NIEPOWODZENIA SZKOLNE

Zgodnie z definicją W. Okonia, niepowodzenie szkolne to „proces pojawiania się i utrwalania rozbieżności między celami edukacji a osiągnięciami uczniów oraz kształtowania się negatywnego stosunku młodzieży wobec wymagań szkoły”. Przybierają one charakter ukryty i jawny. Pierwsze z nich występują wówczas, gdy nauczyciele nie dostrzegają braków w wiedzy i umiejętnościach uczniów, mimo że faktycznie one istnieją. Stają się one coraz większe. Towarzyszą im pierwsze oznaki niezadowolenia ze szkoły i negatywnego do niej stosunku. Te opóźnienia prowadzą do niepowodzeń jawnych. Znajdują one odzwierciedlenie w ocenach niedostatecznych. Jeżeli odnoszą się one do wyników całorocznej pracy uczniów, muszą oni powtarzać klasę. Zjawisko drugoroczności i wieloroczności prowadzi często do odpadu i odsiewu szkolnego, tzn. całkowitego przerwania przez uczniów nauki przed ukończeniem szkoły.

Wielu uczniów uczęszczających do szkoły napotyka na różne trudności, które uniemożliwiają uczenie się. Każdy nauczyciel winien zdawać sobie sprawę z charakteru i typu tych trudności, by w porę i z odpowiednim skutkiem udzielić im pomocy, aby te trudności nie przerodziły się w niepowodzenia szkolne.

W praktyce szkolnej spotykamy następujące rodzaje trudności:

1. zależne od ucznia (niewłaściwe sposoby uczenia się wynikające z nieznajomości zasad pracy umysłowej; brak materiału z wcześniejszych okresów; nieumiejętność przeprowadzania takich operacji umysłowych jak: obserwowanie, wnioskowanie i porównywanie);

2. zależne od nauczyciela (nie stosuje skutecznych metod nauczania - uczenia się; nie likwiduje braków w wiedzy uczniów; nie wzbudza u uczniów zainteresowań nauką);

3. zależne od programu kształcenia (uczeń spotyka się z nowymi treściami, często zupełnie obcymi; słownictwo staje się coraz bardziej naukowe; nowe pojęcia są bardziej złożone, odbiegające od treści i doświadczeń życiowych);

4. zależne od stosowanych form, metod i środków realizacji programu (nieodpowiednie podręczniki i przedstawiające treści nauczania w sposób mało atrakcyjny; często mają zły układ, duży stopień abstrakcyjności, co w większości przypadków nie służy przezwyciężaniu trudności).

Objawy niepowodzeń w nauce:

- niechęć do przedmiotu;

- opuszczanie lekcji;

- zaniedbywanie zadań domowych;

- zbywanie pytań rodziców o postępy w nauce oraz skutki ich lekceważenia przez rodziców: nawarstwianie zaległości, zniechęcenie do nauki, drugoroczność.

Podstawowe źródło trudności tkwi w nieprawidłowym procesie nauczania, tj. niedostatecznym preferowaniu metod, wymagań do indywidualnych potrzeb, możliwości dzieci, należy przyjąć, iż niekoniecznie wszyscy uczniowie w klasie ucząc się razem muszą wykonać to samo, w tym samym czasie oraz dochodzić do podobnych efektów.

Należy maksymalnie dostosować stopień trudności do możliwości, potrzeb ucznia i tę drogę należy uznać za najbardziej skuteczną w przezwyciężaniu trudności w uczeniu się.

Do innych przyczyn trudności w nauce należą:

- brak warunków do odrabiania lekcji;

- zła atmosfera domowa;

- konflikty dziecka;

- zły stan zdrowia (np. wady wzroku, słuchu, nadmierna pobudliwość, brak pamięci itp.);

- brak opieki;

- strach, lęk;

- ujemny wpływ rówieśników;

- izolacja w zespole klasowym;

- brak kontaktu z nauczycielem;

- nieumiejętność zorganizowania pracy;

- nieumiejętność uczenia się;

- lekceważenie obowiązków i brak samokontroli;

- nadmierna lub zbyt mała pewność siebie;

- brak zainteresowania i zdolności;

- brak systematyczności;

- inne zainteresowania stanowiące przeszkodę w osiąganiu pozytywnych wyników w nauce szkolnej.

Szybkie stwierdzenie przyczyn niepowodzeń szkolnych może być realną podstawą skutecznej pomocy. Możemy tutaj wykorzystać następujące formy przyjścia z pomocą:

- umożliwienie uczniowi słabszemu nawiązania kontaktu z uczniem osiągającym bardzo dobre wyniki w nauce danego przedmiotu;

- praca w jednej grupie ćwiczeniowej lub zespole;

- wspólne rozwiązywanie prac domowych;

- wspólne powtarzanie materiału przed sprawdzianami wiedzy i umiejętności;

- powierzanie uczniowi mającemu kłopoty i trudności pewnych obowiązków związanych z danym przedmiotem, np. opieka nad hodowlą w klasie, działce szkolnej, wykonanie określonej pomocy dydaktycznej, prośba przyniesienia na lekcję zbioru znaczków pocztowych, określonej książki przyrodniczej lub czasopisma (aktywizowanie);

- włączanie uczniów słabych do zespołów wyrównawczych (przed ich włączeniem należy sprawdzić wiadomości i umiejętności każdego uczestnika zespołu w celu omówienia ich braków wraz z przygotowaniem programu pomocowego).

Do innych form przezwyciężania trudności w nauce można zaliczyć także:

- zapewnienie komfortu emocjonalnego;

- dostarczanie szeregu doświadczeń związanych z osiąganiem sukcesu;

- dużą ilość wzmocnień;

- zmienianie obrazu własnej osoby ucznia na bardziej pozytywną;

- wyrobienie motywów uczenia się;

- systematyczną kontrolę;

- wdrażanie do samodzielności;

- kontakt rodziców ze szkołą;

- organizację pracy oraz zajęć domowych dziecka.

Wśród specyficznych trudności w uczeniu się najczęściej spotykamy te, które dotyczą umiejętności czytania i pisania; wówczas stosujemy nazwę specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu (dysleksja).

Objawy zaburzeń u dzieci ze specyficznymi trudnościami w czytaniu i pisaniu:

2. Objawy zaburzeń analizy i syntezy wzrokowej:

- ubogi opis obrazka, wypowiedzi skąpe, niepełne, gdyż dziecko zauważa małą liczbe szczegółów;

- ubogie, uproszczone rysunki;

- w czytaniu mylenie liter kształtopodobnych, czytanie nierytmiczne, długo utrzymuje się literowanie; dziecko koncentruje się na technicznej stronie czytania, co utrudnia rozumienie treści;

- w pisaniu mylenie liter kształtopodobnych, opuszczanie drobnych elementów graficznych, błędy ortograficzne;

- trudności w posługiwaniu się mapą oraz w nauce języków obcych 9związane z opanowaniem nowych znaków graficznych).

3. Objawy zaburzenia orientacji przestrzennej:

- podczas opowiadania obrazka trudności w opisie relacji przestrzennych (na lewo, na prawo, na dole, pod, nad itd.);

- w rysunkach widoczne trudności w rozplanowaniu rysunku, zakłócenia proporcji elementów;

- w czytaniu przestawianie, opuszczanie liter, sylab, a nawet całych linijek;

- w piśmie mylenie liter różniących się położeniem w stosunku do osi pionowej (d-g, b-p) lub poziomej (m-w, n-u), tzw. inwersja statyczna.

4. Objawy zaburzeń analizy i syntezy słuchowej:

- w wypowiadaniu się ubogi słownik, często agramatyczny;

- w czytaniu długo utrzymujące się literowanie, kłopoty z syntezą dźwięków, nieuwzględnianie znaków przystankowych. Poza tym opuszczanie liter, mylenie wyrazów o podobnym brzmieniu;

- w piśmie mylenie liter dźwiękopodobnych, złe różnicowanie głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych, błędy w pisaniu wyrazów z dwuznakowymi grupami spółgłosek, zmiękczeniami.

5. Objawy zaburzeń kinestetyczno-ruchowych:

- w rysunkach widoczny zbyt mały lub zbyt duży nacisk ołówka, rysunki niestaranne;

- w piśmie wolne tempo, dysproporcje między literami; litery wychodzą poza linię; nieprawidłowe połączenia między literami; różne odchylenie liter;

6. Objawy zaburzeń lateralizacji:

- w rysunkach zmiany kierunku;

- w czytaniu i pisaniu - statyczne i dynamiczne odwracanie liter, uporczywe opuszczanie lub dodawanie liter, błędne odtwarzanie liter (dziecko niedokładnie odczytuje i pisze np. los jako las, sęk jako sok itp.).

Zdiagnozowanie ucznia ze specyficznymi trudnościami w nauce pisania i czytania nakłada na nauczycieli obowiązek podjęcia następujących działań:

1. Indywidualizacja pracy w klasie szkolnej:

- dodatkowe ćwiczenia, realizowane podczas lekcji i w domu (nauczyciel zadając ćwiczenia do domu powinien ściśle współpracować z rodzicami);

- częstsze odpytywanie ustne;

- wydłużanie czasu na prace pisemne czy zezwalanie na przygotowywanie części prac z pomocą komputera lub maszyny do pisania;

- stawianie dziecku wymagań stosownie do jego możliwości.

2. Sposób oceniania:

- klasyfikowanie ucznia głównie na podstawie wypowiedzi ustnych;

- ocenianie prac pisemnych przede wszystkim na podstawie ich treści;

- uwzględnianie różnorakich czynników wypływających na jakość pracy;

- docenianie włożonego wysiłku, a nie tylko uzyskanego efektu (duży wysiłek dziecka włożony w określoną pracę i negatywna jej ocena - to powód do wywołania u niego poczucia niepewności i niesprawiedliwości. Gdy takie sytuacje powtarzają się, w uczniu może pojawić się lęk i strach wobec oczekiwań dorosłych i swojej małej sprawności).

3. Rozumienie zachowań współtowarzyszących dysleksji:

- zaburzeń mowy;

- orientacji przestrzennej;

- zaburzeń emocjonalnych (np. postawy lękowa czy agresywne);

- nadmiernej ruchliwości, czemu towarzyszą zwykle trudności w koncentracji uwagi, brak systematyczności w działaniu, pochopność i pobieżność myślenia.

4. Kontakty oparte na zrozumieniu problemów dziecka i współpracy z rodzicami:

- nie stwarzanie atmosfery zdenerwowania, napięcia, przymusu, wyśmiewania, lecz dążenie do spokoju i wzajemnego zaufania;

- nie robienie wymówek czy awantur, lecz rzeczowe wskazywanie możliwości poprawienia błędów;

- nie przeciążanie czytaniem i przepisywanie, lecz dostosowywanie ćwiczeń do możliwości dziecka;

- nie wyręczanie dziecka w jego prachach, lecz zachęcanie do samodzielnego ich wykonywania;

- nie karanie, zakazywanie i straszenie, lecz nagradzanie nawet za niewielkie efekty.

5. Organizacja i prowadzenie zajęć korekcyjno-kompensacyjnych (terapii pedagogicznej) w szkole.

Dekalog dla nauczycieli uczniów dyslektycznych:

NIE

1. Nie traktuj ucznia jako chorego, kalekiego, niezdolnego, złego lub leniwego;

2. Nie karz, nie wyśmiewaj ucznia w nadziei, że zmobilizujesz go do pracy;

3. Nie łudź się, że uczeń „sam z tego wyrośnie”, „weźmie się w garść”;

4. Nie spodziewaj się, że kłopoty ucznia pozbawionego systematycznej pomocy ograniczą się do czytania i pisania i znikną same w młodszych klasach szkoły podstawowej;

5. Nie ograniczaj uczniowi zajęć pozalekcyjnych, aby miał więcej czasu na naukę, ale i nie zwalniaj go z systematycznych ćwiczeń i pracy nad sobą;

TAK

6. Staraj się zrozumieć swojego ucznia, jego [potrzeby, możliwości i ograniczenia. Zapobiegnie to pogłębianiu się jego trudności szkolnych i wystąpieniu wtórnych zaburzeń nerwicowych;

7. Spróbuj jak najwcześniej zaobserwować trudności ucznia: na czym polegają i co jest ich przyczyną. Skonsultuj problemy ucznia ze specjalistą (psychologiem, logopedą, pedagogiem, a w razie potrzeby z lekarzem);

8. Aby jak najwcześniej pomóc uczniowi:

- bądź w kontakcie z poradnią i nauczycielem terapeutą, wykorzystuj wyniki badań i zalecenia specjalistów, uwzględniaj je w swojej pracy;

- ustal kontrakt zawierający reguły współpracy między tobą, innymi nauczycielami, rodzicami i uczniem, który ucznia uczyni odpowiedzialnym za pracę nad sobą, rodziców za pomaganie uczniowi, a nauczyciela za bycie doradcą;

- zaobserwuj podczas lekcji, co najskuteczniej pomaga uczniowi.

9. Opracuj indywidualny program terapeutyczny wymagań wobec ucznia, dostosowany do jego możliwości, a zatem:

- oceniaj go na podstawie odpowiedzi ustnych i treści prac pisemnych;

- nie każ mu czytać głośno przy całej klasie;

- pozwól mu korzystać ze słownika i daj więcej czasu na zadania pisemne;

- dyktanda i prace pisemne oceniaj jakościowo (opisowa ocena błędów) pod warunkiem systematycznej pracy, znajomości reguł ortografii i korekty błędów w zeszytach;

- nagradzaj za wysiłek i pracę, a nie za jej efekty.

10. Bądź życzliwym, cierpliwym przewodnikiem ucznia.

LITERATURA:

Biblioteczka Reformy, Ministerstwo Edukacji Narodowej o dysleksji czyli specyficznych trudnościach w nauce, Warszawa 1999

M. Bogdanowicz, A. Adryjanek, Uczeń z dysleksją w szkole. Poradnik nie tylko dla polonistów, Gdynia 2004

J. Łysek (red.), Niepowodzenia szkolne, Kraków 1998

B. Sawa, Jeżeli dziecko źle czyta i pisze, Warszawa 1997

- 2 -

---