WARTOŚCI ŹRÓDŁEM WYCHOWANIA
1) OKREŚLENIE WARTOŚCI I SPOSOBY ICH ISTNIENIA
Przez wartość rozumie się na ogół wszystko to, co uchodzi za ważne i cenne dla jednostki i społeczeństwa oraz jest ze wszech miar godne pożądania, co łączy się z pozytywnymi przeżyciami i stanowi jednocześnie cel dążeń ludzkich.
Nierzadko nazwa „wartość” uchodzi za miernik (kryterium) oceny interesujących nas osób, rzeczy, zjawisk lub norm. W takim wypadku wartość stanowi podstawę lub istotn punkt odniesienia do uznania czegoś za dobre lub złe.
„Wartości wyrażają to, >>co być powinno<< i >>czego pragniemy<<, wpisują w rzeczywistość >>pewien sens ostateczny<<, ukazują to, co naprawdę istotne i do czego warto dążyć. Są filarami, na których opiera się życie społeczne, osobiste, wspólnotowe”.
Wartością nazywa się zarówno to, co nam się podoba, jak i to co nam się nie podoba, co nie budzi w nas głębszego zainteresowania, no. Swym wyglądem zewnętrznym lub wymiarem ontycznym. Z tego względu wyodrębnia się dwa podzbiory wartości: pozytywne i negatywne, jak dobro i zło, prawda i fałsz, piękno i brzydota, niezależność i zniewolenie itp.
Wartości o wydźwięku pozytywnym- mogą stanowić podstawę powzięcia decyzji i dokonywania trafnych wyborów w sprawach moralnych. Chodzi tu szczególnie o wartości uniwersalne i ponadczasowe, nazywane również wartościami podstawowymi i ogólnoludzkimi.
Warto być świadomym tego, że co innego jest wiedzieć, jak żyć zgodnie z wartościami, a co innego umieć się do nich dostosować, czyli postępować wedle ich przesłania. Wychowanie takie mijałoby się z celem, gdyby nie przyświecała mu także troska o konkretne postępowanie dzieci i młodzieży zgodnie z przyswojonymi im wartościami podstawowymi, chodzi tu zwłaszcza o postępowanie moralnie wartościowe.
Sposoby istnienia wartości:
obiektywny charakter wartości- wartości są traktowane jako właściwość przedmiotów istniejąca niezależnie od tego, jak ludzie je oceniają. Wartości są autonomiczne i zewnętrzne w stosunku do wypowiadanych o nich ocen. Ludzie we własnym postępowaniu starają się je urzeczywistniać, lecz niczego w nich nie zmieniają ani nie ubogacają. Są one czymś zupełnie niezależnym od wewnętrznej treści przeżyć człowieka, jego pragnień, potrzeb, uczuć. Przykłady tego rodzaju wartości to: dobro, prawda, piękno. Wartości te istnieją obiektywnie, a więc niezależnie od tego, czy nam się one podobają i czy jesteśmy skłonni je preferować, czy też spotykają się z naszą dezaprobatą i odrzuceniem,
subiektywny charakter wartości- wartości są właściwościami ukonstytuowanymi przez człowieka w zależności od jego potrzeb, pragnień i dążeń. Są wytworem ocen i czymś wtórnym wobec aktów świadomości. Wg rzeczników tej teorii nie ma wartości samych w sobie, czyli istniejących obiektywnie. Wszystkie są pochodzenia subiektywistycznego. Pojawiają się jako rezultat naszych subiektywnych doznań.
Na ogół przyjmuje się, że wszelkim wartościom przysługuje charakter obiektywno-subiektywny, czyli przedmiotowo-podmiotowy. Oznacza to, że wartość ma w cobie coś istniejącego niezależnie od osoby oceniającej i coś przez nią zdeterminowanego. (zgodne z racjonalizmem)
2) KLASYFIKACJA WARTOŚCI
Klasyfikacja wartości w ujęciu Edwarda Sprangera:
wartości teoretyczne, reprezentatywne dla ludzi, którzy najbardziej cenią odkrywanie prawdy, jaką daje nauka;
wartości ekonomiczne, charakterystyczne dla ludzi ceniących najwyżej dobra materialne;
wartości estetyczno-artystyczne, bliskie ludziom ceniącym najbardziej przeżycia piękna i harmonii;
wartości społeczne, za którymi opowiadają się ludzie ceniący najwyżej bezinteresowne działania na rzecz innych;
wartości polityczne, reprezentowane przez tych, którzy cenią najwyżej władzę i wpływ;
wartości religijne, charakterystyczne dla ludzi ceniących najbardziej prawdy, których źródłem jest religia (wiara w Boga)
Klasyfikacja wartości w ujęciu Miltona Rokeacha:
Wartości ostateczne:
bezpieczeństwo narodowe (zabezpieczenie przed napaścią)
bezpieczeństwo rodziny (troska o najbliższych)
dojrzała miłość (bliskość seksualna i duchowa)
dostatnie życie
mądrość (dojrzałe rozumienie życia)
poczucie dokonania (wniesienie trwałego wkładu)
poczucie własnej godności (samopoważanie)
pokój na świecie (świat wolny od wojny i konfliktu)
prawdziwa przyjaźń
przyjemność ( miłe uczucia, brak nadmiernego pośpiechu)
równowaga wewnętrzna (brak konfliktów wewnętrznych)
równość (braterstwo, jednakowe szanse dla wszystkich)
szczęście ( radość, zadowolenie)
świat piękna (piękno natury i sztuki)
uznanie społeczne (poważanie, podziw)
wolność (niezależność osobista, wolność wyboru)
zbawienie (zbawienie duszy, życie wieczne)
życie pełne wrażeń (podniecające, aktywne)
Wartości instrumentalne:
ambicje
szerokość horyzontów intelektualnych
zdolności
urok, czar osobisty
czystość
odwaga
umiejętność przebaczania
opiekuńczość
uczciwość
twórcza wyobraźnia
niezależność
intelektualizm
logiczność
miłość, wralowość
posłuszeństwo
grzeczność
odpowiedzialność
samokontrola
Klasyfikacja wartości w ujęciu Janusza Homplewicza:
Transcendentne wartości:
powszechny imperatyw czynienia dobra u unikania czynienia zła
postawa wiary, nadziei i miłości
idea dziecięctwa Bożego i łączności z Bogiem
Naturalne wartości:
szacunek dla człowieka
godność człowieka
dojrzałość intelektualna i emocjonalna
tolerancja
Klasyfikacja wartości w ujęciu R. Jedlińskiego:
Transcendentne (Bóg, świętość, wiara, zbawienie)
Uniwersalne (dobro, prawda)
Estetyczne (piękno)
Poznawcze (wiedza, mądrość, refleksyjność)
Moralne (bohaterstwo, godność, honor, miłość, przyjaźń, odpowiedzialność, sprawiedliwość, skromność, szczerość, uczciwość, wierność)
Społeczne (demokracja, patriotyzm, praworządność, solidarność, tolerancja, rodzina)
Witalne (siła, zdrowie, życie)
Pragmatyczne (praca, spryt, talent, zaradność)
Prestiżowe (kariera, sława, władza, majątek, pieniądze)
Hedonistyczne (radość, seks, zabawa)
Inne klasyfikacje wartości:
wartości intelektualne, socjocentryczne, allocentryczne, prestiżowe, materialne, przyjemnościowe, emocjonalne i perfekcjonistyczne
wartości indywidualne, np. zdrowie i społeczne, takie jak pokój, przjaźń
wartości religijne, duchowe, witalne i hedonistyczne
wartości moralne i wartości chrześcijańskie
wartości niesamoistne i samoistne
wartości podstawowe, wtórne i indywidualne
wartości uznawane, odczuwane i realizowane
wartości nienormatywne, normatywne i absolutne
wartości uniwersalne i partykularne
3) ROLA WARTOŚCI W WYCHOWANIU
4) WARTOŚCI PREFEROWANE W WYCHOWANIU:
Altruizm- troska o dobro konkretnej osoby lub grupy osób. Troska ta polega zazwyczaj na wyświadczaniu komuś jakiejś przysługi w sposób świadomy, bezinteresowny i dobrowolny.
Altruizm w powyższym rozumieniu utożsamia się z:
niesieniem różnego rodzaju pomocy lub wsparcia jednej, kilku, a niekiedy i więcej osobom
uświadomieniem sobie potrzeby okazywanie im swej troski
bezinteresownością tego typu świadczeń
pełną ich dobrowolnością
Niesienie innym pomocy czy wsparcia jest możliwe w wielu płaszczyznach. Na ogół wymienia się świadczenia w sferach:
materialnej
cielesnej
informacyjnej
moralnej
motywacyjnej
emocjonalnej
Tolerancja- „skłonność do zgody na myślenie, działanie i uczucia inne niż nasze” lub „przyznanie innym prawa: do własnych poglądów, do określonego postępowania i stylu życia mimo odmiennego od naszego, a nawet sprzecznego lub też nisko przez nas ocenianego, do wierzeń religijnych i światopoglądów pomimo odmienności od naszego światopoglądu i wyznawanej wiary”. Tolerancja jest też rozumiana jako „wyraz szacunku dla autonomii oponenta”, a tym samym jako przyznawanie prawa drugiemu człowiekowi do decydowania o sobie samym.
Aby być tolerowanym trzeba na to w pewnym sensie zasłużyć, a z pewnością także być świadomym konsekwencji swych czynów. Chodzi zwłaszcza o czyny niemieszczące się w uznawanym społecznie systemie wartości moralnych. Czynnikami takimi mogą być np. zachowania ludzi, które:
zagrażają życiu lub zdrowiu innych
ograniczają ich prawo do szacunku, wolności, autonomii, itp.
sprzeniewierzają się elementarnym wartościom współżycia i współdziałania
są jawnym zaprzeczeniem zachowań i postaw moralnych
głoszą poglądy sprzeczne z ideałami człowieczeństwa czy humanitaryzmu
Tolerancja nie oznacza akceptacji zła. Nie jest nieodwołalnym wyrokiem na kogokolwiek czy wyrazem potępienia kogoś jako osoby ludzkiej. Dopuszcza natomiast stanowczy sprzeciw wobec szkodliwych społecznie poglądów i czynów.
Odpowiedzialność- z odpowiedzialnością mamy do czynienia w czterech różnych sytuacjach, mianowicie gdy:
ktoś ponosi odpowiedzialność za coś albo, inaczej mówiąc, jest za coś odpowiedzialny
Ktoś podejmuje odpowiedzialność za coś
ktoś jest za coś pociągany do odpowiedzialności
ktoś działa odpowiedzialnie
Odpowiedzialność można traktować jako „relację działającego podmiotu do swych własnych, wolnych i świadomych czynów, polegającą na tym, że ponosi on związane z tymi czynami konsekwencje”. Wg Julii Didier „być odpowiedzialnym za jakiś czyn to uznać, że się jest jego wykonawcą i zaakceptować jego konsekwencje, czyli sankcje”.
Odpowiedzialność jest świadomie i dobrowolnie podjętym zobowiązaniem ponoszenia konsekwencji swojego zachowania. W zależności od przewidywanych konsekwencji popełnionego lub zaniechanego czynu mówi się o różnych rodzajach odpowiedzialności, np. odpowiedzialności moralnej, prawnej, służbowej, cywilnej, karnej, konstytucyjnej, itp.
Wolność- stanowi ona warunek konieczny wszelkiego działania o charakterze moralnym. Nie ulega wątpliwości, że nie sposób byłoby przypisać komuś znamiona altruizmu, tolerancji lub odpowiedzialności, gdyby nie był on naprawdę wolny w podejmowaniu decyzji i w swym postępowaniu.
Aby poczuć się prawdziwie wolnym, trzeba mieć możliwość samookreślenia się, a więc „działać lub nie działać tak albo inaczej, czyli decydować i wybierać, a także opierać się presji zewnętrznej”. Wolność należycie używana, tj. zgodnie ze wszystkimi innymi wartościami moralnymi jest z pewnością wyrazem niezaprzeczalnej dojrzałości moralnej czy wręcz subtelnej szlachetności w codziennym postępowaniu moralnym. Wg wyrażenia Leszka Kołakowskiego: wolność jest „dana ludziom razem z ich człowieczeństwem, jest tego człowieczeństwa fundamentem, tworzy człowieka jako coś w bycie samym wyróżnionego”.
Sprawiedliwość- w etyce jest ona zaliczana do jednej z kardynalnych cnót moralnych. Wyraża się w postawie człowieka, polegającej „na gotowości oddawania każdemu tego, co mu się należy”, czy na traktowaniu każdego zgodnie z jego uprawnieniami (zasługami). Przewiduje ona odpowiednią rekompensatę w formie należnego wynagrodzenia za pracę oraz zapewnia prawie każdemu prawo do pracy, godziwego życia oraz osobistego rozwoju. Sprawiedliwość to także przestrzeganie prawa. Wg słownika etycznego „ człowiek sprawiedliwy to człowiek prawy, obiektywny w ocenach siebie i innych”. Zazwyczaj więc nazywamy kogoś człowiekiem sprawiedliwym wtedy gdy chcemy pokreślić moralną wartość jego zachowań bądź postaw lub przypisujemy mu wyjątkową moralną doskonałość. Jednakże wg Kazimierza Ajdukiewicza obecnie „nie o każdym czynie etycznie dodatnim powiemy że jest czynem sprawiedliwym i nie o każdym czynie ujemnym powiem iż stanowi on akt niesprawiedliwości”. czyn sprawiedliwy zakłada wyświadczenie każdemu człowiekowi należnego dobra lub zła, jednak często nie jesteśmy w stanie stwierdzić co oznacza należne człowiekowi dobro lub zło i zwykle wymaga to głębszej refleksji.
W bliższym rozumieniu pojęcie sprawiedliwości może dopomóc rozróżnienie sprawiedliwości wymiennej i rozdzielczej. W sprawiedliwości wymiennej zwanej także zamiennej obowiązuje formuła „ każdemu to samo” natomiast w sprawiedliwości rozdzielczej zwanej sprawiedliwości dystrybutywną „każdemu według jego zasług”. Przestrzeganie ich zależy o kontekstu spraw której dotyczą. Współcześnie większą wagę przypisuje się sprawiedliwości rozdzielczej, ponieważ nie sposób zaspokoić jednakowo jakiejś potrzeby wszystkich ludzi lub nawet określonych grup ludzkich.
Konieczne jest wpajanie dziecią wartości jaką jest sprawiedliwość (zwłaszcza rozdzielcza) ponieważ jest ona źródłem zachowania ogólnego ładu społecznego. Niestety o sprawiedliwości w pedagogice niewiele się mówi. Również etyka nie jest w stanie opowiedzieć na pytania o sprawiedliwości w wychowaniu i opiece nad ludźmi upośledzonymi bądź tymi którzy mniej lub bardziej wzbudzają naszą sympatię. Poszukiwanie odpowiedzi na takie pytania może oegrać ważną rolę w procesie wychowania.
Autor przedstawił tylko kilka wartości które jego zdaniem są najistotniejsze w procesie wychowania. Jednakże takie wartości jak miłość bliźniego, dobroczynność nieszkodzenie, prawdomówność, godność człowieczeństwo i honor mogą mieć istotne znaczenie w pracy z młodzieżą.
5) PRYZMAT WARTOŚCI NAD CELAMI WYCHOWANIA
Mówiąc o wartościach w wychowaniu, nie sposób pominąć ich powiązań z celami wychowawczymi. Wartości i cele są wyrazami bliskoznacznymi i rzadko się wzajemnie wykluczają. Jak pisze Władysław Zaczyński: nie jest tak aby to sensowne było zarazem bezcelowe i na odwrót aby to co celowe było pozbawione sensu. Na ogół celowi wychowania cieszącemu się powszechną aprobatą społeczną przysługuje określona wartość będąca zarazem jego uzasadnieniem. Z drugiej jednak strony nie wszystko do czego się dąży lub chciałoby się dążyć w wychowaniu stanowi wartość najwyższego uznania. Dlatego aby stanowić cele w wychowaniu należy odwoływać się do wartość a zwłaszcza do wartości uniwersalnych. Chodzi o to aby stanowione cele wychowania znajdowały swe uprawomocnienie w szeroko pojętej wiedzy o wartościach aby były podstawą ich formułowania. W tym znaczeniu wartości wiodą prym na celami stąd też o prawidłowym przebiegu wychowania bardziej decydują uwewnętrznione wartości niż cele wychowania zarówno w potocznym jak i naukowym ich rozumieniu.
Należy zastanowić się jakim wartością w celach wychowawczych należy dawac pierwszeństwo. Nie jest to łatwe, gdyż wymaga opowiedzenia się za określoną hierarchią wartości. Np. opowiedzenie się głównie za wartościami materialnymi i pomniejszaniu wartości duchowych spowodowałoby hołdowaniu współczesnemu konsumpcyjnemu stylowi życia zamiast zajmować się ubogacaniem jednostki moralnie. Takie podejście może uchronić młodzież przed nihilizmem i chaosem moralnym będącym przyczyną wykolejenia moralnego.
Innymi możliwościami usprawnienia celów wychowania może być odwołanie się do wartości poznawczych i estetycznych, które mogą okazać się pomocne np. w sytuacjach konfliktowych wywiązujących się miedzy wychowawcą a wychowankiem co o wyboru preferowanych wartości. Jednak i w tej sytuacji nie zawsze wiadomo któremu z nich należy się pierwszeństwo u uzasadnianiu celów wychowania, a które zasługują raczej na drugorzędne potraktowania lub przemilczenie.
3) ROLA WARTOŚCI W WYCHOWANIU
Wychowanie pozbawione wartości jest z reguły wychowaniem połowicznym i mało skutecznym a czasem nawet bezmyślnym i społecznie szkodliwym, gdyż nie przygotowuje ono do podjęcia życiowo ważnych decyzji zgodnych z podstawowymi zasadami moralności. Wartości wg
K Denek'a mają siłę sprawczą i występują w życiu ludzkim w postaci busoli, która wyznacza kierunek postępowania. Brak takiej busoli w życiu młodych ludzi naraża ich na dokonywanie niefortunnych i nierzadko moralnie nagannych wyborów. Przynosi szkodę zarówno w wymiarze indywidualnym jak i społecznym.
Wychowanie do wartości jest szczególnie ważne we współczesnym świecie kiedy to człowiek jest w stanie kierować coraz to nowocześniejszymi procesami np. produkcją dóbr materialnych, stosowaniem środków masowej zagłady bądź ingerowaniem w prawa natury. Stworzona przez człowieka cywilizacja wpływa na niego samego destruktywnie. Najlepiej określa tę sytuację Józef M. Bocheński iż „ludzie popełniają chroniczne czyny które w świecie zwierząt są całkiem albo prawie całkiem nieznane”.
Ponadto obecnie jesteśmy światkami postępującej sekularyzacji głównie wśród mieszkańców europy zachodniej, która niesie poważne niebezpieczeństwo natury moralnej. Człowiek tracący moralne wsparcie religii bywa skłonny do niezauważania autorytetów moralnych ale także wykazuje krytyczny stosunek wobec wartości wyższych łącznie z moralnymi. Wyboru dokonuje wtedy wg własnego uznania przez co łatwo zadawala się bezsensownym usprawiedliwianiem zachowań sprzecznych z moralnością i poczuciem godności osobistej.
6