SOKRATES (469 - 399 r. p.n.e.)
Syn rzeźbiarza i położnej, próbował sztuki rzeźbiarskiej, porzucił ja na rzecz nauczania młodzieży ateńskiej, prowadził z przygodnym tłumem zebranym na placach i ulicach Aten. Sokrates nie pozostawił prac pisanych, jego poglądy są znane z przekazów uczniów (Platon, Ksenofont). Żył prawie w nędzy, będąc przykładem cnót obywatelskich, wzorowy żołnierz i obrońca Aten, patriota. Jego postawa moralna dowodziła niezwykłego szacunku dla prawa, choćby nawet niesprawiedliwego. Oskarżony o „ośmieszanie autorytetów” w nauczaniu młodzieży, został skazany przez sąd ateński na karę śmierci. Mimo możliwości ucieczki pozostał w Atenach, dobrowolnie poddał się wyrokowi, twierdząc, iż prawo musi zostać wykonane. Postawa ta wywarła ogromny wpływ na współczesnych, dowodząc głębokiego przywiązania do ojczystej polis oraz szacunku dla prawa i nawet niesprawiedliwych wyroków.
Krytykował sofistów za pobieranie opłat za nauczanie, twierdząc, iż nauczanie jest obywatelskim obowiązkiem.
Metoda Sokratesa opierała się na poszukiwaniu prawdy poprzez zadawanie pytań, obalających zazwyczaj ugruntowane poglądy. Było to dążenie do zastosowania sztuki położniczej w sensie dojścia przez myśliciela do ustaleń niepodważalnych.
Humanizm Sokratesa opierał się na założeniu „poznania samego siebie”, by tą drogą ustalić prawdy służące uszczęśliwianiu innych (cierpiących i poniżonych w niewiedzy). Jego optymizm znajdował najpełniejszy wyraz w podniesieniu idei jedności w człowieku dwóch wartości: piękna i dobra.
Zasadą postępowania jednostki, grup ludzkich, zbiorowości (polis) była cnota umiarkowania tzn. powściągliwe korzystanie z bogactw, przyjemności życia, umiarkowanie w traktowaniu pokonanego wroga. Cnota umiarkowania dawała wyraz dojrzałości duchowej jednostki, jej skromności i pracowitości, pieczołowitości w spełnianiu obowiązków. Człowiek dojrzały moralnie powinien zawsze starać się świadczyć dobro, nawet jeśli doznał krzywd od innych.
Zasadami wytyczającymi rozwój jednostki są sprawiedliwość i praca.
SPRAWIEDLIWOŚĆ - to umiarkowanie i poszanowanie godności innych, praworządności oraz poczucie współdziałania ze zbiorowością (dopatrywać się tu można zrębów teorii umowy społecznej opartej na zasadzie, iż jednostka powinna pozostawać w zbiorowości wyłącznie dobrowolnie). Przebywanie w konkretnym państwie oznacza domniemanie zgody na poszanowanie prawa tam obowiązującego.
PRACA - Sokrates docenia rangę pracy, twierdzi, iż każda jednostka powinna wykonywać prace użyteczna dla polis (rewolucyjny pogląd).
Sprawiedliwość jest „cnotą boską”, natomiast praca jest dostępna każdemu, a o jej przydatności świadczą sami ludzie i dobro polis.
Sokrates wyróżniał 4 podstawowe formy ustrojowe:
monarchia,
tyrania,
arystokracja,
demokracja.
MONARCHIA - charakteryzuje się poszanowaniem króla, zgodnie z prawami oraz poszanowaniem woli i godności poddanych. Monarchia chroniąc obywateli upatruje w tym źródło swoich pełnomocnictw, a w podejmowaniu zasadniczych decyzji zawsze liczy się z opinią społeczną. Przeciwieństwem monarchii jest tyrania.
TYRANIA - władca nie liczy się z nikim, w szczególności z obowiązującymi prawami, dążąc jedynie do ochrony swej władzy, majątków i przywilejów. Tyran jest oderwany od społeczeństwa i nie szuka z nim nawet porozumienia, które w gruncie rzeczy jest niepotrzebne, ponieważ zasadą jest samowola.
ARYSTOKRACJA - odpowiada monarchii - opierając się na poszanowaniu prawa - zmierza do zabezpieczenia interesów zbiorowości (polis). Niebezpieczeństwem jest jednak możliwość degeneracji i powstanie plutokracji (rządów najbogatszych). Zasadą plutokracji jest egoizm panującej grupy, dążenie elitarnej grupy bogaczy do niepohamowanego wręcz bogacenia się kosztem warstw biedniejszych, czy nawet całej polis.
DEMOKRACJA - gwarantuje każdemu obywatelowi prawo dostępu do władzy. Sokrates nie był zwolennikiem tej formy rządów twierdząc, iż daje ona szanse piastowania urzędów ludziom nie posiadającym kwalifikacji. Decyduje o tym bądź publiczne losowanie urzędów, bądź wybór, obie te formy są nienajlepsze (losowanie to przypadek, wybór - lud poddaje się emocjom prowokowanym przez różnych mówców).
Na tle systematyzacji ustrojów zaznacza się pewien relatywizm Sokratesa. Sokrates dostrzega zalety i wady każdej z form, chociaż jako zalecenie stara się uświadomić Ateńczykom, iż sprawne wykonywanie władzy jest „najwznioślejszą sztuką”, gdzie wiedza i cnoty panującego powinny służyć wspólnemu dobru. W konsekwencji opowiada się za elitarnymi formami rządów, pod warunkiem jednak, iż monarchia lub grupa panująca będą się legitymować wiedza, umiejętnościami rządzenia, kulturą sprawowania władzy oraz cnota poszanowania i przywiązania do praw. Zatem władza jest sprawa nader odpowiedzialną, dlatego powinna być wykonywana w imieniu i interesie całej zbiorowości polis.
W tym znaczeniu można mówić o konserwatyzmie Sokratesa, bardziej skłaniającego się w kierunku rządów wąskiej grupy niż form demokratycznych, chociaż stanowisko to podyktowane było pewnym rozczarowaniem do demokracji ateńskiej i przekonaniem, że lud nie posiada umiejętności dostatecznie rozsądnego kierowania swymi sprawami.
2