Biblijne rodzaje literackie
Encyklopedia Katolicka/sx
Teoria biblijnych rodzajów literackich zrodziła się w XIX w. w ramach tzw. biblijnej kwestii obok teorii ograniczającej bezbłędność Pisma św. do samych tylko wypowiedzi dotyczących wiary i moralności, nie przyznającej natomiast bezbłędności wypowiedziom mało ważnym (tzw. obiter dicta) lub wypowiedziom cytowanym w sposób niewyraźny, za które autor natchniony jakoby nie chciał brać odpowiedzialności. Teorie te były żywo dyskutowane na przełomie XIX i XX w., kiedy uczeni kat. usiłowali obronić przed zarzutami, opartymi na danych archeologicznych, wynikającą z natchnienia bezbłędność tego, co w księgach biblijnych dotyczyło głównie historii. Kiedy wspomniane teorie ograniczające bezbłędność Pisma św. zostały potępione przez papieża Leona XIII, M.J. Lagrange wystąpił z teorią biblijnych rodzajów literackich, którą najwyraźniej sformułował 1902 w serii wykładów wygłoszonych na uniwersytecie kat. w Tuluzie, a nast. opublikował drukiem (La methode historiąue, surtout a propos de l'AT, P 1903). Zwrócił on uwagę na różne formy wyrazu przyjęte przez autorów natchnionych; badając księgę trzeba stwierdzić, czy autor chciał napisać dzieło naukowe, historyczne, prorocze czy dydaktyczne. Lagrange uważał, że autorzy natchnieni nie pouczali o istocie zjawisk przyrodniczych, lecz wypowiadali się w sposób popularny, dla wszystkich zrozumiały (jak to już wcześniej zostało określone w encyklice Providentissimus Deus pap. Leona XIII); twierdził także, że autorzy natchnieni mogli korzystać ze źródeł; stosownie do celu mogli pisać zarówno dzieła historyczne, jak opowiadania dydaktyczne, w których niejeden szczegół stanowi tylko zewnętrzną szatę, nie przedstawiającą wartości historycznej, ale w jakiś sposób wyrażającą prawdę poznaną pod natchnieniem Bożym.
Za teorią Lagrange'a opowiedziało się wielu egzegetów (przede wszystkim F. Hummelauer), wielu jednak było jej przeciwnych (głównie L. Fonck i Ch. Pesch); na obojętną czy wręcz wrogą postawę egzegetów katolickich wobec teorii biblijnych rodzajów literackich wpłynęło m.in. opowiedzenie się za nią niektórych krytyków liberalnych, np. A. Loisy'ego. Orzeczenie Papieskiej Komisji Biblijnej z 23 VI 1905 dopuszczało wprawdzie możliwość istnienia w Piśmie św. różnych rodzajów literackich, utrudniało jednak stosowanie teorii biblijnych rodzajów literackich w egzegezie. Orzeczenie Komisji nie wstrzymało dyskusji, przy czym zwolennicy teorii biblijnych rodzajów literackich zdobywali nowe argumenty dzięki rozwojowi semitologii i archeologii, przede wszystkim zaś dzięki coraz lepszej znajomości starożytnej literatury Kananejczyków oraz ludów ościennych, zwłaszcza Egipcjan, Akadów i Babilończyków. Coraz liczniejsi egzegeci katoliccy zaczęli stosować teorię biblijnych rodzajów literackich w swych pracach, a Pius XII w encyklice Divino afflante Spiritu (30IX 1943) uznał ją oficjalnie i zalecił stosować w badaniach jako drogę do lepszego zrozumienia tekstu natchnionego, zwłaszcza jego części historycznych. W późniejszych wypowiedziach kościelnych to stanowisko zostało potwierdzone, a nawet wzmocnione: w liście do kard. E.C. Suharda z 16 I 1958 Papieska Komisja Biblijna zwróciła uwagę, że rodzaje literackie pierwszych 11 rozdz. Rdz nie odpowiadają tym rodzajom, które znamy z literatury gr.-rzym. i z literatury współczesnej. W encyklice Humani Genesis (12 VIII 1950) papież Pius XII przestrzegał przed nadużywaniem teorii biblijnych rodzajów literackich, ale uwzględnianie ich w egzegezie poleca instrukcja Papieskiej Komisji Biblijnej De historica Evangeliorum veritate z 21 IV 1964 oraz Konstytucja dogmatyczna o objawieniu Bożym Soboru Watykańskiego II.
Egzegeci, zwłaszcza protestanccy, od dłuższego czasu starali się określić rodzaje literackie występujące w tekstach biblijnych; zasłużyli się na tym polu przede wszystkim:
dla tekstów historycznych - H. Gressmann,
dla Psalmów i tekstów poetyckich - H. Gunkel,
dla tekstów prawniczych - A. Alt.
Wyróżniane obecnie w tekstach Pisma św. rodzaje literackie (nie wszyscy egzegeci przyjmują wszystkie) to:
w tekstach poetyckich - pieśni, a obok modlitw - hymny, lamentacje, pieśni dziękczynne, pokutne lub opiewające zwycięstwo, psalmy królewskie;
w tekstach prawnych - różnego rodzaju formuły, dekalogi, zbiory praw;
w tekstach kultowych - formuły, rytuały, przepisy;
w tekstach prorockich - ostrzeżenia, groźby i przepowiednie;
w tekstach historycznych - sagi, legendy, mity, bajki, anegdoty, przypowieści, opowiadania historyczne (np. o powołaniu, objawieniu), opowiadania o czynnościach symbolicznych, roczniki, spisy, biografie, a nadto mowy, kazania, przemówienia sądowe;
w księgach sapiencjalnych - pozdrowienia i życzenia, błogosławieństwa i przekleństwa (złorzeczenia), formuły magiczne, a nadto przysłowia, sentencje, aforyzmy, zagadki.
W NT oddzielnie rozpatruje się z punktu widzenia biblijnych rodzajów literackich Ewangelie i inne pisma; w Ewangeliach synoptycznych rozróżnia się słowa Jezusa (logia Jezusa) i opowiadania o nim; w logiach tych zaś - słowa o charakterze proroczo-apokaliptycznym, przypowieści, sentencje, polecenia, słowa, którymi Jezus określał sam siebie („Ja jestem [...]") i mówił o swojej przyszłości, a ponadto apoftegmaty i dyskusje. W opowiadaniach o Jezusie - opowiadania o cudach oraz opowiadania, których celem jest rozbudzanie wiary, a ponadto te, które relacjonują mękę Jezusową; oddzielnym rodzajem literackim jest Ewangelia Jana, posługująca się specyficznymi środkami wyrazu. Z pozostałych pism NT - Dz są dziełem historycznym, w którym podane zostały przemówienia mis., Ap zaś dziełem apokaliptycznym; w Listach egzegeci wyróżniają: doksologie, wyznania wiary, hymny ku czci Chrystusa, teksty parenetyczne, np. katalogi cnót i grzechów, polecenia dotyczące członków rodziny, katalogi obowiązków itp. Egzegeci dopatrują się też w całym Piśmie św. dotychczas niezauważonych rodzajów literackich, np. rodzaju literackiego zwiastowania czy ewangelii dzieciństwa.
Konstytucja dogmatyczna o objawieniu Bożym mówi o „tekstach historycznych różnego typu" (KO 12); bliższe ich określenie nie tylko dla całych dzieł, ale także dla ich części, a nawet małych jednostek, z których się te dzieła składają, jest zasadniczym obowiązkiem egzegetów; określenie ich nie może się jednak opierać na teoretycznych rozważaniach, ale powinno uwzględniać konkretne warunki, a mianowicie opracowywany materiał, cel, który autor pragnął osiągnąć, czytelnika, dla którego opowiadanie było redagowane, a także osobiste walory autora, warunki społeczne, kulturalne i religijne, w których opowiadanie powstało i zostało zredagowane, a więc życiowe środowisko (Sitz im Leben), które poznać można za pomocą utrzymanej w granicach przyjętych w instrukcji De historica Evangeliorum veritate z 1964 metody historii form (Formgeschichte) i metody historii tradycji (Traditionsgeschichte). Teoria biblijnych rodzajów literackich stała się podstawowym i nieodzownym narzędziem katolickiej egzegezy biblijnej.