EMOCJE
ZAGADNIENIA wstępne
Czy informacje docierają do człowieka z otoczenia i czy emocje o czymś informują?
Kontrowersyjne i nie ugruntowane poglądy różnych autorów, którzy poprzestają na ogólnikach, zaś w swoich kompilacjach i systematyzacjach nie dają dowodu twórczego myślenia.
Dlatego - korzystam w pierwszy rzędzie z autorskiej koncepcji Wł. Szewczuka: Podstawy psychologii, Warszawa 2000.
Według niego:
Emocje można rozpatrywać jako odzwierciedlenie stosunku do rzeczywistości. Owo odzwierciedlenie - podobnie jak odzwierciedlenie spostrzeżeniowe lub zmysłowe - nie bywa biernym odbijaniem rzeczywistości, lecz ma charakter czynny.
Założenie: człowiek, podobnie jak zwierzęta, nie jest układem samowystarczalnym, lecz musi coś przyjmować z otoczenia, aby móc przetrwać.
Owa zależność wymusza nieustanne ustosunkowani się do otoczenia. Ma ono charakter kierunkowy, jak pisze W.Szewczuk.
Czyli: zwrot do przedmiotu lub od przedmiotu, w zależności od jego wartości.
Jest to dość proste w przypadku zwierzęcia:
Albo to coś w otoczeniu jest dla zwierzęcia nieprzyjacielem i trzeba przed tym zmykać,
Albo to coś nadaje się do spożycia.
Dodałbym: jest obojętne, albo można z tym czymś współistnieć, jak np. rybki czyszczące zęby drapieżnikom morskim, albo ptaki pielęgnujące skórę dużym ssakom (M.Ch.).
Inaczej człowiek, mający złożony układ mózgowo-rdzeniowy: jest on zdolny do wielostronnego odnoszenia się do rzeczywistości.
Dla człowieka - wobec jego złożoności - istotne są sposoby odnoszenia się do Rzeczywistości:
a) odzwierciedlenie obiektywnych cech przedmiotów i zjawisk otaczającego świata (M.Ch.: środowiska), oraz
b) relacja przedmiotów z owego otoczenia względem człowieka, czyli znaczenie tego przedmiotu dla jego życia.
Nie wszystkie przedmioty i zjawiska są człowiekowi jednakowo do życia potrzebne.
Klasyfikacja przedmiotów w otoczeniu
(a) Przedmioty obojętne i (b) przedmioty nieobojętne.
Wśród nieobojętnych:
- do życia potrzebne lub wręcz konieczne, oraz
- takie, które nie są mu potrzebne, lecz nie są mu obojętne, gdyż mogą w jakiś sposób zagrażać jego życiu.
Odpowiednio do tego następuje odzwierciedlenie obojętne, negatywne lub pozytywne.
Zatem: można traktować emocje jako istotny element zrównoważenia stosunków w układzie:
Osobnik - otaczający go świat.
M.Ch. Uwaga na podstawowe rozróżnienie (znane w socjologii w okresie międzywojennym) na otoczenie organizmu i jego środowisko.
Status emocji - są one subiektywne czy obiektywne?
Odpowiedź: Zarazem subiektywne i obiektywne.
Uzasadnienie dla subiektywnego charakteru emocji.
EMOCJE mają charakter subiektywny, gdyż:
Wszelkie zjawiska psychiczne mają charakter subiektywny. Co znaczy: każde zjaw. psychiczne, a wiec i emocja, jest czymś, co pojawia się tylko w podmiocie postrzegającym i działającym, w osobniku. Poza nim istnieć nie może.
Człowiek widzi przedmioty, słyszy i czuje. To widzenie, słyszenie, czucie itp. jest psychicznością procesów poznawczych.
Poziom owej psychiczności zależy od stopnia rozwoju filogenetycznego i ontogenetycznego.
Teza o podmiotowości: podmiot przeżywa swoją emocję na tle procesu zdawania sobie sprawy ze swej relacji do przedmiotu.
Człowiek jako podmiot wie że przeżywa i wie, jak przeżywa emocję.
Uzasadnienie dla obiektywnego charakteru emocji.
Występuje przedmiotowa „daność” obiektów. Oto cechy owego obiektywnego charakteru zjawisk psychicznych:
Zawsze wywołuje je obiektywna przyczyna,
Są one treściowo zdeterminowane, tj. określone przez tę przyczynę,
W normalnych warunkach zgadzają się one z tą przyczyną. (Co to znaczy? - M.Ch.).
Zatem: na gruncie mikroanalizy procesów poznawczych dowodzi się, że E mają charakter (status) tak subiektywny jak i obiektywny.
Jak każde poznanie (bezpośrednie i pośrednie) jest odzwierciedleniem rzeczywistości obiektywnej, tj. niezależnej od podmiotu, tak każda emocja odzwierciedla stosunek osobnika do tej rzeczywistości - łącznie z nim samym, jako cząstką tej rzeczywistości.
Nie ma podstaw, aby szukać źródeł emocji w samym człowieku (choć tylko w nim samym mogą zaistnieć), jak również, aby lokować je poza nim.
Czy emocje można opisać tak, jak poznanie i jego wytwory?
Emocji nie powinno się przeciwstawiać procesom poznawczym.
Również EMOCJE można opisać, chociaż nie można opisać stanu ich subiektywnej „daności”. Podobnie jak to jest z poznaniem: nie można opisać jak wygląda barwa żółta. Trzeba to jakoś pokazać na przedmiocie i nazwać.
W Przypadku emocji - jest podobnie. Nie da się opisać, jak wygląda strach lub przyjemność. Trzeba dać sposobność zaznania strachu lub przyjemności w pewnej sytuacji.
Porównanie emocji i poznania
W przypadku poznania przedmiotu - zawiera się ono nie tylko w tym, jak jest on dany (dostępny) w jego „psychicznym” wyglądzie, ale również w tym, co i jak osobnik z tym przedmiotem robi.
W przypadku EMOCJI - jest podobnie. Obejmuje ona i to, jak osobnik ów przedmiot odzwierciedla, jaki to, jak się do niego ustosunkowuje. Czyli - względem niego zachowuje.
Zatem: nieodzowne jest uznanie owego subiektywno-obiektywnego charakteru emocji.
Istota EMOCJI tkwi w wartości relacji: podmiot - przedmiot.
Wartość oparta jest na treściowym związku między nimi.
Nie widać tego tylko w przypadkach patologicznych (Dop. - M.Ch.: tj. gdy osobnik nie jest w stanie rozpoznawać przedmiotu i nadawać mu wartości).
EMOCJE, będące odzwierciedleniem stosunku osobnika do rzeczywistości i do siebie samego - jako cząstki owej rzeczywistości, powstają w wyniku zaburzenia równowagi owego stosunku.
Jeśli danego osobnika nie porusza ów stosunek ani zewnętrznie ani wewnętrznie, to znajduje się on w stanie względnego spokoju. Wówczas emocje nie występują.
Warunek powstania EMOCJI
TEZA: nierównowaga między osobnikiem a otoczeniem jest warunkiem zaistnienia emocji.
Już u prostych organizmów nagła zmiana w otoczeniu może spowodować odruch orientacyjny. Polega on na skierowaniu aparatów recepcyjnych (odbiorczych) na bodziec oraz na ogólnym pogotowiu energetycznym.
Pojawienie się jakiegoś przedmiotu w polu spostrzeżeniowym osobnika może wywołać u niego emocję wówczas, gdy mu zagraża lub aktywizuje jakąś potrzebę.
Nie każda zmiana w otoczeniu wywołuje emocję. EMOCJA pojawia się dopiero wówczas, gdy zmiany zakłócają równowagę. Mogą one pochodzić tak z zewnątrz, jaki wewnątrz (np. wskutek postrzeżenia skurczu mięsni podczas pływania lub jakiejś niedomogi serca).
Ponowne przywrócenie równowagi zachodzi (następuje):
W wyniku likwidacji stanu zagrożenia przez jednostkę,
Albo zawładnięcia przedmiotem,
Oraz/albo (dop. - M.Ch.) wskutek zmiany w jednostce, np. poprzez nowe wartościowanie zjawisk i przedmiotów, jak również - wskutek zadowalających zmian w otoczeniu, w których osobnik nie ma udziału.
Emocje mogą powstawać także wtedy, gdy działania przystosowawcze muszą ulec przebudowaniu na skutek warunków zewnętrznych lub wewnętrznych.
Działania równoważące nie zawsze oznaczają osiągnięcie równowagi emocjonalnej.
Emocje mogą towarzyszyć ułatwieniom bądź utrudnieniom, jakie zaistniały wskutek działań zmierzających do przywrócenia równowagi w stosunku do początkowej fazy działania osobnika.
Różne podstawy podziału emocji
Podstawą podziału EMOCJI mogą być:
Obiektywne sytuacje, w których emocje zachodzą, oraz
Charakterystyki obiektywnych właściwości każdej emocji
Obiektywne cechy emocji
1.wartość, 2. kierunkowość, 3. ruchliwość, 4. intensywność, 5. czas trwania.
[do omówienia na wykładzie w miarę „posiadanego” czasu]
Klasyfikacja emocji
Za podstawę podziału można przyjąć różnice obiektywnych sytuacji, w jakich powstają emocje.
Wskazuje się tutaj na znaczenie zaburzenia równowagi - niezależnie od tego, czy pochodzi ono z zewnątrz czy wewnątrz organizmu osobnika.
Różne zatem co do pochodzenia czynniki sytuacyjne mogą nabrać dla osobnika jednego ze znaczeń: zagrożenie, ograniczenia, pozbawienie, zaspokojenie.
RODZAJ EMOCJI |
|||
Em. zagrożenia |
Em. ograniczenia |
Em. pozbawienia |
Em. zaspokojenia |
Niepokój |
Rozdrażnienie |
Smutek |
Radość |
Lęk |
Złość |
Żałość |
Pobudzenie |
Strach |
Gniew |
Cierpienie |
Szczęście |
Przerażenie |
Wściekłość |
Rozpacz |
Ekstaza |
W historii psychologii znane przypadki sprowadzania emocji człowieka do jego podstaw instynktowych, tak jak u zwierząt, zob.: Mc Dougall, Z. Freud, J.Watson, I.P.Pawłow.
Pomijam ważną dyskusję nt. rozpiętości skali wartości: od elementarnych do wyższych, w tym duchowych.
Inny wątek zostawiony na uboczu: wrodzony charakter emocji podstawowych vs społecznie przeformowane emocje wyższego rzędu.
Do dyskusji pozostaje teza, że u człowieka, jako najwyższej postaci w ewolucji świata organicznego, ale tkwiącego filogenetycznie w formach niższych, istnieją nadal te pierwotne struktury neuroanatomiczne, których funkcjonowanie okazało się ewolucyjnie korzystne.
Mimo podobieństwa w zachowaniu się człowieka we wczesnoniemowlęcym etapie rozwoju i zachowania się wyższych zwierząt, nie ma podstaw do sprowadzania ludzkich emocji do emocji właściwych zwierzętom.
Nie wchodzimy w dyskusję z tezami redukcjonistów, jak Th. Ribots. Inny przykład redukcjonizmu: teoria Z.Freuda. Ten ostatni:
(A) Sprowadza EMOCJE ludzkie do czysto przebiegów biologicznych.
(B)Wszystkie E ludzkie mają jego zdaniem jedno źródło: popęd seksualny. Jego realizacja ma dawać całą gamę emocji z grupy zadowolenia; zaś zahamowania - różne odmiany niezadowolenia (napięcia).
W tej perspektywie także miłość, uczucia macierzyńskie, przyjaźń, można utożsamiać z popędem seksualnym, dodając dla scharakteryzowania różnicy jakościowej określnik „sublimacja”.
Jeśli zatem godzimy się, że E ludzkie powstały na podłożu czysto biologicznym, a zarazem nie chcemy ich sprowadzić do tego podłoża, to nasuwa się zasadnicze pytanie:
Co stanowi o specyfice ludzkich EMOCJI?
Stanowią o tym 3 powiązane ze sobą właściwości:
Społeczny charakter,
Poznawcza treść,
Intencjonalność.
Zob. Omówienie w opracowaniach.
Z historii różnych podziałów EMOCJI ludzkich
A.Höffnera koncepcja
Emocje: wyobrażeniowe,
przekonaniowe,
pożądaniowe.
M.Schelera koncepcja
Emocje: czysto zmysłowe,
ogólnoorganiczne (jak np. uczucie świeżości),
duchowe (piękna, wartości, sympatii),
osobowościowe.
H.Rohrachera koncepcja - według pochodzenia:
Emocje: o podłożu wrażeniowym (przyjemność, ból),
o podłożu popędowym, w tym:
popędy witalne: lęk, zadowolenie
popędy społeczne: zazdrość, ambicja,
osobowościowe: religijne, etyczne, logiczne.
Uczucia a emocje
Szewczuk: uczucia, jak wszystkie emocje, powstają jako składnik ustosunkowania się do świata, w którym człowiek żyje, działa, i którego cząstkę stanowi. Nawet jeśli czuje się mocno oddzielony od przyrody za sprawą technosfery (szerzej: cywilizacji) i kultury.
W stosunkach do innych ludzi, a przez nie - do siebie - rodzą się uczucia społeczne, np. wobec dobra społecznego, pokoju, sprawiedliwości.
Jego codzienna działalność praktyczna wyzwala uczucia praksyczne (od greckiego: praksis - πράξίς).
Jego działalność poznawcza wyzwala (w historii rozwoju nauki, ale i systematycznej dociekliwości dziecka) uczucia poznawcze.
Stosunek do niezwykłości zjawisk otaczającego świata: kontrasty i harmonia przedmiotów i kształtów, barw i dźwięków, ich rytm czasowy i przestrzenny, rytm własnego ciała - wszystko to zawiera w odzwierciedleniu komponent emocjonalnego pobudzenia, czyli - uczucia estetyczne (Wł. Szewczuk).
Tak oto wyodrębnione są 4 grupy uczuć: społeczne, praksyczne, poznawcze i estetyczne.
Kierunki samooceny
Uwikłanie w różnorodne sieci stosunków międzyludzkich - widzimy i oceniamy siebie w trzech aspektach, z konsekwencjami w postaci uczuć do siebie, oraz strategiach budowania wizerunku (dop. - M.Ch.):
Aspekt: zakres samooceny jako podstawa uczuć:
wyglądowy piękno i brzydota;
sprawnościowy talent i upośledzenie
moralny dobroć i podłość
... wraz z gamą ich odcieni.
Braki i perspektywy dla nowych ujęć
Uwagi Szewczuka: ogromne zróżnicowanie indywidualne; niedostatek analiz empirycznych dotyczących zwykłych ludzi (o „wielkich” jest pod dostatkiem); nasze życie, nawet najbardziej planowane, przesycone jest treściami uczuciowymi; do zbadania rozwój emocji w aspekcie genetyczno-historycznym.
Możliwe, zdaniem Szewczuka, punkty wyjścia dla dalszych badań i opracowań:
Odruch orientacyjno-badawczy; zdziwienie, wyczekiwanie, zaawansowane poznawanie, rozwój uczuciowy jednostek w ciągu życia (w aspekcie dynamicznym i treściowym).
Dodałbym (M.Ch.): sprzężenie z badaniami psychologów społecznych i socjologów. U referowanego autora brak odniesień uczuć do znanych w psychologii społecznej mechanizmów: dysonans poznawczy, błędy atrybucji.
Dojrzewanie uczuciowe człowieka
Opanowanie zachowania emocjonalnego - w kierunku świadomego kierowania nimi dla ogólnego zrównoważenia,
Wypracowywanie przewagi uczuć skierowanych na innych (czyli heteropatycznie) nad uczuciami skierowanymi na siebie (czyli autopatycznie),
Rozumienie społecznego znaczenia własnych uczuć i odpowiedzialność za nie.
Samokształcenie uczuciowe, czyli praca własna, samowychowanie.
Inne podejścia w systematyzacji materiału nt. emocji
Porównaj opracowanie Marii Jankowskiej nt. emocji. Tamże zagadnienia:
Co różni emocje od uczuć? Przeczytaj! Porównaj!
Punkt widzenia J.Reykowskiego co do komponentów emocji:
Pobudzenie emocjonalne: aktywacja w różnych formach: mięśniowe, umysłowe, hormonalne.
Znak emocji: przykre i zaniechanie czynności (M.Ch.: mam tu wątpliwości!),
przyjemne i dążenie do potrzymania kontaktu z przedmiotem.
Treść emocji i konsekwencje w zachowaniu (jakieś prawdopodobne tendencje w zachowaniu):
Ciekawość - i podjęcie czynności badawczych,
Strach - i ucieczka lub bierna obrona,
Gniew - i atak, odparcie lub zawładnięcie,
Wstręt - i odsuwanie się.
Siła emocji - nasilenie tendencji do wykonywania reakcji odpowiadającej danej emocji.
Czynniki wywołujące emocje
Naturalne (lub raczej - pierwotne! - dop. M.Ch.) bodźce emocjonalne - czyli towarzyszące bodźcom zmysłowym. W tym pochodzącym z narządów wewnętrznych człowieka.
Wtórne bodźce emocjonalne - właściwości wywoływania emocji przez bodźce pierwotnie neutralne, nabyte w wyniku uczenia się warunkowego.
W toku warunkowania zmienia się znaczenie bodźca sygnałowego. Wytworzeniu reakcji warunkowej sprzyja podobieństwo i uogólnianie doświadczeń.
Regulacyjna funkcja emocji,
czyli - wpływ emocji na przebieg czynności poznawczych: na selekcję w postrzegamniu, na uczenie się, pamięć, wyobrażenia, myślenie.
Wpływ emocji na organizm
Założenia w psychosomatyce: pewne dolegliwości fizyczne wiążą się z nastawieniem psychicznym i typem reakcji emocjonalnej.
Zob katalog zaburzeń w powiązaniu z wzorami reakcji emocjonalnych.
Zasady kierowania emocjami
M.in.: uczenie się obchodzenia się z emocjami własnymi i cudzymi: uświadamianie ich sobie, kontrola nad nimi, korzystanie z nich, unikanie zbędnej represji.
Rozładowywanie napięcia (przez trening autogenny Schulza i technikę relaksacyjną Jacobsona). Wykorzystanie sprzężenia zwrotnego.
Ćwiczenia gimnastyczne.
Uprawianie jogi - nieobojętne dla światopoglądu!
Posiadanie adekwatnej samooceny.
Utrzymywanie pozytywnych kontaktów społecznych.
Zadaniowe podejście do swoich problemów - podejmowanie aktywności dla korzystnej zmiany.
Literatura:
Wł. Szewczuk: Podstawy psychologii, 2000
M.Jankowska: Podstawy psychologii, 2008.
Heteros znaczy w jęz. greckim (έτερος): drugi, inny; autos znaczy tamże (αυτός): sam. Patia - czucie, odczuwanie ( πάτια ). Ten ostatni wyraz pisze się z literą theta, ale nie ma jej w moim słowniku komputerowym.
©M.Chojnacki Wykład Podstawy Psychologii Sem. zimowy 2008/09
7
Emocje