§29 - Pojęcie bezpodstawnego wzbogacenia i jego unormowanie (art. 405-409 KC)

1. Uwaga wstępna (ogólna)

Jedną z przyczyn powstania zobowiązania może być uzyskanie korzyści majątkowej kosztem innej osoby bez wystarczającego uzasadnienia prawnego. Powstające w ten sposób zobowiązanie jest określane jako zobowiązanie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia.

Kodeks cywilny normuje instytucję bezpodstawnego wzbogacenia w tytule V księgi III (art 405 KC i dalsze), posługując się formułą generalną - Kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości (art. 405 KC).

Zobowiązanie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia powstaje zatem przy łącznym spełnieniu trzech przesłanek.

1. Po pierwsze, konieczne jest istnienie przysporzenia majątkowego, tzn. przejścia jakiejś korzyści z majątku jednej osoby do majątku drugiej osoby, bądź też np. zatrzymania (nieprzekazania) korzyści, która powinna trafić do majątku innej osoby. W następstwie uzyskania korzyści, po jednej stronie następuje wzbogacenie, a po drugiej zubożenie. Należy zaznaczyć, że korzyść taka musi mieć wartość majątkową, tzn. możliwą do wyrażenia w pieniądzu.

2. Po drugie, korzyść majątkowa powinna zostać uzyskana bez podstawy prawnej. Ma to miejsce wówczas, gdy u jej podstaw nie leżą ani czynność prawna (np. umowa), ani przepis ustawy, orzeczenie sądu, decyzja administracyjna czy inny legalny akt rodzący skutki w sferze majątkowej.

3. Po trzecie, korzyść musi być uzyskana kosztem innej osoby, to znaczy pomiędzy wzbogaceniem a zubożeniem musi istnieć związek. Innymi słowy, aby można było mówić o bezpodstawnym wzbogaceniu, wzbogacenie jednej osoby musi powodować jednocześnie zubożenie drugiej.

Ogólne rzecz biorąc, bezpodstawne wzbogacenie według Kodeksu cywilnego może nastąpić w wyniku bardzo różnorodnych zdarzeń, na przykład:

- przez działanie wzbogaconego. Na przykład kiedy ktoś dokonuje zasiewów zbożem stanowiącym cudzą własność albo gdy stawia na swoim gruncie budynek z cudzych materiałow; zgodnie z zasadami prawa rzeczowego, a w szczególności z zasadą superficies solo cedit (łac. To co jest na powierzchni przypada gruntowi) i w zakresie jej zastosowania (zob. art. 191KC) - to co zostało złączone z gruntem staje się własnością właściciela gruntu;

- przez działanie tego, czyim kosztem wzbogaca się ktoś drugi, np. gdy spełnia świadczenie, a zwłaszcza dokonuje na rzecz innej osoby zapłaty, nie będąc do tego zobowiązanym; gdy stawia budynek ze swoich materiałów na cudzym gruncie;

- przez działanie osoby trzeciej, np. gdy ta osoba trzecia stawia na gruncie nienależącym do niej budynek z materiałów nienależących ani do właściciela gruntu, ani do niej samej; gdy dłużnik po dokonanym przelewie wierzytelności dokonuje zapłaty na rzecz dawnego wierzyciela w miejsce zapłaty nowemu wierzycielowi;

- wskutek zdarzeń niemających w ogólne charakteru działań ludzkich, na przykład, gdy przy zniesieniu tam w stawach rybnych przez powódź następuje zarybienie stawów sąsiednich, należących do innych właścicieli.

Każde z tego rodzaju zdarzeń zawiera elementy faktycznego wzbogacenia, które powinno podlegać zwrotowi. Zwrot ma na celu przywrócenie między stronami równowagi majątkowej, naruszonej bezpodstawnym uzyskaniem korzyści.

Literatura przedmiotu podaje, że ww. formuła generalna jaką wyraża art. 405 KC jest niezmiernie szeroka. Gdyby ją rozumieć jako ogólną zasadę, że nikt nie powinien bogacić się bezpodstawnie kosztem drugiego, w połączeniu z inną formułą równie generalną, jaką znów wyraża art. 415 KC, że każdy jest obowiązany naprawić szkodę drugiemu wyrządzoną ze swej winy, mogłyby one z powodzeniem zastąpić większość bardziej szczegółowych przepisów prawa cywilnego. Ale tak nie jest.

Nie jest tak, albowiem formuła art. 405 KC jak i formuła wyrażona w art. 415 KC mają w rzeczywistości do spełnienia jakąś rolę szczególną. Aby ją określić, każdy z ww. przepisów musi być skonfrontowany z całością norm Kodeksu cywilnego. Wtedy okaże się, że norma art. 405 KC pełni funkcję jednego (wśród innych) ze źródeł zobowiązań i że nie ma na celu czynić zbędnymi wielu innych instytucji Kodeksu, jak choćby instytucji roszczeń windykacyjnych właściciela zmierzających często do tego samego celu, względnie realizacji myśli, że bezpodstawnie uzyskana korzyść podlega zwrotowi.

2. Formuła generalna

W świetle art 405 KC zobowiązania z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia powstaje przy istnieniu 3 przesłanek, które muszą być spełnione łącznie:

Najpierw musi się wytworzyć sytuacja, w której w zasadzie następuje (1) przesunięcie majątkowe, czyli przejście jakiejś korzyści z majątku 1 osoby do majątku innej. A co najmniej uzyskanie korzyści majątkowej przez jedną osobę kosztem innej.

Po jednej stronie następuje w ten sposób wzbogacenie, po drugiej zubożenie. Wzbogacenie może polegać na uzyskaniu prawa majątkowego np. prawa własności jakiejś rzeczy, albo na korzystaniu z jakiejś usługi.

(2) Miedzy wzbogaceniem i zubożeniem musi istnieć związek przez który należy rozumieć zależność tego rodzaju, że są to niejako dwie strony tego zjawiska. Nie jest to związek przyczynowy, a którym chodziłoby o następstwo oznaczającego przyczynę i skutek.

Wreszcie (3) wzbogacenie się musi nastąpić bez podstawy prawnej. Istnienie tej przesłanki wymaganej przez art 405 KC jest uznawane za spełnione, gdy stwierdzić się daje zbliżenie do sytuacji, w której brak podstawy prawnej w rozumieniu braku causa czynności prawnych. Rozciąga się to na sytuacje, w których inne ewentualne roszczenia cywilnoprawne zawodzą, a mimo to istnieje z jednej strony wzbogacenie, a z drugiej zubożenie niczym nieusprawiedliwione.

Przedmiotem roszczenia o zwrot z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia w myśl KC - jest zwrot korzyści w naturze, a gdyby to byłoby niemożliwe - zwrot wartości korzyści.

Ponieważ wartość wzbogacenia i zubożenia nie zawsze będzie ścisłym odpowiednikiem jedno drugiego, miarą roszczenia jest pozycja mniejsza. Pierwszeństwo ma zwrot w naturze przedmiotu wzbogacenia i wtedy problem nie powstaje. Dopiero gdy zwrot w naturze nie jest możliwy, wchodzi w rachubę wydanie wartości.

Prócz właściwego przedmiotu wzbogacenia podlega zwrotowi i to, co rzecz lub prawo przynosi, a także korzyści zastępcze czyli surogaty (art 406 KC - obowiązek wydania korzyści obejmuje nie tylko korzyść bezpośrednio uzyskaną, lecz także wszystko, co w razie zbycia, utraty lub uszkodzenia zostało uzyskane w zamian tej korzyści albo jako naprawienie szkody). Pierwsze są objęte pojęciem korzyści majątkowych, które stanowią przedmiot wzbogacenia, jak np. pożytki i dochody. O drugich wspomina wyraźnie tekst Kodeksu.

Szczegółowo zostaje unormowana w KC kwestia rozliczeń nakładów poczynionych w związku z uzyskaniem korzyści podlegającej zwrotowi (art 408 KC). Istotne znaczenie ma w tej materii okoliczność, czy czyniący te nakłady wiedział, że korzyść mu się nie należy. Jeżeli tak było - to należy mu się zwrot nakładów (i to niezależnie od ich charakteru) tylko o tyle o ile zwiększają one wielkość nakładów w chwili jej wydania. Jeżeli natomiast czyniący nakłady wiedział, że korzyść mu się nie należy, może żądać:

1. Nakładów koniecznych o tyle o ile nie znalazły pokrycia w użytku, jaki z nich osiągnął;

2. Pozostałych nakładów o tyle, o ile zwiększają wartość korzyści w chwili jej wydania, może jednak zabrać te nakłady, przywracając stan poprzedni (art. 408 par 2 i 1).

Osobne zagadnienie ogólne przy każdym roszczeniu o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia stanowi problem zakresu obowiązku zwrotu. Teoretycznie rzecz biorąc możliwe są tu 2 rozwiązania przeciwstawne:

- albo pełny obowiązek zwrotu wzbogacenia, dający oczywistą przewagę ochronie interesów osoby bezpodstawnie zubożonej,

- albo też obowiązek zwrotu w jakimś stopniu ograniczony, co znajduje uzasadnienie w liczeniu się z interesami wzbogaconego. Wydaje się bowiem dość oczywiste ze obowiązek pełnego zwrotu może być nieraz nadmiernie uciążliwy np. dla osoby będącej / działającej w dobrej wierze.

Kodeks cywilny wybiera drogę pośrednią. Stosownie do art 409 KC obowiązek wydania korzyści lub zwrotu jej wartości wygasa, gdy ten, kto ją uzyskał wykaże, że korzyść zużył lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony. Nie dotyczy to wszakże takich sytuacji, gdy pozbywając się korzyści, powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu.

Zasadniczym celem roszczeń z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia jest naprawienie w rozsądnych granicach uszczerbku osoby, która go doznała, a nie odbieranie korzyści temu, kto ją uzyskał. Ryzyko utraty korzyści obciąża w tej sytuacji w większym stopniu zubożonego. Racjonalna ochrona interesów osoby wzbogaconej jednakże ustaje, gdy uzyskujący korzyść pozbywa się jej, mimo że powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu.

Czachórski podaje, że konieczność liczenia się z obowiązkiem zwrotu wystąpi w razie uzyskania zasądzenia oznaczonej sumy od przeciwnika procesowego w wyroku nieprawomocnym zaopatrzonym w rygor natychmiastowej wykonalności. A będziemy mieli do czynienia z przypadkiem przeciwnym, gdy wyrok był już prawomocny, a został następnie (po wyzbyciu się lub utracie korzyści) uchylony w trybie rewizji nadzwyczajnej.

Szczególnym przypadkiem utraty wzbogacenia jest rozporządzenie przez odbiorcę korzyścią na rzecz osoby trzeciej pod tytułem darmym. Przypadek ten reguluje art 407 KC, dający przewagę interesom strony zubożonej. Może ona poszukiwać zwrotu od nabywcy pod tytułem darmym w miejsce pierwotnie wzbogaconego.

Przepisy o zwrocie bezpodstawnego wzbogacenia objęte przez art 405 - 409 KC mają znaczenie ogólne i znajdują zastosowanie, ilekroć z innych postanowień KC lub ustaw szczególnych nie wynika co innego.

4

---