawowym warunkiem przy planowaniu pracy jest jej bezpieczeństwo. Wymaga to wiedzy nie tylko o niezawodności działania układów technicznych, ale i człowieka, jego możliwości fizycznych i psychicznych. Nie każdy może bowiem pracować na dowolnym stanowisku pracy. Sprawa jest istotna, gdyż rola człowieka w sterowaniu produkcją stale wzrasta. W każdym procesie produkcyjnym człowiek jest czynnikiem decydującym dla wytwarzanych dóbr materialnych, ich jakości i ilości. Podtrzymywanie sprawności fizycznej i dobrego samopoczucia psychicznego człowieka jest podstawowym nakazem dla stworzenia optymalnych warunków pracy. Oznacza to zapewnienie wydajności wykonywanej pracy w warunkach pełnego bezpieczeństwa, pozwalającego na wszechstronny rozwój pracownika - intelektualnego, psychicznego i społecznego.

Należy pamiętać o tym, że optymalizacja warunków pracy to nie tylko dobre projektowanie, ale także nieustanne korygowanie i uwzględnianie zmian zachodzących w organizacji i wyposażeniu stanowiska.

Podstawą tworzenia zasad kształtowania optymalnych warunków pracy jest znajomość możliwości człowieka. Istotna jest przede wszystkim znajomość jego ograniczeń. Gdy praca przekracza możliwości adaptacji, może pojawić się zmęczenie, umysłowe i fizyczne. Rozwijają się choroby zawodowe. Traci na tym wydajność pracy. Może to oznaczać, że dane środowisko pracy zostało nieprawidłowo zaprojektowane i należy je natychmiast zreorganizować.

Ergonomia osób w starszym wieku

Mimo, iż procesy starzenia, zwłaszcza fizycznego, można spowolnić racjonalnym trybem życia, odpowiednim treningiem i odżywianiem się, to występują określone charakterystyczne symptomy obniżonej wraz z wiekiem wydolności fizycznej, fizjologicznej a także psychicznej.

W tym przypadku zainteresowanie ergonomii obejmuje analizę trudności napotykanych przez osoby starsze, przy wykonywaniu przez nich pracy zawodowej i rozwiązywaniu problemów życia codziennego.

Ergonomia postuluje coraz szerszą integrację osób starszych w zakładach pracy, co wymaga podjęcia konkretnych działań w celu dostosowania materialnego środowiska pracy do odmiennych potrzeb psychofizycznych osób starszych. Osoby starsze mogą zadowalająco wykonywać obowiązki na specjalnie przystosowanych stanowiskach pracy. Stanowiska te powinny uwzględniać choroby wieku starczego, obejmujące choroby układu ruchu, ograniczenie swobody ruchu, spadek zdolności reakcyjnej mózgu oraz zmniejszenie sprawności psychicznej, a niekiedy zmiany psychiczne ze

skłonnością do stanów depresyjnych, będące wynikiem samotności. [4]

Społeczne i ekonomiczne aspekty ergonomii

Ekonomiczne aspekty ergonomii wyrażają się przede wszystkim w zwiększaniu wydajności jakości wykonywanej pracy, w miarę jak materialne warunki pracy i organizacja jej procesu staje się coraz lepiej dostosowana do możliwości człowieka.

Brak rozwiązań ergonomicznych wpływa na zwiększone koszty i straty poniesione przez „gospodarkę narodową”. Do najważniejszych strat należą:

- wypadki przy pracy, które powodują stratę czasu poszkodowanego, świadków wypadku i kadry kierowniczej, ponoszenie kosztów odszkodowań, absencję poszkodowanego, uszkodzenie urządzeń technicznych, postój maszyny itp.;

- konsekwencje występowania choroby zawodowej, (absencja, koszty odszkodowań, przekwalifikowania itp.;)

- zmniejszoną wydajność pracy wszystkich pracowników, występującą, gdy obsługa urządzenia wymusza zbyt wiele wydatku energetycznego organizmu ludzkiego ze względu na nieprawidłowe rozmieszczenie elementów sterowniczych czy sygnalizacyjnych, narzędzia i materiały produkcyjne położone za daleko, szybsze i większe zmęczenie pracą wskutek niewłaściwie zaprojektowanego krzesła itp. Tego typu koszty są najtrudniejsze do oceny ekonomicznej.

Znaczenie społeczne ergonomii przede wszystkim dotyczy poprawy stanu bezpieczeństwa i higieny pracy. Ogólna poprawa stanu zdrowia oznacza mniej problemów w rodzinie. Jeśli takie problemy występują na skalę masową to mogą powodować zaburzenia społeczne, które negatywnie wpływają na pracę i życie osób związanych z osobą poszkodowaną bądź osób z orzeczoną chorobą zawodową. Poprawa materialnych warunków pracy znacząco wpływa na fluktuację kadr (inaczej płynność personelu lub ruchliwość pracownicza - najprościej rzecz ujmując, fluktuacja to przychodzenie i odchodzenie ludzi z pracy, zarówno na własne życzenie jak i z woli pracodawcy (zwolnienia, wypowiedzenia pracy), czynnik ten można uznać za jeden z ważnych elementów warunkujących stabilizację załogi zakładu pracy.

Rodzaje Ergonomii

Najpopularniejszy jest podział na ergonomię korekcyjną i ergonomię koncepcyjną.

Ergonomia korekcyjna

Ergonomia korekcyjna jest bardzo praktyczna, przedmiotem jej zainteresowania jest analiza już istniejących warunków pracy z punktu widzenia ich dostosowania do właściwości fizjologicznych, psychicznych i anatomicznych pracowników. Analizuje się możliwe rozwiązania, które mogą prowadzić do zmniejszenia istniejących obciążeń. Rozważa się również podjecie takich działań, które usprawnią wykonywanie obowiązków, poprawią wydajność i jakość pracy.

Korekta stanowisk pracy odbywa się przede wszystkim na drodze modernizacji maszyn i urządzeń, wymiany sprzętu na sprzęt ergonomiczny.

Ergonomia korekcyjna jest procesem ciągłym, ponieważ obserwacje wadliwych rozwiązań systemów człowiek - praca są niewyczerpanym źródłem usprawnień i doskonalenia tych warunków: [5]

- utrzymanie się wielu wadliwych rozwiązań w zakładach pracy pozostaje w związku faktem, że w przemyśle, w rolnictwie czy komunikacji używa się wiele starego sprzętu;

- niezależnie od tego na nowe konstrukcje często przenoszone są błędy powstałe w przeszłości;

- wiele złego powstaje też w procesie realizacji projektów nowych urządzeń technicznych, zwłaszcza pod wpływem fałszywie pojętych przesłanek oszczędnościowych;

- nowe wynalazki i nowa technika, likwidując wiele dotychczasowych niedogodności i zagrożeń, niosą ze sobą inne, nie przewidziane przez projektantów niebezpieczeństwa - zatruwanie powietrza i wód, niszczenie przyrody, hałas, wibracje, zaburzenia nerwicowe wywołane absorbującą układ nerwowy, wysoce odpowiedzialną pracą.

Ergonomia koncepcyjna

Ergonomia koncepcyjna zajmuje się optymalizacją układu człowiek - technika - środowisko na etapie projektowania. Jej celem jest stosowanie ergonomicznie prawidłowych rozwiązań już w fazie przygotowywania projektów (maszyn, urządzeń, narzędzi, stanowisk roboczych, hal i budynków, a także mieszkań, szkół i innych konstrukcji). Punktem odniesienia są możliwości psychofizyczne człowieka - do nich to właśnie dostosowywane są projekty.

Ergonomia koncepcyjna napotyka na trzy bariery, w tym dwie natury psychologicznej, a jedną organizacyjnej: [6]

- psychologicznej - projektant może mieć wewnętrzne przekonanie, że trudny problem, przed którym stanął, jest niemożliwy do rozwiązania lub nierealny albo, że tego dotąd nie było;

- psychologicznej - projektant z dłuższym stażem pracy może mieć tendencje do preferowania stereotypowych, tradycyjnych i często przestarzałych rozwiązań lub też stosuje rozwiązania z jednej wybranej techniki czy technologii. Powoduje to zawężenie obszaru możliwych rozwiązań projektu. Często też pojawia się obawa przed nowością i niechęć do podjęcia ryzyka;

- organizacyjnej - dotyczy trudności w zorganizowaniu zespołu specjalistów z różnych dziedzin (inżynier lub architekt, psycholog pracy i fizjolog pracy) i koordynacji ich prac. Jeżeli decyzje projektowe musi podejmować jedna osoba, to z natury nie jest ona kompetentna w zakresie wielu zagadnień, o których decyduje. Inżynier przekładając istotę funkcji, jakie ma spełniać obiekt na język techniki, wybiera z nich zazwyczaj takie elementy, które może potraktować jako parametry charakteryzujące przyszłą konstrukcję.

Obydwa rodzaje ergonomii - korekcyjna i koncepcyjna - uzupełniają się nawzajem i są ze sobą ściśle powiązane. Każda czerpie informacje zdobyte podczas analiz przeprowadzanych przez ten drugi kierunek nauki. Najbardziej racjonalne jest korzystanie z wiedzy i działań ergonomii koncepcyjnej, ponieważ o wiele łatwiej jest urządzić miejsce pracy zgodnie z nowopowstałym projektem, niż przerabiać i dostosowywać do wymogów ergonomii środowisko pracy, w którym pracownicy są już przyzwyczajeni do obecnych norm, zasad i warunków, oraz do ustawienia poszczególnych maszyn i urządzeń. (Internet WWW.wep.com.pl)

⁴.( Górska E., Tytyk E., Ergonomia w projektowaniu stanowisk pracy. Podstawy

teoretyczne, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1998, str. 105.

⁵ (Rosner J., Ergonomia, PWE, Warszawa 1985, str. 29.)

6 Górska E., Tytyk E., Ergonomia w projektowaniu stanowisk pracy. Podstawy teoretyczne, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1998, str. 14-15.

---