Rozdz. XII - Uczniowie z trudnościami w rozwoju emocjonalno - społecznym
Trudności w rozwoju emocjonalno-społecznym są efektem właściwości biologiczno-psychicznych dziecka oraz oddziaływań środowiskowych.
Niezależnie od tego, czy podstawowe uwarunkowania zaburzeń tkwią w dziecku czy w jego środowisku domowym lub szkolnym, zawsze mamy do czynienia z dynamicznym układem jednostka-środowisko.
Objawy trudności w rozwoju emocjonalno-społecznym są różne i ulegają nieustannym zmianom. W każdym wypadku ważne jest jednak nasilenie, częstotliwość i czas trwania określonych objawów.
Istnieją różne klasyfikacje zaburzeń psychicznych. Najbardziej rozpowszechnione w świecie są jednak: ICD - klasyfikacja opracowana przez Światową Organizację Zdrowia i DSM - przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne. Obie klasyfikacje są stale poprawiane i są klasyfikacjami objawowymi.
1 - Zaburzenia dynamiki procesów nerwowych
Podstawowe procesy nerwowe (pobudzanie i hamowanie) cechują się trzema właściwościami: siłą, ruchliwością i równowagą, które wpływają na indywidualne zróżnicowanie funkcjonowania systemu nerwowego. Czasem gdy występują znaczne odchylenia od ich optymalnego działania przekraczają ramy różnic indywidualnych. Mówimy wtedy o zaburzeniach dynamiki procesów nerwowych ( lub zaburzenia neurodynamiczne).
Zaburzenia dynamiki procesów nerwowych mogą mieć różną postać. Najczęściej charakteryzują się zaburzeniem równowagi między procesami pobudzania i hamowania. Zaburzenia te mają różne natężenie, a ich objawy mogą ujawniać się w sferze motorycznej, poznawczej i emocjonalnej. Istotne jest tu oddziaływanie czynników środowiskowych, które mogą osłabić lub spotęgować tego typu trudności rozwojowe (niekorzystne są konflikty w domu, wybuchowość i agresywność rodziców, nadmiernie surowe kary oraz niekonsekwentne postępowanie). Podstawowe rodzaje zaburzeń neurodynamicznych - nadpobudliwość psychoruchowa i zahamowanie psychoruchowe.
1.1 - Nadpobudliwość psychoruchowa
Zespół nadpobudliwości psychoruchowej określany jest jako zaburzenie hiperkinetyczne lub zespół ADHD - charakteryzuje się przewagą procesów pobudzania nad procesami hamowania.
Podstawowa przyczyna tego zespołu związana jest z zaburzeniem funkcjonowania ośrodków układu nerwowego np. nieprawidłowe działanie neuroprzekaźników - substancji chemicznych odpowiedzialnych za przekazanie impulsów między neuronami. Jednostka jest wtedy w stanie stałego pobudzenia, nie potrafi kontrolować swojego zachowania.
W sferze ruchowej nadpobudliwość psychoruchowa cechuje się nadruchliwością, która może objawiać się ekspansją ruchową, niepokojem ruchowym i nawykami ruchowymi. Dzieci stale szukają okazji do wyżycia się ruchowego, biegają zamiast chodzić i w zabawach też lubią gonitwy i siłowanie się. Często podejmują niebezpieczne działania które powodują urazy i wypadki. Niektóre mają słabą koordynację ruchową, więc nieumyślnie niszczą i psują rzeczy. Stale też zmieniają przedmiot aktywności - nie kończąc jednej czynności przechodzą do następnej. Niepokój ruchowy polega na wykonywaniu drobnych ruchów, zwłaszcza w sytuacjach wymagających bezczynności.
W sferze poznawczej objawia się głównie deficytem uwagi. Dzieci nie są w stanie dłużej skoncentrować się na jednej czynności, gdyż łatwo rozpraszają się pod wpływem nowych bodźców, nawet tych najmniejszych. Nie potrafią do końca wysłuchać kierowanej do nich wypowiedzi, bo zaczynają zajmować się czymś innym. Deficyt uwagi utrudnia dzieciom przyswajanie wiadomości w szkole, odrabianie lekcji w domu, a nawet udział w grach i zabawach z rówieśnikami. Gwar i pośpiech w klasie pogłębiają trudności w dłuższej koncentracji uwagi. Dzieci te cechuje też: pochopność i pobieżność myślenia, wzmożona gadatliwość, bujna wyobraźnia, udzielają zbyt szybko nieprzemyślane odpowiedzi, nie lubią zajęć wymagających dużego wysiłku umysłowego, łatwo rezygnują w obliczu trudności, gubią różne rzeczy, stwarzają wokół siebie bałagan.
W sferze emocjonalnej objawy nadpobudliwości nie są jednolite. Wspólna dla wszystkich dzieci jest znaczna impulsywność. Często wybuchają złością, są agresywne i konfliktowe, niekiedy reagują nadmierną płaczliwością. Charakteryzują się dużą ekspresją emocjonalną niewspółmierną do siły bodźca. Są niecierpliwe, mają problemy z samokontrolą emocjonalną, u niektórych przejawem nadpobudliwości jest nadmierna wzruszeniowość. Osoby te są często karane i upominane, co może rozwinąć zachowania buntowniczo-opozycyjne w stosunku do dorosłych i kolegów.
Dzieci z ADHD trzeba odróżnić od dzieci, które sprawiają trudności wychowawcze uwarunkowane głównie środowiskowo, bo niektóre cech się pokrywają.
Wskazówki dotyczące postępowania z dziećmi z ADHD:
Ograniczenie czynników rozpraszających
Spokojna atmosfera, nacechowana życzliwością i akceptacją
Polecenia krótkie, konkretne, mówione spokojnie, stanowczo
Upewnienie się, że dziecko słucha
Częste przypominanie o zadaniach, ale bez wyrzutu
Sprawdzanie, czy dziecko skończyło daną czynność
Pomoc w porządkowaniu otoczenia
Pomoc w rozpoczęciu danej czynności
Dawanie okazji do aktywności ruchowej
Organizacja ukierunkowanej aktywności (sportowej, zabawowej)
Częste stosowanie pochwał za dobre zachowanie, a niekiedy ignorowanie zachowań niepożądanych
1.2 - Zahamowanie psychoruchowe
Zahamowanie psychoruchowe cechuje się przewagą procesów hamowania nad procesami pobudzania. Objawy są zróżnicowanie: osłabione pobudzanie, mała żywotność, pobudzanie normie, ale niewielka wytrzymałość na silną stymulację - prowadzi do hamowania reakcji.
W sferze ruchowej charakteryzuje się: ogólnym spowolnieniem ruchowym, ograniczeniem zakresu ruchów. Dzieci są spokojne, w sytuacjach trudnych można zaobserwować napięcie mięśni.
W sferze poznawczej może objawiać się ogólnym spowolnieniem przebiegu procesów poznawczych lub spowolnieniem występujących głównie w sytuacjach trudnych. Dzieci nie zgłaszają się do odpowiedzi, mają problemy z nadążeniem za tokiem lekcji, wykonaniem plecień nauczyciela (realizują je z dużym opóźnieniem).
W sferze emocjonalnej charakteryzuje się słabą ekspresją uczuciową. U jednych dzieci występuje słabsza wrażliwość na bodźce emocjonalne, inne natomiast cechują się tzw. obojętnością pozorną (silnie przeżywają emocje ale ich nie pokazują) - zahamowane są takie reakcje jak głośny śmiech, krzyk, złość, a zamiast tego pojawiają się reakcje wegetatywne np. blednięcie, czerwienienie się, pocenie, problemy z oddychaniem, nudności. Czasem dzieci te ukazują swe reakcje z opóźnieniem.
Postępowanie z takimi uczniami:
Cierpliwe czekanie na odpowiedź
Sprawdzanie wiedzy bez rygorów czasowych
Niestosowanie nagłego wyrywania do odpowiedzi
Zachęcanie do wypowiadania się bez pochwały
Zachęcanie do wyrażania emocji
Sprawdzanie czy dzieci z spowolnieniem ruchowym zdążyły zanotować
2 - Trudności w rozwoju emocjonalnym
Trudności w rozwoju emocjonalnym mogą polegać na opóźnieniu tego rozwoju, przejawiającym się w niedojrzałości emocjonalnej oraz na zaburzeniach emocjonalnych o różnym nasileniu i zakresie.
2.1 - Niedojrzałość emocjonalna
Niedojrzałość emocjonalna (infantylizm uczuciowy) - opóźnienie rozwoju emocjonalnego, będące przejawem dysharmonii rozwoju, czyli występujące na tle prawidłowego rozwoju innych sfer.
U dzieci w wieku przedszkolnym infantylizm objawia się dłużej niż u rówieśników utrzymującą się płaczliwością, rozkapryszeniem, zmiennością i nietrwałością nastroju (jest tolerowany przez otoczenie). U dzieci w wieku szkolnym jest bardziej uciążliwy, sprawia trudności w przystosowaniu się do wymagań szkoły i grupy rówieśniczej. Dzieci te cechuje mniejsza samokontrola, brak krytycyzmu, duża sugestywność. Lubią bawić się z dziećmi młodszymi od siebie, bo maja zbliżony sposób reagowania emocjonalnego.
Niedojrzałość emocjonalna występuje też w okresie dorastania i u ludzi dorosłych. Osoby takie są wybuchowe, niecierpliwe, mają potrzebę ciągłych zmian, nieodpowiedzialne, dążą do osiągnięcia atrakcyjnych przedmiotów w nadmiarze, niekiedy próbują narzucić innym swoje zdanie, mogą być przymilne, cechuje je słomiany zapał i mała samokontrola.
Dojrzałość emocjonalna (wg. Reykowskiego) charakteryzuje się tolerancją na zwłokę, ograniczeniem wielkości wymagań oraz dostosowaniem formy i siły reakcji emocjonalnych do okoliczności.
2.2 - Zaburzenia emocjonalne
O zaburzeniach emocjonalnych mówimy wtedy, gdy rodzaj i intensywność reakcji emocjonalnych sprawiają, że zachowanie jednostki odbiega od przeciętnego zachowania danej populacji. Charakteryzują się one nieadekwatnością siły reakcji do siły bodźca, przewagą reakcji negatywnych nad pozytywnymi oraz formami reakcji niezgodnymi z wymaganiami otoczenia. Niektórzy mówią też o niedostatku uczuć wyższych, społecznych. Niedostatek ten jest czynnikiem różnicującym zaburzenie typu nerwicowego (raczej nie występuje) od zaburzenia typu socjopatycznego (podstawowy objaw).
Jedną z postaci zaburzenia emocjonalnego są zaburzenia nerwicowe. W odniesieniu do młodszych dzieci mówi się o „zaburzeniach emocjonalnych”, a w wieku szkolnym o nerwicach.
Zaburzenia nerwicowe - psychogennie uwarunkowane zaburzenia czynnościowe, czyli zaburzenia bez podłoża organicznego tj. bez uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego.
Objawy nerwic obejmują: zaburzenia przeżywania emocjonalnego, zaburzenia wegetatywno-somatyczne, zakłócenia funkcjonowania poznawczego i społecznego.
Zaburzenia przeżywania emocjonalnego cechują się: nieadekwatnością siły reakcji do siły bodźca, czasem pojawieniem się przeżyć bez wyraźnej przyczyny, zmiennością nastrojów, przewagą emocji negatywnych, zwłaszcza o charakterze lękowym, niekontrolowanym wyrażaniem emocji. Zaburzenia te są podstawowym objawem nerwic.
Zaburzenia wegetatywno-somatyczne: bóle głowy, brzucha, zaburzenia snu, bóle mięśniowe, zaburzenia pracy serca, zaburzenia łaknienia, nudności, nadmierna potliwość - nie mają uzasadnienia fizycznego.
Zakłócenia funkcjonowania poznawczego polegają na wybiórczej percepcji rzeczywistości i tworzeniu irracjonalnych przekonań dotyczących świata i siebie, a także na trudnościach w koncentracji uwagi, przejściowym spowolnieniu toku myślenia i przejściowej niedoczynności pamięci oraz myślach natrętnych.
Zakłócenia funkcjonowania społecznego mogą dotyczyć wycofywaniu się z kontaktów z innymi ludźmi lub trudnościami w komunikowaniu się z innymi ludźmi lub trudności w komunikowaniu się z nimi, jednak zachowanie pozostaje w granicach akceptowanych społecznie.
Obok terminu nerwica używa się też nazw - nerwowość, neurotyzm, neurotycznośc (nazw tych używa się zwłaszcza w odniesieniu do dzieci).
Geneza zaburzeń nerwicowych: dominują przyczyny natury środowiskowej (sytuacje trudne wywołujące u jednostki urazy psychiczne). Czynnikami sprzyjającymi powstaniu zaburzeń nerwicowych są właściwości indywidualne.
Środowiskowe czynniki wywołujące zaburzenia nerwicowe u dzieci: środowisko rodzinne (atmosfera panująca w rodzinie, właściwości psychiczne rodziców- niezrównoważeni emocjonalne, lękowość, perfekcjonizm, autokratyzm, nadmierna opiekuńczość, nadmierne wymagania, rygoryzm, odrzucenie) i szkolne (nadmierne wymagania nauczycieli i właściwości psychiczne nauczycieli, straszenie, poniżanie, ośmieszanie, brak nastawienia na pomaganie uczniom; niewłaściwe kontakty interpersonalne z rówieśnikami).
Dynamika zaburzeń nerwicowych u dzieci i młodzieży zaznacza się w zmienności przyczyn, mechanizmów i objawów. Często zachowanie dziecka wywołuje negatywne reakcje otoczenia, które powoduje nasilenie tego objawu oraz wystąpienie innych.
Objawy zaburzeń nerwicowych u dzieci i młodzieży:
lęk nieprawidłowy - jest nieadekwatny do przyczyny lub pojawia się bez wyraźnej przyczyny jako emocja bezprzedmiotowa, charakteryzująca się poczuciem zagrożenia lub niepokoju i bezradności (strach - lęk prawidłowy pojawia się w sytuacji rzeczywistego zagrożenia i jest emocją pożądaną, sygnalizującą to zagrożenie), szczególnym przypadkiem lęku u dzieci w wieku przedszkolnym jest lęk separacyjny - lęk przed rozstaniem z rodziną lub jednym z jej członków, objawia się trudnościami w funkcjonowaniu społecznym, nie chce zasnąć, chodzić do przedszkola lub szkoły (gdy utrzymuje się dłużej), boi się zagubienia, opuszczenia, w sytuacji rozłąki reaguje płaczem, złością, nudnościami, wymiotami itp.
Fobia - lęk przedmiotowy, silny lęk występujący w określonej sytuacji (sytuacja ta nie wywołuje lęku u innych osób lub wywołuje reakcję o niewielkim nasileniu) np. przed burzą, ciemnością, samotnością, różnymi zwierzętami
Moczenie się w nocy
Zaburzenia ruchowe - mogą mieć formę nawyków ruchowych (obgryzanie paznokci, drapanie się, potrząsanie głową, przebieranie palcami) lub tików - mimowolne wyładowania motoryczne lub głosowe (mruganie powiekami, grymasy twarzy, chrząkanie), niekiedy powstają czynności natrętne (wielokrotne dotykanie i liczenie przedmiotów, rytuały przy myciu rąk lub ubieraniu)
Zaburzenia mowy takie jak: afonia (bezgłos, polega na utracie dźwięczności głosu, mówienie szeptem), mutyzm (odmowa mówienia), niektóre rodzaje jąkania
W okresie dorastania mogą wystąpić dalsze objawy zaburzeń nerwicowych (u osób które miały je już w dzieciństwie i które ich nie miały): trudności w oddychaniu, zaburzenia pracy serca, bóle mięśniowe, zaburzenia snu, bóle głowy zaburzenia łaknienia.
Fobia szkolna - niechęć lub całkowita odmowa chodzenia do szkoły.
Rodzaje fobii szkolnej:
a) dzieci wstępujące do szkoły (przyczyna - lęk separacyjny)
b) dzieci dłużej uczęszczające do szkoły (przyczyny - lęk przed niepowodzeniem szkolnym, postawy nauczycieli takie jak: zastraszanie, poniżanie, ośmieszanie; złe relacje z rówieśnikami, nieprawidłowa sytuacja rodzinna).
Fobii szkolnej towarzyszą silne objawy wegetatywne pojawiające się najczęściej rano, przed pójściem do szkoły - bóle brzucha, nudności, wymioty, biegunki, bóle głowy, omdlenia. Jeśli dziecko zostaje w domu objawy ustają ale mogą pojawić się wieczorem wraz z trudnościami w zasypianiu. Jeśli dziecko pójdzie do szkoły to jeszcze bardziej się nasilają i są w rezultacie odsyłane do domu.
5