Alina Kowalczykowa, Pejzaż romantyczny,
Kraków 1982.
motto: J. Słowacki Rozłączenie (fragm.).
Zapowiedzi.
Romantyczna sceneria.
wykpiona w Fantazym sceneria romantycznego spaceru: mała łąka, skały i kaskada, pastuszka, chłopięta, stary rybak, pieśń żeńców i jeszcze w tle samotny śpiewak nucący dumki.
„prawdziwy” pejzaż romantyczny: cmentarz, kaplica…
realistyczny typ pejzażu w Panu Tadeuszu.
Pejzaż pogardzany.
pejzaż zyskiwał uznanie klasyków dopiero wtedy, gdy stawał się tłem dla rozgrywającej się akcji; natura punktem spornym batalii romantyków z klasykami.
Człowiek wobec krajobrazu.
postawa kontemplacyjna od klasyków: drobny odwrócony od nas człowiek na tle majestatycznej przyrody; stosunek do egzotyki: fascynacja ruchem.
ważną inspiracją dla romantycznego przedstawienia przyrody okazały się poczynania typowe dla ludzi oświecenia - podróże naukowe: malarstwo Williama Hodges'a, George'a Stubbsa, dzieło Klaprotha Podróż w góry Kaukazu.
pierwszy pełen lirycznego zachwytu opis pejzażu alpejskiego - H. B. de Saussure'a Podróż wokół Mont Blanc (1779); odkrycie na nowo piękna obrazów Claude Lorraine'a (1600-1682) i Nicolasa Poussina (1594-1665).
dążenie do ukazania kolorytu lokalnego, tęsknoty za krajem lat dziecinnych, indywidualizacji pej-zażu; rezygnowano z upiększania krajobrazu.
Widoki malownicze.
malowniczość - kompozycja, harmonia form, kolorów i światła.
dyskusja w sprawie malowniczości:
artykuł Williama Gilpina On Picturesque Beauty (1791) - m. to osobliwy rodzaj piękna, wyróż-niający się nieregularnością formy.
Uvedal Price - m. w opozycji do piękna, sprzeczna z pojęciem nieskończoności.
Richard Payne Knight - wpływ krajobrazu na psychikę człowieka.
dyskusja trwała kilkanaście lat.
Natura tkliwa, „szaniec przeciw nieszczęściu”.
literatura sentymentalna: Nowa Heloiza Rousseau (1747); wiersze i rozprawka O wymowie w pro-zie albo wierszu Franciszka Karpińskiego.
„Przyroda zostaje podporządkowana syt. bohatera odnajdującego w niej analogie dla własnych stanów emocjonalnych. Najczęściej - dla melancholii” (s. 25); nie ma jeszcze nastroju grozy.
„Kształty zarówno dziwaczne, jak i straszliwe”.
przyroda w powieściach grozy: „Czasami jej wygląd bywał nie najbardziej istotny, bohaterowie od-najdywali w niej przede wszystkim refleksy własnych uczuć”.
„W książce polskiej autorki, Łucji Rautenstrauchowej, Emmelina i Arnolf (1821) podobna stylisty-ka: «Przepędzałam dnie i wieczory w tych ogromnych lasach, które otaczają Zamek. Ich czarna posępność tak dobrze odpowiadała uczuciom moim, z cierpieniem przychodziło mi je opuszczać; zdawało mi się, że w nich zostawuję przyjaciela, który mój smutek dzielił». Ogrom, tajemniczość, «czarna posępność» czy «ponurość» widoków współgra z rozpaczą czy przerażeniem bohaterów” (s. 28).
„Przyroda, która początkowo tylko współuczestniczyła w ogólnej atmosferze grozy, stopniowo sa-ma staje się straszliwa, napełnia przerażeniem. W literaturze angielskiej po Zamczysku w Otranto nadchodzi Ann Radcliffe i upojenie groźnym majestatem przyrody, kontrastów między arkadyjskim spokojem zielonych łąk a straszliwą dzikością gór” (s. 28).
Zasmucający widok ruin.
„Ruina wydaje się znakiem trwałości kultury, świadkiem dziejów. Wydaje się być nasycona histo-rią, tym wszystkim, co niegdyś działo się w jej murach” (s. 31).
„Z Anglii przede wszystkim wywodziło się inne spojrzenie na ruinę: jako na malowniczy akcent pej-zażu, z czasem wykorzystywany także w pow. gotyckiej dla spotęgowania nastroju grozy” (s. 32).
„Przejście w stan ruiny wyraźnie uszlachetnia; bo jej zasmucające piękno staje się symbolem przemijania, nietrwałości wszystkiego, co nas otacza, tak samo przyrody jak i pomników kultury. Uszlachetnia, lecz i przydaje walory estetyczne: dla romantyków ruina będzie piękniejsza niż dzie-ło oryginalne, którym kiedyś była. Zyska życie wewnętrzne” (s. 33).
Pejzaż o tonie mistycznym, pejzaż refleksyjny.
Novalis: natura jako „przerażający młyn śmierci”.
klasycyzm: podporządkowana człowiekowi natura jawi się jako spokojna i pełna harmonii.
zupełnie przeciwna romantyczna wizja przyrody (romantyczna filozofia natury), Novalis Uczniowie z Sais; „Przyroda przemienia się w jakiś odrębny, groźny, tajemniczo uduchowiony byt; staje się osobliwym partnerem zafascynowanego nią człowieka, napełnia go lękiem i kusi nadzieją pozna-nia” (s. 39).
Novalis: „Pojąć naturę mogą tylko ci, którzy zaufają intuicji, posiądą umiejętność głębokiej kontem-placji i - przede wszystkim - nawiążą z naturą kontakt bezpośredni, a więc w jakiś sposób przypo-minający komunikację mistyczną” (s. 39).
postawa „naturocentryczna”.
O pejzażu mistycznym.
„Nowe widzenie natury jako bytu samoistnego i uduchowionego łączyło się z nową, historycznie uwarunkowaną postawą przeżywającego podmiotu; pejzaż stawał się mistyczny, tajemniczy, by-wał przesycony symboliką, kolorystyka zyskiwała dodatkowe, nadrealne znaczenia, a samotność człowieka uwydatniała się wyraźnie w jego szczególnie bliskim, tragicznym lub kojącym związku z naturą” (s. 40-41).
koncepcje filozofii wywodzące się z idei Herdera; Friedrich Schelling O stosunku sztuk plastycz-nych do natury (1807): prawda sztuki polega na wiernym odtworzeniu nie kształtów zewnętrznych, lecz zawartej w nich istoty.
najwybitniejszy pejzażysta niemieckiego romantyzmu, Caspar Dawid Friedrich (1774-1840) i ma-larze jego szkoły: wewnętrzna, duchowa istota natury.
malarz - rola medium między naturą a człowiekiem; malarstwo - sztuka najbardziej symboliczna: romant. twórca krajobrazu symbolicz. Filip Otto Runge (1777-1810) Pory dnia (1803).
Obraz Boga i historii.
bezpośrednie przeżycie natury zdaje się być przeżyciem samego Boga - C. D. Friedrich.
Carl Gustaw Carus - „przeromantyzowanie”.
Krzyż w górach (1808) Friedricha: programowy manifest romantycznego pejzażu, obraz Boga.
Symbolika tragizmu i śmierci.
pejzaż mistyczny z przesłaniem filozoficznym - czytelne symbole: topika śmierci (cmentarze, krzy-że, groby), nadzieja (jutrzenka), góry, morze…
Mroczna sylwetka człowieka.
człowiek w pejzażu mistycznym: drobny, niemal niewidoczny, stapia się z tłem, ubrany najczęściej w ciemną pelerynę, między widzem a źródłem światła (kontury postaci, ale nie jej indywidualne ry-sy), zamyślony, w bezruchu.
Polski pejzaż refleksyjny.
Uwagi wstępne.
głównie twórczość Antoniego Malczewskiego, Krasińskiego, Słowackiego, Norwida…
pejzaż ideologiczny - patriotyczny, pejzaż literacki - często przechodzi w refleksję historiozoficzną (tęsknota za krajem).
Los i historia w pejzażu literackim.
o pejzażu z Marii Malczewskiego (s. 62 i n.).
natura świadkiem zmagań człowieka z historią i losem; natura nadrzędna, pesymizm; poczucie beznadziejności losu.
Przedświt Krasińskiego: pozór pejzażu mistycznego, wizyjny, odrealniony.
pejzaż o nastroju mistycznym u Krasińkiego w Nie-Boskiej komedii: milcząca zapowiedź triumfu tego, co wieczyste i trwałe, nad rewolucyjnym uniesieniem.
Słowackiego pejzaże dziejów genezyjskich.
najwspanialsze pejzaże mistyczne polskiego romantyzmu stworzył Słowacki; natura - medium między historią a człowiekiem oraz między Bogiem i człowiekiem; w naturze ślady działalności kosmicznej Boga.
Genezis z Ducha (1844): pejzaż nie imaginacyjny, lecz realnie istniejący, niezwykle impresywny; w późnych utworach imaginacja, metaforyczność.
w późnych pismach: pejzaż imaginacyjny, dzieło intelektualnej spekulacji, które z kolei staje się podstawą dla snucia wyobrażeń o dziejach zamkniętego w kształtach przyrody ducha; najbardziej uderzającą cechą pejzażu mistycznego Słowackiego jest podporządkowanie go człowiekowi; na-tura nigdy nie dominuje nad człowiekiem; zawsze to on panuje nad światłem.
natura pojawia się w konwencji snu, marzeń, wizji (zwł. w Królu-Duchu).
kontekstem pisma genezyjskie.
Pejzaż zesłania.
pejzaż romantyków pełen znaków przeszłości, przeczuć nadchodzących wydarzeń.
ważny krajobraz Syberii i ziem kaukaskich: Droga do Rosji Mickiewicza i Anhelli Słowackiego (brak opisów, Syberia po prostu jest, ważny nastrój, nie szczegóły).
u Słowackiego widok przyrody często wchłaniany przez materię intelektualną utworu.
Pejzaż medytacyjny.
inna droga poetyckiej konkretyzacji nastroju mistycznego, zrodzonego w kontakcie z naturą.
ważny człowiek, jego myśli i przeżycia, wzbudzone nagłym zachwytem nad nieoczekiwanie pięk-nym widokiem, nagłym uświadomieniem sobie bliskości z naturą.
ważna impresja poety, nie szczegóły: Słowackiego Hymn, Witwickiego Do sosny polskiej, Mickie-wicza Na Alpach w Splügen, Słowackiego Kordian (rysy tragiczne w pejzażu).
w pejzażu: świadomość kryzysu, rozpadu dawnego i braku stabilności nowego świata, niechęć do teraźniejszości prowadząca do ucieczki w kontemplację; zainteresowanie naturą jako potęgą ta-jemniczą, mieszczącą w sobie Boga, historię i przeczucie przyszłości; mistycyzm wytłumaczalny.
Styl romantyczny?
prerafaelici w Anglii i nazareńczycy w Niemczech - między romantyzmem a symbolizmem; najwy-bitniejszy niemiecki kontynuator tradycji klasycznych, Ludwig Richter (1803-1884): cechy wspólne pejzażu romantyków: wyraźne nastawienie antynaturalistyczne, idealizowanie tematu, swoista poetyzacja, nadająca naturze własne, głębsze znaczenie.
Wordsworth: pokrewieństwo z ideami Rousseau, ucieczka od cywilizacji.
John Constable: zmysłowość przedstawiania natury.
natura uwolniona spod supremacji człowieka.
Ważne tematy.
Morze.
rozmaite style „mariny” (czyli pejzażu morskiego): morze nieujarzmione Sonety krymskie Mickie-wicza, morze przeklęte Lambro Słowackiego.
Bałtyk jako Morze Północy w heroicznej stylizacji mariny w Konradzie Wallenrodzie Mickiewicza, Wspomnienie Bałtyku Romana Zmorskiego; malarstwo Ratowanie rozbitków Charlesa Santoire'a Varenne'a.
rola bezkresnej, ku nieskończoności zmierzającej przestrzeni - Sybir.
Góry i kaskady.
góry wręcz zalecane artystom jako najwdzięczniejszy temat pejzażu; wspaniałe, monumentalne, zdają się sięgać nieba; miejsce uniesień ducha lub kontemplacji.
najbardziej znany polski malarz gór, Jan Nepomucen Głowacki - nie arcydzieła, wyraz fascynacji artysty nowo odkrytym pięknem polskich gór, patriotyzm, duma.
kaskada to portret natury potężnej, pięknej i radosnej, najbardziej bodaj pogodne jej oblicze w ro-mantycznym pejzażu; demonstracja mocy, która nie przeraża, lecz olśniewa - W Szwajcarii Sło-wackiego.
sielskie wiersze Zaleskiego, Witwickiego i Lenartowicza.
Step.
Sybir i step - polskie tematy romantyczne; okolice rodzinne Zaleskiego, Goszczyńskiego i Malcze-wskiego, krajobraz zesłania.
Malczewskiego Maria i Sonety krymskie Mickiewicza; obraz Ukrainy u Goszczyńskiego; wiersze „stepowe” Słowackiego, Zaleskiego, Pola: rozległe, ciche i smutne obszary, ożywione dzikim wia-trem; proch i mogiły rycerzy; u Słowackiego step pojawia się niezwykle często: pełen kontrastów między ziemią „gładką, cichą” a tętniąca życiem tradycją.
step kirgiski w utworach Gustawa Zielińskiego i zesłańców - step obcy, pozbawiony historii.
Widoki ojczyste.
lata 30. i 40. artyści pozostali w kraju: pejzaż możliwie dokładnym i wiernym odtworzeniem krajob-razu; opisywano wszystko, co wydało się odkrywcze, piękne, ciekawe; Fredro w Panu Jowialskim o podróżach artystycznych; ożywienie zwłaszcza na początku lat 40.: Kraszewski, Aleksander Przeździecki, Zenon Fisz i inni.
Wincenty Pol Pieśń o ziemi naszej (1835) - patriotyczna i ludowa podróż po Polsce.
Seweryn Goszczyński Dziennik podróży do Tatr i Sobótka.
Kraszewski Jaryna - pejzaż otwierający kwintesencja malowniczości.
Piotr Michałowski - malarz, nie pejzażysta, sceny wojenne (Bitwa pod Somosierrą).
January Suchodolski (malarz) - pejzaży niewiele.
jako pejzażysta sukces odniósł tylko Jan Nepomucen Głowacki; inni: Wincenty Kasprzycki, Jan Feliks Piwarski, Christian Breslauer, Kanuty Rusiecki…
Antologia
Refleksja o pejzażu.
Maurycy Mochnacki - Artykuł, do którego był powodem Zamek kaniowski Goszczyńskiego*.
pochwała.
Seweryn Goszczyński - O potrzebie narodowego polskiego malarstwa*.
prośba do Boga i wezwanie do młodych artystów.
Ryszard Berwiński - Wystawa obrazów w Poznaniu*.
Józef Ignacy Kraszewski - Gawędy o literaturze i sztuce. Krajobrazy*.
Michał Grabowski - Projekta artystyczne w Litwie*.
Zygmunt Krasiński - Dziennik*.
„Jest coś gorzkiego i szyderczego w tych pięknych szczegółach przyrody, gdy nie upiększa jej słońce”.
Adam Mickiewicz - Pan Tadeusz*.
Seweryn Goszczyński - Król zamczyska*.
Władysław Syrokomla - Co umiem nakreślić.
„Nic innego nie umiem kreślić na papierze,/ Tylko to, com ukochał z całej mojej duszy”, czyli wiejską chatę, kościółek wioskowy, dworek, cmentarz.
Cyprian Norwid - Menego. Wyjątek z pamiętnika*.
Pejzaż o tonie mistycznym.
Antoni Malczewski - Maria*.
Zygmunt Krasiński - Nie-Boska komedia*.
Juliusz Słowacki - Anhelli*.
Juliusz Słowacki - Do pastereczki, siedzącej na druidów kamieniach w Pornic nad Oceanem.
Juliusz Słowacki - Genezis z Ducha*.
Juliusz Słowacki - Samuel Zborowski*.
Juliusz Słowacki - Król-Duch*.
Zapisana w pejzażu historia.
Antoni Malczewski - Maria*.
Adam Mickiewicz - Droga do Rosji.
Juliusz Słowacki - Anhelli*.
Rufin Piotrowski - Pamiętniki z pobytu na Syberii*.
opis Kamieńca (pamiątki narodowe).
opis Syberii (śnieg, drzewa i inne rośliny).
Mieczysław Romanowski - Sierociński*.
Sybir - śnieg, brak nadziei.
Władysław Strzelnicki - Kaz-Beg (Dumanie wieczorne).
Juliusz Słowacki - Na szczycie piramid.
opis piramid.
Zygmunt Krasiński - Przedświt*.
Ryszard Berwiński - Bogunka na Gople*.
nadejście nocy, księżyc nad Gopłem.
Mieczysław Romanowski - Wieczorna gwiazda.
Pejzaż medytacyjny.
Cyprian Norwid - Emil na Gozdawiu. Poema*.
Juliusz Słowacki - W Szwajcarii*.
fontanna i słowiki; łabędzie i tęsknota.
Władysław Wężyk - Egipt. Obrazy*.
opis pustyni.
Cyprian Norwid - Próby*.
Juliusz Słowacki - Hymn.
Konstanty Gaszyński - Na jeziorze Thune w Szwajcarii.
reakcja różnych narodów na widok jeziora, Polak zadumany.
Stefan Witwicki - Do ***.
nadejście nocy, a później jutrzenki.
Władysław Strzelnicki - Jeździec na kaspijskim wybrzeżu.
Adam Mickiewicz - Do ***. Na Alpach w Splügen.
Stefan Witwicki - Do sosny polskiej znalezionej w jednym z ogrodów w Chatenay.
Władysław Syrokomla - Ze wspomnień gór.
Adam Mickiewicz - Nad wodą wielką i czystą.
Pejzaż tragicznego nastroju.
Seweryn Goszczyński - Zamek kaniowski*.
Zygmunt Krasiński - Dziennik*.
Łucja Rautenstrauchowa - Miasta, góry i doliny*.
opis wycieczki w Tatry.
Juliusz Słowacki - Beniowski*.
Cyprian Norwid - Noc.
Cyprian Norwid - Wieczór w pustkach*.
straszna noc, za dnia „mniej straszno”.
Pejzaż o znaczeniach symbolicznych.
Adam Mickiewicz - Pan Tadeusz*.
Juliusz Słowacki - Król-Duch. Rapsod I, pieśń III*.
Ryszard Berwiński - Na wysokości Tatrów.
„Ja król - na tronie mych ojczystych gór / Świetny - królewski otoczył mnie dwór”.
Lucjan Siemieński - Jutro.
„Jutro nas słońce przywita”, wiara w jutro.
Włodzimierz Wolski - Zapał.
„Moje marzenia - to szczyty Tatrów; / A moje myśli - to Wisły fala”.
Władysław Wężyk - Egipt. Obrazy*.
Teofil Lenartowicz - Kalina.
Pejzaż sielski.
Józef Bohdan Zaleski - Westchnienie za rodzinną chatką.
Teofil Lenartowicz - Dumka wygnańca.
Teofil Lenartowicz - Tam daleko.
Stefan Witwicki - Wiosna.
Mieczysław Romanowski - Wieczór u brzózki.
Roman Zmorski - O mroźnym ranku.
Ruiny.
Tymon Zaborowski - Ojczyzna.
Władysław Syrokomla - Święty Krzyż. Opactwo Benedyktynów i mogiły miejskie.
Seweryn Goszczyński - Król zamczyska*.
Roman Zmorski - Na zwaliskach zamku w Czersku*.
ruiny zamku przywołują na myśl czasy rycerskie.
Bogusz Zygmunt Maciej Stęczyński - Mogiły na Pleśnisku w Podhorcach*.
Józef Bohdan Zaleski - Odmiana. Sonet pisany blisko rozwalin.
Antoni Czajkowski - Na wieży w Lipowcu*.
Włodzimierz Wolski - Na ruinach.
Cyprian Norwid - Ruiny*.
Góry.
Seweryn Goszczyński - Dziennik podróży do Tatrów*.
Na Górze Panieńskiej.
Droga do Nowego Targu.
Tatry i Podhale.
Wyprawa w głąb Tatrów.
Mgła poranna w górach (01 X 1832).
Wincenty Pol - Pieśń o ziemi naszej*.
January Poźniak - Tatry.
Edmund Wasilewski - Marzenia w Tatrach. Ułamki.
Edmund Wasilewski - Widok Babiej Góry.
Mieczysław Romanowski - Na Czarnej Górze.
Aleksander Przeździecki - Uszyckie jary.
Antoni Malczewski - Podróż na Górę Białą (Mont Blanc), opisana w liście do profesora Picteta*. (sierpień 1818).
Antoni Edward Odyniec - Wschód słońca na Rigi.
Józef Bohdan Zaleski - Okolica alpejska.
Andrzej Edward Koźmian - Dwa dni w Szwajcarii Saskiej w roku 1825*.
„Dając bujać myślom, z jednej strony zdało mi się widzieć okolicę klasyczną, z drugiej romantyczną”.
Karol Brzozowski - Sąd Boży (Ałłach Bahczesi)… Obrazek z Bałkanów poświęcony Cyprianowi Norwidowi*.
Gustaw Zieliński - Gory*.
Adam Mickiewicz - Góra Kikineis*.
Górskie jeziora i kaskady.
Zygmunt Krasiński - Ułomki podróży szwajcarskiej. Opisanie jeziora genewskiego Leman. (Wyjątek z listu podróżującego Polaka).
piękniejsze nad jezioro Leman Gopło, Wisła lub Narew.
Anna Libera - Morskie Oko.
„Ciszo! ty dokończ reszty, gdyż sobą nie władam, / Tylko twórcy tych cudów hołd głęboki składam".
Juliusz Słowacki - Do Joanny Bobrowej.
Zygmunt Krasiński - Dziennik*.
Zygmunt Krasiński - Ułomki podróży szwajcarskiej. Spadek Aary.
Juliusz Słowacki - W Szwajcarii*.
„Powiew miłości owiał mię uroczy. / Stanąłem przed nią i spuściłem oczy”.
Teodor Tripplin - Wspomnienia z podróży po Danii, Norwegii, Anglii, Portugalii, Hiszpanii i Państwie Marokańskim*
Seweryn Goszczyński - Dziennik podróży do Tatrów*.
Bogusz Zygmunt Maciej Stęczyński - Wodospad Białki w Tatrach.
Step.
Adam Mickiewicz - Stepy Akermańskie.
Seweryn Goszczyński - Zamek Kaniowski*.
Józef Bohdan Zaleski - Duch od stepu*.
Józef Bohdan Zaleski - Step.
Teodozjusz Krzywicki - Powieść kozacka*.
„Piękny to widok, gdy kozak młody / Dosiędzie konia i w step pogoni”.
Wincenty Pol - Pieśń o ziemi naszej*.
Juliusz Słowacki - Wacław*.
Juliusz Słowacki - Beniowski*.
Juliusz Słowacki - Beniowski*.
Juliusz Słowacki - Sen srebrny Salomei*.
Gustaw Zieliński - Kirgiz*.
jeździec pędzi na koniu.
Gustaw Zieliński - Stepy*.
Eugeniusz Żmijewski - Sceny z życia koczującego*.
Morze i żywioły.
Adam Mickiewicz - Burza.
Roman Zmorski - Wspomnienie z Bałtyku.
Mieczysław Romanowski - Przebyte.
August Antoni Jakubowski - Burza.
Ludwik Adam Jucewicz - Wspomnienia Żmudzi*.
Teodor Tripplin - Wspomnienia z podróży po Danii, Norwegii, Anglii, Portugalii, Hiszpanii i Państwie Marokańskim*.
opis burzy na Oceanie, „Dzięki ci, Neptunie! - krzyknąłem, wybawiłeś mnie, obiecuję ci hojną libację”.
Feliks Bernatowicz - Powódź. Powieść*.
Cyprian Norwid - „A Dorio ad Phrygium”*.
Seweryn Goszczyński - Burza.
Adam Mickiewicz - Farys*.
Adam Mickiewicz - Pan Tadeusz*.
Widoki ojczyste.
Aleksander Fredro - Pan Jowialski. Fragm. aktu I, sc. I.
Wincenty Pol - Pieśń o ziemi naszej*.
Konstanty Gaszyński - Tęsknota za krajem*.
Józef Bohdan Dziekoński - Łysa Góra. wspomnienie z wędrówek po kraju*.
Teofil Lenartowicz - Jak to na Mazowszu.
Ryszard Berwiński - O dwunastu rozbójnikach*.
Józef Ignacy Kraszewski - Jaryna*.
Józef Ignacy Kraszewski - Wspomnienia Wołynia, Polesia i Litwy*.
Ludwik Adam Jucewicz - Wspomnienia Żmudzi*.
„Oto Niewiaża! rodzinna moja rzeka rozdzielająca Litwę od Żmudzi”.
Władysław Syrokomla - Urodzony Jan Dęboróg. Przedśpiewek do litewskiego czytelnika*.
„Litwo! tyś więcej warta, niż zda się na oko”.
Zenon Fisz - Opowiadania i krajobrazy*.
Adam Mickiewicz - Pan Tadeusz*.
Fragment/ty.
8