Materiały wyłącznie do użytku wewnętrznego. A. Niemyjska, SWPS, Wydział Zamiejscowy w Sopocie, tłumaczenie na podstawie: Argyle, M. (1996). The social psychology of leisure. Londyn: Penguin Books.

Czas wolny

Związki między temperamentem a sposobem spędzania wolnego czasu nie są bardzo silne. Wyniki badania wykonanego na łącznej próbie 15000 osób (Sack,1975) - biegających i niebiegających wskazują, że tych pierwszych cechuje większa tendencja do dominowania, agresja oraz orientacja na osiągnięcia. Natomiast osoby nie biegające okazały się bardziej neurotyczne, lękowe i introwertywne niż przeciętnie. Czynnik osobowościowy tłumaczył jednak tylko 7% wariancji zmiennej.

EKSTRAWERSJA

Wymiar ten okazał się wyjątkowo silnie związany ze sposobem spędzania wolnego czasu, a zwłaszcza sportem oraz sposobami spędzania wolnego czasu w towarzystwie. Wielokrotnie stwierdzono związek między ekstrawersją (E) a uprawianiem sportów. Związek z ekstrawersją jest szczególnie silny w odniesieniu do sportów grupowych, dla najlepszych sportowców (zobacz Tabela 1) oraz dla sportów takich jak hokej, bieg sprintem czy bobslej, które wymagają nagłych „zastrzyków” energii. Jedyną formą intensywnej aktywności, którą wykonywały osoby introwertywne okazał się balet (Bakker, 1988).

Wyjaśnienie: osoby ekstrawertywne charakteryzuje niższy poziom pobudzenia korowego, stąd aktywnie dążą do zwiększenia poziomu stymulacji. Cechuje ich także wyższy próg doświadczania bólu oraz mniejsza skłonność do dystrakcji (Howarth, 1969). Towarzyskość może natomiast tłumaczyć preferowanie sportów grupowych.

Co robią osoby introwertywne?

Wykazano niewielkie korelacje introwersji z zainteresowaniem muzyką (0,20 dla mężczyzn i 0,10 dla kobiet). Introwertywni mężczyźni czytają więcej kryminałów i książek grozy (0,18). Osoby studiujące muzykę okazały się także bardziej introwertywne i nietowarzyskie niż porównywane osoby z grupy kontrolnej.

Tabela 1. Wyniki na skali psychotyczności, ekstrawersji, neurotyczności oraz skali kłamstwa dla 192 atletów olimpijskich i 500 osób wyselekcjonowanych jako grupa kontrolna.

Grupa kontrolna Olimpijczycy

Psychotyczność 2,48 < 3,77*

Ekstrawersja 12,56 < 14,60*

Neurotyczność 8,40 > 7,43*

Skala kłamstwa 7,93 6,47

*istotne różnice

NEUROTYCZNOŚĆ

Wnioski dotyczące związków miedzy sposobem spędzania wolnego czasu a neurotycznością nie są oczywiste. Często osoby uprawiające sport okazują się mniej neurotyczne niż porównywane osoby z grupy kontrolnej, zależność ta jest wyraźnie widoczna w przypadku profesjonalnych sportowców (zob. Tabela 1). Wyniki te spójne są z zależnościami odkrytymi w znanym badaniu spadochroniarzy (Fenz, Epstein, 1967). Porównywano początkujących spadochroniarzy (takich, którzy wykonali mniej niż 5 skoków) oraz doświadczonych (więcej niż 100 skoków). Lęk u osób początkujących wzrastał aż do momentu skoku - ponad 145 uderzeń serca na minutę, podczas gdy u doświadczonych skoczków liczba uderzeń nie przekraczała 100, nie wzrastała też po wejściu do samolotu. Co więcej prawidłowość ta dotyczyła wszystkich doświadczonych skoczków (niezależnie od poziomu umiejętności), co sugeruje, ze różnice w doświadczaniu leku mogły być przynajmniej częściowo związane raczej z osobowością niż doświadczeniem. Lęk związany z neurotycznością może sprawiać, ze ludzie unikają różnorodnych aktywności. Wykazano na przykład, że osoby neurotyczne potrzebują dużo więcej czasu, aby nauczyć się pływać (Davies, 1989). Niższe wyniki na skali neurotyczności mają osoby, które uprawiają sporty niebezpieczne oraz takie, gdzie lęk mógłby zaszkodzić działaniu (np. tenis).

Wyjaśnienie: osoby neurotyczne rzadziej mogą angażować się w sporty, które wymagają kontroli lęku. Wysoki poziom leku powoduje spięcie i drżenie mięśni. Uwaga bywa rozproszona lękotwórczymi bodźcami, a zakres pola wzrokowego ulega zawężeniu. Wzrost lęku przekraczający poziom optymalny powoduje pogorszenie działania ze wszystkich tych powodów (Gill, 1989).

Ponieważ lęk społeczny powinien mieć podobny wpływ na wykonanie i wybór sposobów spędzania czasu, trudny do wytłumaczenia wydaje się wynik wskazujący, że muzycy oraz osoby zajmujące się baletem, cechuje nie tylko większa introwersja, ale także neurotyczność. Podobna zależność została ujawniona dla aktorów i artystów (Kirkcaldy, 1989; Marchant-Haycox, Wilson, 1992).

POSZUKIWANIE DOZNAŃ I PSYCHOTYCZNOŚĆ

W badaniu Feigenbaum (zob. Tabela 1) olimpijczycy okazali się charakteryzować wyższym poziomem psychotyczności niż grupa kontrolna. W innych badaniach (Kirkcaldy, 1982) związek ten okazał się być szczególnie silny dla mężczyzn - atletów.

Wyjaśnienie: nie oznacza to, są oni szaleni, a raczej w pewnym sensie „twardzi” - co związane jest z agresywnością, motywacją osiągnięć, asertywnością, męskością, poszukiwaniem doznań, skłonnością do manipulowania, niewrażliwością i brakiem niepokoju o innych ludzi (Kirkcaldy, 1982).

Zarówno ekstrawersja jak i psychotyczność koreluje ze skalą poszukiwania doznań. Wymiar osobowości „poszukiwanie doznań” - przejawiający się poszukiwaniem wysokiego poziomu pobudzenia poprzez angażowanie się w aktywności związane z ryzykiem, prędkością i seksem okazał się także bardziej związany preferowaniem sportów takich jak: spadochroniarstwo, wspinaczka wysokogórska, nurkowanie niż bieganie, kolarstwo, tenis, czy gimnastyka (Rowland, Franken, Harrisom, 1986). Okazało się także, że rowerzystów - zwłaszcza dopuszczających się częstych naruszeń prawa można sklasyfikować jako poszukiwaczy doznań, agresywnych i impulsywnie podejmujących ryzyko (Jackson, 1993).

Osoby plasujące się wysoko na skali psychotyczności podejmować mogą większe ryzyko, narażając się na częstsze kontuzje (Witting, Schurr, 1994). Spowodowane może to być stałym niedoszacowywaniem ryzyka, którego się podejmują (Zuckerman, 1983). Preferencja hazardu - związanego z wysokim pobudzeniem pochodzącym od poziomu ryzyka jako nieodłącznego elementu tej aktywności - jest związana także z psychotycznością.

Wyjaśnienie: Psychotyczność prawdopodobnie pomaga osiągać sukcesy. Jeśli jest tak, ze ekstrawersja to czynnik sprawiający, ze ludzi interesują się sportem, psychotyzm związany może być z agresywnością i bezwzględnością, które umożliwiają wygrywanie.

Na podstawie: Strelau, J. (2001). Psychologia temperamentu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe: PWN.

Przystosowanie dziecka

POJĘCIE TEMPERAMENTU TRUDNEGO

Jeżeli u dziecka dana cecha temperamentalna lub konfiguracja cech temperamentalnych przyjmuje skrajne natężenie (w porównaniu z natężeniem obserwowanym w populacji), rodzice lub opiekunowie dziecka skłonni są dopatrywać się w tym fakcie przyczyn ewentualnego niewłaściwego zachowania lub nieprzystosowania. Cechy te mogą prowadzić do zaburzeń zachowania, zwłaszcza w interakcji z nie sprzyjającymi warunkami. Najbardziej typową konfiguracją cech składających się na trudny temperament jest (…) konfiguracja następująca: (1) nieregularny rytm biologiczny, (2) tendencja do wycofywania się w reakcji na nowe bodźce, (3) bardzo powolne przystosowywanie się lub niemożliwość przystosowania się do zmian, (4) przejawianie się negatywnych emocji, (5) duża intensywność reakcji emocjonalnych. Autorzy opracowali wskaźnik temperamentu trudnego: dla każdego dziecka sumuje się wyniki w tych pięciu kategoriach temperamentu i uzyskuje w ten sposób jeden ilościowy wskaźnik trudnego temperamentu (…).

Wyniki badań wskazują, że jeżeli w wieku od 3 lat wzwyż dziecko przejawia trudny temperament i jeżeli towarzyszą temu nieodpowiednie lub nie sprzyjające warunki środowiskowe, to w wieku dorosłym mogą wystąpić zaburzenia przystosowania.

TEMPERAMENT TRUDNY A DOBROĆ DOPASOWANIA

Pojęcie dobroci dopasowania oznacza, że jakość funkcjonowania jednostki zależy od tego, w jakim stopniu wymagania stawiane przez środowisko są zgodne z jej indywidualnymi właściwościami temperamentu. Autorzy pokazali, że jeżeli opiekunowie dostosowują swoje zabiegi wychowawcze i wymagania do trudnego temperamentu dziecka (dobrze je dopasują), zaburzenia zachowania nie muszą wystąpić. Nie ma więc żadnego bezpośredniego związku między trudnym temperamentem a zaburzeniami zachowania czy przejawami nieprzystosowania. Z kolei brak dopasowania zabiegów wychowawczych oraz wymagań otoczenia do temperamentu dziecka, zwiększa ryzyko, że u dziecka z temperamentem trudnym pojawią się zaburzenia zachowania.

W zależności od tego, jakie wymagania otoczenie społeczne stawia dziecku i czego od niego oczekuje, różne konstelacje cech temperamentalnych mogą okazać się „trudne”. I odwrotnie - w określonych warunkach wzorzec temperamentu uważany za trudny może sprzyjać przystosowaniu. Jak wykazały badania na próbie Portorykańczyków pochodzenia robotniczego, mieszkających w Nowym Jorku, duża aktywność stała się w niektórych wypadkach źródłem zaburzeń zachowania przejawiających się w nadmiernej aktywności motorycznej. Ten typ zaburzeń nie pojawił się prawie wcale u dzieci objętych programem NYLS pochodzących z wyższej warstwy klasy średniej. W przeciwieństwie do dzieci objętych programem NYLS, dzieci portorykańskie mieszkały w ciasnych, nadmiernie zagęszczonych mieszkaniach, a więc w środowisku skrajnie nie sprzyjającym dla dziecka o aktywnym temperamencie. Z kolei brak rytmiczności powodujący u dzieci objętych programem NYLS zaburzenia snu, nie powodował żadnych tego typu zaburzeń u przedszkolaków portorykańskich, ponieważ - w przeciwieństwie do rodziców objętych programem NYLS - rodzice dzieci portorykańskich nie przywiązywali żadnej wagi do tego, o której godzinie dziecko kładzie się spać i o której wstaje.

KONTEKST KULTUROWY

Badanie de Vries (1984, 1987) na rodzinach Masajów pokazuje niezwykle obrazowo, w jakim stopniu specyficzny kontekst kulturowy może modyfikować funkcjonalne znaczenie cech temperamentu. Spośród 48 5-miesięcznych niemowląt wyłoniono dwie skrajne grupy: 10 niemowląt o najwyższych wynikach na 5 wymiarach składających się na temperament trudny oraz 10 o najniższych wynikach na tych wymiarach - czyli o temperamencie łatwym. Tymczasem nadarzyła się tragedia. Normalny tryb życia Masajów zaburzyła susza. Zapasy żywności stopniały, skurczyła się drastycznie liczba pastwisk. Sytuacja zmusiła Masajów do migracji w poszukiwaniu warunków pozwalających przetrwać. Jedną z konsekwencji tego tragicznego wydarzenia był wzrost umieralności niemowląt. Kiedy udało się odszukać 13 spośród 20 wyselekcjonowanych rodzin (7 z dzieckiem „łatwym i 6 z „trudnym”) okazało się, że pięcioro z siedmiorga dzieci „łatwych” nie żyło, natomiast z szóstki dzieci „trudnych” ubyło tylko dwoje. Prawie istotna statystycznie różnica (p=0,07) jest wręcz uderzająca.

Wyjaśnienie: niemowlęta „łatwe” jako spokojniejsze i łatwiejsze w prowadzeniu mniej dają się we znaki, a co za tym idzie otrzymują mniej mleka i pożywienia.

TEMPERAMENT A OSIAGNIĘCIA SZKOLNE

Przedmiotem badań Martina (1988b, 1989) i jego zespołu były różne wyniki procesu kształcenia. Do diagnozy temperamentu używano metody skonstruowanej przez autora. Wśród metod szacowania osiągnięć szkolnych znalazły się takie, jak: Stanfordzki Test Osiągnięć, Test Osiągnięć Indywidualnych Peabody'ego i Stołeczny Test Osiągnięć. Dodatkowym źródłem informacji były skumulowane stopnie szkolne w dzienniku. Autor stosował różne odstępy czasu (od 6 m-cy do 4 lat) między badaniem predyktora (temperamentu w ocenie nauczyciela) a badaniem osiągnięć. Wyniki większości badań wskazują, ze osiągnięcia szkolne przewidzieć można na podstawie trzech wymiarów temperamentu: aktywności, roztargnienia i wytrwałości. Kierunek zależności jest dodatni dla wytrwałości, ujemny dla roztargnienia i aktywności. Te trzy wymiary tworzą jeden czynnik zwany przez Martina (1989) koncentracją na zadaniu. Korelacje między nimi a osiągnięciami wahają się od 0,24 do 0,72, na przykład przeciętna siła związku dla czytania wynosi 0,48, a matematyki 0,49.

Temperament jako moderator zjawisk związanych ze stresem.

Radzenie sobie ze stresem rozumiane może być jako funkcja regulacyjna, polegająca na utrzymywaniu odpowiedniej równowagi między wymaganiami stawianymi jednostce, a jej możliwościami, bądź na redukowaniu takiej rozbieżności. Kiedy proces ten nie przebiega sprawnie, stan stresu ulega nasileniu. Temperament może modyfikować stan stresu poprzez: 1) determinowanie wartości energetycznej (stymulacyjnej) wymagań 2) determinowanie optymalnego poziomu aktywacji, stanowiącego dla jednostki wzorzec funkcjonowania normalnego i 3) to, że związanie cech temperamentu ze sferą emocjonalną, może wzmagać tendencję jednostki do reagowania w sposób emocjonalny, a zwłaszcza do przeżywania emocji negatywnych.

POJAWIANIE SIĘ STRESU

Można przypuszczać, że efektem interakcji cech temperamentalnych wiążących się z niską aktywowalnością* - np. niską reaktywnością - z mało stymulującymi wydarzeniami życiowymi (np. izolacją, deprywacją sensoryczną) będzie wzrost stanu stresu, a w wypadkach skrajnych - stan przeciążenia stresem. Analogicznego wzrostu stanu stresu można spodziewać się także w wyniku interakcji cech temperamentalnych wiążących się z wysoką aktywowalnością - jak przy wysokiej reaktywności - z silnie stymulującymi wydarzeniami życiowymi (śmiercią, katastrową, innym wydarzeniem traumatycznym). W tych wypadkach modyfikujący wpływ cech temperamentalnych polega na podwyższaniu stanu stresu. Zdarzenia życiowe, których wartość stymulacyjna jest obiektywnie taka sama, mogą być dla jednych osób przyjemne (niestresujące), dla innych przykre (stresujące) w zależności od położenia tych osób na różnych wymiarach temperamentalnych.

Badanie obrazujące modyfikujący wpływ temperamentu wykonał Żmudzki (1986). Interesował go wpływ reaktywności na sprawność działania ciężarowców, członków reprezentacji Polski, podczas zawodów krajowych i międzynarodowych. Autor wyszedł z założenia, że udział w zawodach jest silnie stresujący. Wyodrębniono (z grupy 75 ciężarowców) - 19 osób niskoreaktywnych i 18 wysokoreaktywnych. Sprawność działania szacowano na skali 7-stopniowej podczas 10 różnych zawodów krajowych i międzynarodowych. Wyniki wskazują, że sprawność działania w warunkach stresujących była istotnie wyższa u ciężarowców niskoreaktywnych niż u ciężarowców wysokoreaktywnych.

*rozumianą jako chroniczny poziom aktywacji względem którego ludzie różnią się między sobą

STYLE DZIAŁANIA W TRUDNYCH SYTUACJACH

Styl działania, rozumiany jako typowy dla jednostki sposób działania rozwijający się pod wpływem środowiska na bazie wyposażenia temperamentalnego, a zwłaszcza reaktywności, służyć może jako strategia radzenia sobie ze stresem. Zgodnie z regulacyjną teorią temperamentu, styl działania jest jednym z regulatorów zapotrzebowania na stymulację. Jeżeli za pomocnicze uznamy czynności orientacyjne, przygotowawcze, korekcyjne, kontrolujące i ochronne (Tomaszewski, 1967), to nie ulega wątpliwości, że wszystkie one zmniejszają ryzyko porażki podczas wykonywania zadań w warunkach stresu, służą zachowaniu zasobów (Hobfoll, 1989). Odróżnia się je od czynności zasadniczych - takich, które prowadzą bezpośrednio do celu. W jaki sposób style działania związane są z temperamentem? Otóż: u jednostek wysokoreaktywnych (wysoka aktywowalność) powinna wystąpić przewaga czynności pomocniczych (CzP) nad zasadniczymi (CzZ). Taki styl działania określić można jako styl wspomagający. U jednostek niskoreaktywnych natomiast, powinna wystąpić równowaga obu typów czynności lub przewaga czynności zasadniczych nad pomocniczymi. Taki styl działania nazwać można stylem prostolinijnym.

W skrócie: Wysokoreaktywni: wspomagający styl działania (CzZ<CzP)

Niskoreaktywni: prostolinijny styl działania (CzZCzP)

Innymi słowy, strategie radzenia sobie ze stresem, jakimi są style działania, są ściśle związane z temperamentem i mogą zatem być rozpatrywane jako moderatory procesu zachowywania zasobów zmierzającego do uniknięcia lub złagodzenia stanu stresu.

TEMPERAMENTALNY CZYNNIK RYZYKA

Wśród wszystkich badań, jakie przeprowadzono na temat związku między zmiennymi osobowościowymi (w tym temperamentalnymi), stresem i chorobą fizyczną (rakiem, chorobą serca) najbardziej imponujące są badania Grossarth-Maticek (1980) i współpracowników. Autorzy prowadzili przez 10 lat trzy niezależne badania prospektywne (w Jugosławii i Heidelbergu), uczestniczyło w nich od 800-1300 losowo wybranych zdrowych osób. W każdej grupie wyodrębniono na podstawie badań kwestionariuszowych cztery typy osobowości: Typ I (znany w literaturze jako typ C) - nadmiernie współpracujący, nieasertywne, tłumiący negatywne emocje, unikający konfliktów, nadmiernie cierpliwy, reagujący obronnie na stres; Typ II (znany jako typ A) - stale poirytowany lub rozzłoszczony, niestabilny w kontaktach emocjonalnych, ujawniający agresję i wrogość; Typ III - histeryczny, oscylujący między nieprzystosowaniem a złością; Typ IV (określany jako typ B) - zdrowy psychicznie. Po upływie 10 lat zbadano poziom śmiertelności i przyczyny zgonu. Jak się okazało, we wszystkich 3 grupach liczba zgonów z powodu raka była najwyższa wśród osób należących do Typu I, natomiast liczba zgonów z powodu choroby serca była najwyższa wśród osób należących do Typu II. Wśród pozostałych typów (III i IV) śmiertelność z powodu obu rodzajów chorób była istotnie niższa.

Perspektywa historyczna: temperament a zaburzenia psychiczne

Najlepiej znanym ujęciem różnic indywidualnych jest podejście wychodzące się od wyróżnienia czterech składników świata: ziemi, powietrza, ognia i wody oraz przyznania im specyficznych właściwości - ogrzewania, chłodzenia, zwilżania i osuszania oraz wyróżnienie 4 soków organizmu, za pośrednictwem, których jakości te zostają wyrażone. Są to: krew, flegma, żółć żółta oraz czarna. Od równowagi między tymi płynami zależeć miał ujawniany typ temperamentu. Temperament natomiast determinował podatność na pewne choroby. Zakładano, że wszystkie choroby - somatyczne oraz psychiczne - odzwierciedlały brak równowagi między płynami. Stąd też techniki leczenia ukierunkowane na przywracanie harmonii (głównie poprzez usuwanie nadmiarowego humoru) obejmowały czynności takie jak: upuszczanie krwi, prowokowanie wymiotów, lewatywy. Na przykład duża gorączka zwalczana była upuszczaniem krwi - czyli usuwaniem płynu ogrzewającego i zwilżającego. Upuszczanie krwi uznawane było zresztą za jeden z najlepszych sposobów leczenia chorób psychicznych i somatycznych. Aż do późnych lat XIX wieku stosowane było jako rutynowa metoda leczenia chorych psychiatrycznie. Klinicyści byli przekonani o skuteczności tej metody i nie widzieli potrzeby myślenia o chorobach psychicznych jako innych w swojej przyczynie niż „zwykłe” schorzenia.

Na przełomie XIX i XX wieku rozprzestrzenił się pogląd, że cechy temperamentalne wiążą się z budową ciała. Na ukształtowanie się tego poglądu mieli wpływ przede wszystkim antropologowie i psychiatrzy. Pierwsi zwrócili oni uwagę na różnorodność struktury ludzkiego ciała, drudzy na zbieżności, jakie zachodzą między budową ciała a indywidualnymi różnicami w predyspozycji do choroby psychicznej. Najbardziej usystematyzowaną konstytucjonalną teorię temperamentu sformułował pewien psychiatra niemiecki. Teoria ta cieszyła się tak ogromną popularnością, że od 1921 do 1944 roku doczekała się 18 wznowień w druku. Autor używał terminu temperament w sposób konsekwentny. Według niego: „Temperamenty. Są one, jak dowiedziono empirycznie, współwarunkowane składem chemicznym krwi, humoralnie. Ich substratem cielesnym jest układ mózgowo-gruczołowy. Temperamenty stanowią tę część psychiki, która za pośrednictwem układu humoralnego koreluje z budową fizyczną” (za: Strelau, 2001, s. 35). Kluczową dla teorii była obserwacja wskazująca, że między budową anatomiczną a rodzajem zaburzeń psychicznych zachodzi zbieżność. Pacjenci maniakalno-depresyjni mają zwykle budowę pykniczną (krępą budowę ciała), a schizofrenicy są w przeważającej mierze leptosomatykami lub astenikami (budowa wysoka, szczupła), epileptycy wreszcie zazwyczaj rekrutują się spośród osób o budowie atletycznej. Swoje twierdzenia autor poparł danymi empirycznymi. Analiza 8099 przypadków dała następujące wyniki: 50,3% schizofreników miało budowę leptosomatyczna, 64% pacjentów maniakalno-depresyjnych rekrutowało się spośród pykników, epileptycy należeli głównie do typu atletycznego (28,9%) lub dysplastycznego (29,5%). Typ dysplastyczny obejmuje wszelkiego rodzaju odstępstwa od normy.

Katharine Campbell w 1932 roku postanowiła niezależnie sprawdzić współwystępowanie cech fizycznych składających się na typ budowy asteniczny i pykniczny, które wiązano z zaburzeniami kolejno: zaburzeniami autystycznymi, schizofrenią oraz zaburzeniem maniakalno-depresyjnym. Wskaźnikiem klasyfikującym osobę do danego typu była m.in. proporcja między wagą a wzrostem. Określono następujące kryteria:

Przeciętny asteniczny mężczyzna - 1,69 funtów na cal wzrostu

Przeciętna asteniczna kobieta - 1,20 funtów na cal wzrostu

Przeciętny pykniczny mężczyzna - 2,28 funtów na cal

Przeciętna pykniczna kobieta - 2,12 funtów na cal

Metoda Campbell polegała na nałożeniu krzywych rozkładu zaburzeń obu zaburzeń: schizofrenii i cyklofrenii na badaną (ważoną i mierzoną) populację kobiet i mężczyzn (N=1203). Okazało się, ze krzywe są dla obu zaburzeń podobne, a więc nie różnią się zależnie od wagi czy wzrostu. W większości przypadków rozkład zaburzeń był rozkładem normalnym. Jedyna stwierdzona różnica polegała na tym, ze mężczyźni z zaburzeniem cyklofrenicznym ważyli średnio 10 funtów mniej niż mężczyźni z chorujący na schizofrenię (wg autora koncepcji różnica ta wynosiła średnio 30 funtów).

Prezentowane badania wykonane były na próbie reprezentatywniejszej pod względem uwzględnionych narodowości (Włosi, Hiszpanie, Anglicy, Irlandczycy, Żydzi) niż badania autora (na osobach wyłącznie narodowości niemieckiej). Krytyka zależności między budową a temperamentem i zaburzeniami psychicznymi opierać może się więc m.in. na niedociągnięciach wyboru próby badanych osób.

Słabość teorii poszukujących prostych związków między cechami fizycznymi a danym zaburzeniem polega na tym, ze nie uwzględniają one faktu, że większość zjawisk psychopatologicznych ma HETEROGENICZNĄ ETIOLOGIĘ ORAZ SYMTOMATOLOGIĘ (czyli: może istnieć wiele źródeł danego zaburzenia, a jedno zaburzenie przejawiać może się na bardzo wiele różnych sposobów np. nie ma „jednej” schizofrenii).

Moderator - czynnik poprzedzający i warunkujący wystąpienie danego zjawiska

---