Czy wszechświat jest zamieszkały?
Co kryje opis szóstej plagi, polegającej na wyschnięciu Eufratu dla królów ze wschodu słońca? Czy chodzi o wysuszenie mezopotamskiej rzeki przed rosyjską czy chińską armią maszerującą na Izrael? "Eksperci", którzy propagują takie trywialne zapatrywania powinni wziąć pod uwagę kilka względów:
Rzekę Eufrat w wielu miejscach przechodzą w bród nawet krowy, toteż żadna współczesna armia nie musiałaby czekać na jej wyschnięcie!
Gdyby chodziło o rzekę w Mezopotamii, szósta plaga byłaby nieproporcjonalnie lokalna w porównaniu z zasięgiem i srogością pozostałych.
"Królowie ze wschodu" nie mogą być wodzami armii chińskiej czy rosyjskiej, bo ci mają miejsce w koalicji narodów i władców "całej zamieszkałej ziemi" (Ap.16:14).
"Królowie ze Wschodu" ukazani są po stronie Jezusa, jako przeciwwaga dla królów "całej zamieszkałej ziemi", co sugeruje ich kosmiczne pochodzenie.
Pojmowanie apokaliptycznego "Eufratu" jako rzeki, "Babilonu" jako miasta w Iraku, a "Izraela" jako państwa w Palestynie koliduje z Nowym Testamentem, który usunął etniczne i geograficzne odniesienie Starego Testamentu. W Apokalipsie geografia starożytnego Bliskiego Wschodu ilustruje duchowe zmagania czasów końca.
Anioł objaśniający Janowi wizje wskazał, że Eufrat to symbol narodów, które wspierają duchowy Babilon, interpretując rzekę, jako "ludy i tłumy, narody i języki" (Ap.17:15). Wskazuje to, że podobnie jak w czasach króla Cyrusa, kiedy wyschnięcie Eufratu spowodowało upadek Babilonu, tak podczas szóstej plagi duchowy Babilon straci wsparcie narodów świata, co pociągnie jego niespodziewany upadek (Jer.50:33-40; Ap.18:8.17).
Apokalipsa ukazuje dwie koalicje królów w czasie plag. Pierwsza to królowie ziemi zgromadzeni przez Smoka, Bestię z Morza i Fałszywego Proroka (Ap.16:13-14), aby wyniszczyć lud Boży (Ap.13:15). Druga to królowie ze wschodu, którzy przychodzą z Chrystusem, aby uratować duchowy Izrael, tak jak w czasach starotestamentowych Cyrusem przyszedł z Medo-Persami ze wschodu (Ap.16:12-16).
Co oznacza "wschód" w Biblii? Walter Bauer w autorytatywnym leksykonie wczesnej literatury greckiej zauważa, że w liczbie mnogiej "wschód" (gr. anatole) odnosi się do geograficznego kierunku (Mt.2:1; 24:27), zaś w pojedynczej do astronomicznego - niebiańskiego wschodu (Mt.2:2; Łk.1:78).(1) W Apokalipsie, zarówno przy aniele wstępującym od wschodu słońca z pieczęcią Bożą (Ap.7:2), jak przy królach ze wschodu (Ap.16:12) występuje liczba pojedyncza, wskazując na kosmiczny wschód. Z tego niebiańskiego wschodu w czasach nowotestamentowych przybył Mesjasz (Mt.2:2), zaś w starotestamentowych stamtąd nadchodziła chwała Boża (Ez.43:2; 11:22-23).
Autor Apokalipsy używając terminu "wschód" kieruje więc naszą uwagę na tron Boży. Kim są królowie, którzy przychodzą z niebiańskiego wschodu, jako przeciwwaga dla koalicji niezbożnych zebranej na ziemi przeciwko Resztce Bożej? Kluczem do odpowiedzi na to pytanie wydaje się rada 24 Starców wokół tronu Bożego.
Złote korony oraz trony, na jakich zasiadają Starcy sugerują władzę i autorytet. Teolog G. Bornkamm zauważył: "że 24 Starców zasiada na tronach władców posiadając królewskie regalia".(2) Także ich tytuł (gr. prezbyteroi) nie odnosi się w języku greckim do wieku, lecz do funkcji reprezentacyjnych. Kim są?
Czy mogą być ludźmi zabranymi przez Boga do nieba? Ubrani są w białe szaty, jak zbawieni (Ap.4:4-5), co niektórzy biorą za dowód, że są ludźmi. Słaby to jednak argument, bo tak samo ubrani są aniołowie (J.20:12) oraz niebiańska armia, która przychodzi z Chrystusem (Ap.19:14). Teolog W. Michaelis słusznie zauważa, że w Apokalipsie biały kolor szat nie wskazuje specyficznie na aniołów czy zbawionych, lecz "na przynależność do niebiańskiego porządku rzeczy."(3)
Na głowach Starców są "złote korony" (Ap.4:4), które Biblia obiecuje wszystkim zbawionym, ale... dopiero po zmartwychwstaniu (2Tym.4:8). Starcy zaś mają je na głowach na długo przedtem! (Ap.5:6).(4) Siedzą na tronach wokół tronu Bożego, podczas gdy zbawieni zasiądą na nich dopiero w czasie milenium (Ap.20:4). Wcześniej zbawieni ukazani są nie na tronach, lecz pod ołtarzem Bożym, gdzie ich krew woła o sąd! (Ap.6:9).
Czy Starcy reprezentują starotestamentowych bohaterów wiary z 11 rozdziału Listu do Hebrajczyków? Jego zakończenie przeczy takiej interpretacji: "A wszyscy ci, choć dla swej wiary zdobyli chlubne świadectwo, nie otrzymali tego, co głosiła obietnica, ponieważ Bóg przewidział ze względu na nas coś lepszego, mianowicie, aby oni nie osiągnęli celu bez nas" (Hbr.11:39-40). Dawid i inni patriarchowie oczekują do dziś na dzień zmartwychwstania w grobach (Dz.2:29).
Inna koncepcja głosi, że 24 Starców, to 12 patriarchów i 12 apostołów. R. H. Charles zauważa jednak: "Nie ma żadnej sugestii w tekście, która pozwalałaby zidentyfikować Starców, jako specyficzne osoby, takie jak patriarchowie, czy apostołowie".(5) Jej autorzy nie biorą też pod uwagę tego, że Apokalipsa nie dodaje liczb, lecz je mnoży. Takie rozwiązanie stworzyłoby też sztuczny podział w grupie 24 Starców, tam gdzie go nie ma. I wreszcie, jak słusznie podkreśla Feuillet, apostoł Jan, który napisał Apokalipsę, musiałby umieścić samego siebie w gronie 24 Starców.(6)
Starcy mają w swych rękach czasze pełne modlitw świętych, wykonując posługę, która nie może być udziałem ludzi (Ap.5:8), gdyż Jezus jest jedynym pośrednikiem między Bogiem a ludźmi (1Tym.2:5). To jedno samo w sobie eliminuje ludzi, jako ewentualnych kandydatów do grona 24 Starców.
Struktura tekstu także wyklucza powyższą tezę. W scenie ukazującej zbawionych wokół tronu Bożego, Starcy stanowią grupę wyodrębnioną od ludzi (Ap.7:9; 19:4-8). Stoją po stronie istot niebiańskich (Ap.14:3).(7) Teolog Stonehouse pisze: "Biorąc pod uwagę poprawne tłumaczenie tekstu Apokalipsy (Ap.5:11), Starcy nie identyfikują się ze zbawionymi. Odnoszą się oni w Apokalipsie w jednakowo bezstronny sposób tak do 'świętych', jak do 'niszczących ziemię' (Ap.11:17-18)."(8) George Ladd konkluduje swe rozważania nad 24 Starcami słowami: "W kontekście nie ma niczego, co pozwalałoby przypuszczać, że Starcy mogą być zbawionymi ludźmi".(9)
Większość komentatorów Apokalipsy skłania się więc do wniosku, że Starcy to istoty niebiańskie.(10) Niektórzy sugerują wyższych rangą aniołów, na co jednak brak dowodów. Aniołowie nigdzie w literaturze apokaliptycznej nie zasiadają na tronach ani nie noszą koron. Przeciwnie, są "duchami usługującymi" (Hbr.1:14). Ponadto, tam gdzie Starcy występują z aniołami, "są wyraźnie od nich wyodrębnieni" (Ap.7:11; 5:11).(11)
Teolog Wilbur Smith podsumował obie powyższe hipotezy stwierdzeniem: "Wszystkie próby, aby zidentyfikować 24 Starców z aniołami lub reprezentantami kościoła, nie powiodły się."(12)
Poszukując odpowiedzi na pytanie kim są Starcy, należy zacząć od ich liczby "24". Bullinger słusznie zauważył: "Jest to liczba związana z niebiańskim rządem i nabożeństwem, którego ziemska świątynia w Izraelu była jedynie kopią... Dwadzieścia cztery zmiany kapłańskie w świątyni były uformowane 'na obraz rzeczy niebiańskich'."(13)
Fakt, że 24 Starców składa w ofierze modlitwy świętych (Ap.5:8) wskazuje na ich związek ze zmianami kapłańskimi, a ściślej z ich 24 przywódcami.(14) Tak, jak pierworodni przed Mojżeszem, tak później kapłani stojący na czele 24 zmian uważani byli za "starszych" i nazywani "książętami Bożymi" (1Krn.24:5).
Podczas, gdy liczba dwadzieścia cztery wiąże się z niebiańskim porządkiem rzeczy, czwórka kojarzyła się z ziemskim porządkiem (Ap.7:1). Odpowiednikiem czterech istot wokół tronu Bożego było umieszczenie plemion izraelskich z czterech stron przybytku (Lb.2;10) pod sztandarami zgodnymi z opisem czterech cherubów (Ez.1:5-8): "pierwsza podobna była do lwa, postać druga podobna była do cielca, postać trzecia miała twarz jakby człowieczą, a postać czwarta podobna była do orła w locie" (Ap.4:7). Reprezentują one to, co najlepsze w stworzeniu Bożym: odwagę króla zwierząt lwa, szybkość króla ptaków orła, wytrwałość i siłę wołu oraz inteligencję człowieka. Cztery istoty wokół tronu Bożego wydają się tożsame z cherubinami (Ez.9:3; Iz.6:1-3). Zapewne są tymi samymi cherubami, których Bóg postawił na straży Edenu (Rdz.3:24), a potem całej ziemi (Ap.7:1).
Liczba dwadzieścia cztery uważana była na Bliskim Wschodzie za liczbę kosmosu.(15) Wierzono, że wszechświat jest rządzony i sądzony przez 24 kosmicznych władców.(16) Wydaje się, że autor Apokalipsy zna i koryguje ten pogląd, ukazując w centrum kosmosu tron Boży, a wokół niego przedstawicieli całego stworzenia, począwszy od 4 cherubinów i 24 Starców.
Te dwie grupy występują w Apokalipsie zawsze razem. Na pewno nie jest przypadkiem, że w pierwszych rozdziałach cztery istoty wymienione są przed Starcami (Ap.4:8-11; 5:8.14), natomiast w eschatologicznej części księgi, role się odwracają i wtedy 24 Starców odgrywa bardziej prominentną rolę (Ap.19:4).(17) W pierwszej części Apokalipsy to cztery istoty wywołują czterech jeźdźców (Ap.6:1-8), a także powstrzymują cztery wichry ziemi, dopóki trwa czas łaski:
"Potem ujrzałem czterech aniołów stojących na czterech narożnikach ziemi, powstrzymujących cztery wiatry ziemi, aby wiatr nie wiał po ziemi, ani po morzu, ani na żadne drzewo. I ujrzałem innego anioła, wstępującego od wschodu słońca, mającego pieczęć Boga żywego. Zawołał on donośnym głosem do czterech aniołów, którym dano moc wyrządzić szkodę ziemi i morzu." (Ap.7:1-2).
Jeśli ci czterej aniołowie są czterema istotami, które Biblia ukazuje przy tronie Bożym (Ap.5; Ez.1), wówczas dowodzący nimi anioł ze wschodu słońca to sam Jezus Chrystus (Ap.7:2). Termin "anioł" nie odnosi się tu oczywiście do natury Chrystusa, tak jak Jego tytuł "Archanioł" nie znaczy, że Jezus jest aniołem, lecz ukazuje Go w roli przywódcy aniołów (Jd.9; 1Tes.4:16; Dn.12:1; Ap.12:7).(18) Zwrot "anioł ze wschodu słońca" określa pozycję Chrystusa, jako wodza aniołów oraz Jego autorytet, jako "mającego pieczęć Boga" (Ap.7:2). Zwrot ten potwierdza, że wschód ma w Apokalipsie kosmiczny wymiar. Wskazuje na tron Boży, skąd pochodzi ochronna pieczęć.
Tworzy to interesującą paralelę między Chrystusem, który przychodzi z niebiańskiego wschodu na czele czterech aniołów chroniących ziemię, aby opieczętować swój lud (Ap.7:2), a Jego przyjściem z królami ze wschodu słońca, aby ratować opieczętowanych przed niezbożnymi (Ap.16:12). Struktura Apokalipsy wskazuje, że jeśli czterej aniołowie są czterema istotami przy tronie Bożym, to królowie ze wschodu słońca są 24 Starcami zasiadającymi na tronach wokół tronu Bożego (Ap.16:12; 19:14).
Powyższy pogląd wspiera paralelna struktura trąb i plag w Apokalipsie. Szósta trąba odnosi się do uwolnienia "czterech aniołów związanych nad wielką rzeką, Eufratem" (Ap.9:14), zaś opis szóstej plagi mówi: "A szósty wylał swą czaszę na rzekę wielką, na Eufrat. A wyschła jej woda, by dla królów ze wschodu słońca droga stanęła otworem" (Ap.16:12). Eschatologiczna część księgi wiąże czterech aniołów (szósta trąba) z królami ze wschodu (szósta plaga), podobnie jak pierwsza część tej księgi łączy ze sobą cztery istoty i 24 Starców!
Biblista Baumgarten zauważa: "Jedną z przeszkód dla zrozumienia roli 24 Starców jest przeoczenie ich sędziowskiej roli.(19) Wiele wskazuje, że w księdze Daniela reprezentują ich "trony" wokół tronu Bożego (Dn.7:9). "Tron" jest w Biblii zarazem symbolem autorytetu sędziowskiego, gdyż król był najwyższym sędzią. Liczba mnoga kojarzy ten tekst z "tronami", na których w czasie milenium zasiądą sprawiedliwi także po to, by królować i sądzić (Ap.20:4). Opis Daniela odnosi się do przedmilenijnej fazy sądu służącej mieszkańcom bezgrzesznego wszechświata, stąd jego przedstawiciele są tam obecni w osobach 24 Starców.
24 Starców tworzy w niebie rodzaj niebiańskiej geruzji, stąd Apokalipsa nazywa ich prezbiterami ("starszymi").(20) Termin prezbiter nie odnosił się do wieku, lecz do funkcji związanej z autorytetem i władzą, co stanowi kolejną nić wiążącą 24 Starców z królami z kosmicznego wschodu (Ap.16:12). Teolog F. Baumgärtel pisze, że tytuł prezbiter "sugeruje, że stanowią Radę Bożą."(21) Słowa prezbiterion używa też Septuaginta (gr. enopion ton presbyteron) w księdze Izajasza, gdy mowa o kosmicznej Radzie Starszych, która otacza tron Boży na niebiańskim Syjonie (Iz.24:23).(22) Wybitny katolicki biblista A. Feuillet potwierdza ten wniosek, pisząc: "24 Starców wydaje się tworzyć niebiański prezbiterion, uformowany wokół samego Boga."(23) Czy mogą być Radą Jahwe, wspomnianą kilkakrotnie w Piśmie Świętym? (1Krl.22:19; Ps.89:7; Hi.1:6; Dn.7:9).
Według księgi Hioba (1:6; 2:1) w Radzie Jahwe zasiadają synowie Boży (hebr. beni Elohim). W Psalmach czytamy, że owi synowie Boży biorą udział w "niebiańskim zgromadzeniu" (Ps.82:1), w "radzie świętych" (Ps.89:6-8). Opisana w Apokalipsie scena wokół tronu przypomina "uroczyste zgromadzenie i zebranie pierworodnych" na górze Syjon, o którym pisze apostoł Paweł (Hbr.12:22-23).
Adam został nazwany "synem Bożym" (Łk.3:38). Adam był pierworodnym na ziemi, a zarazem jej władcą. Pierworodni zasiadali na tronie ojca (Wj.11:5; 12:29). Beni Elohim mogą być pierworodnymi i reprezentantami innych światów, którzy tworzą "zebranie pierworodnych", czyli Radę Jahwe. Ten pogląd nie jest odosobniony wśród chrześcijańskich pisarzy. Ellen White tak opisuje niebiańskie zgromadzenie w książce Życie Jezusa:
"Oto tron, a wokół niego tęcza przymierza. Oto cherubowie i serafowie. Przywódcy niebiańskich zastępów, synowie Boży, przedstawiciele nieupadłych światów są zebrani. Niebiańska rada przed którą Lucyfer oskarżył Boga i Jego Syna, reprezentanci bezgrzesznych światów, które Szatan zamyślał poddać swemu panowaniu..."(24)
Księga Hioba mówi, że beni Elohim radowali się, gdy Bóg tworzył życie na ziemi (Hi.38:7), a także że zasiadają oni w Radzie Jahwe (Hi.1-2). Księga ta opowiada też, że pewnego razu na niebiańską górę zgromadzenia przybył Szatan. A kiedy Bóg spytał go skąd przychodzi, ten odpowiedział, że reprezentuje ziemię (Hi.1:7). Po części prawdziwie, bo odkąd skłonił jej pierworodnego do upadku, uzurpował dla siebie pozycję "władcy tego świata" (J.12:31; 14:30; 2Kor.4:4).
Pokazuje to, że był czas, kiedy Szatan miał przystęp do nieba. Utracił go, gdy Jezus umierając na krzyżu zdemaskował jego samolubną naturę. Mieszkańcy innych światów wykrzyknęli wtedy: "Radujcie się, niebiosa i ich mieszkańcy! Biada ziemi i biada morzu - bo zstąpił do was diabeł, pałając wielkim gniewem, świadom, że mało ma czasu" (Ap.12:12).
Znamienny jest kontrast między zwrotem "niebiosa i ich mieszkańcy" a "zstąpił do was diabeł" (Ap.12:12), gdy mowa o mieszkańcach ziemi. Starcy w Radzie Bożej, gdyby byli zbawionymi z ziemi, nie mówiliby też: "Godzien jesteś wziąć księgę i jej pieczęcie otworzyć, bo zostałeś zabity i nabyłeś krwią Twoją ludzi z każdego pokolenia, języka, ludu i narodu, i uczyniłeś ich Bogu naszemu królestwem i kapłanami, a będą królować na ziemi" (Ap.5:9-10).(25)
Powyższe słowa wskazują, że wszechświat jest zamieszkały. Potwierdza to apostoł Paweł, który w liście do Efezjan mówi zarówno o zorganizowanych światach w niebie (Ef.3:10), jak o tym, że Bóg jest Ojcem każdego narodu (gr. patria) w niebie i na ziemi (Ef.3:15). Jakże pogłębia to przypowieść Jezusa o tym, że pozostawił "dziewięćdziesiąt dziewięć owiec", aby przyłączyć naszą zagubioną planetę do reszty niebiańskiego stada (Łk.15:4).
Jezus odniósł zwycięstwo tam, gdzie pierwszy Adam upadł. Stał się drugim Adamem, a zatem władcą i reprezentantem ziemi (1Kor.15:45). Kiedy historia grzechu dobiegnie końca, Jezus przyjdzie, aby objąć ziemię w swoje władanie. Nigdy już nie zrezygnuje z postaci, jaką przyjął, aby nas ratować. O jakże niezgłębione są pokłady Bożej miłości do nas! Drugi Adam pozostanie już na zawsze z nami na nowej ziemi (Ap.21:22).
Jezus Chrystus nie przyjdzie na ziemię sam. Izajasz zapowiedział, że przyjdzie z synami Bożymi, aby zniszczyć królów ziemi zgromadzonych przeciwko Jego świętym (Iz.24:21-23). Rada 24 Starców przybędzie z Drugim Adamem, aby ogłosić wyrok nad Szatanem i odebrać mu panowanie nad ziemią. Beni Elohim przyjdą ze Zbawicielem, aby przyjąć ludzkość w poczet bezgrzesznego wszechświata!
PRZYPISY:
1. A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early Christian Literature, red. William F. Arndt i Wilbur F. Gingrich, Chicago: The University of Chicago Press, 1979, s. 62.
2. Theological Dictionary of the New Testament, s.v. "presbys", red. Gerhard Kittel, Grand Rapids, Michigan: Eerdmans Publishing Company, 1968, t. 6, s. 669.
3. Ibid., s.v. "leukos", t. 4, s. 249.
4. McClain, The Greatness of the Kingdom; cyt. w: Elmer M. Rusten, A Critical Evaluation of Dispensional Interpretations of the Book of Revelation, New York University, (University Micro-films Internationals), 1980, s. 271.
5. R. H. Charles, A Critical and Exegetical Commentary on The Revelation of St. John, Edinburgh: T. & T. Clark, 1985, t. 1, s. 130.
6. Andre Feuillet, Johannine Studies, Alba House, 1964, s. 196.
7. Massyngberde Ford pisze, że "starcy nie posiadają żadnych specyficznie chrześcijańskich cech" (J. Massyngberde Ford, Revelation, Garden City: New York: Doubleday & Company, 1975), s. 72.
8. N. B. Stonehouse, Paul Before the Areopagus, and Other New Testament Studies, Grand Rapids, Michigan: Eerdmans, 1957, s. 102.
9. George E. Ladd. A Commentary on the Revelation of John, Grand Rapids, Michigan: Eerdmans, 1972, s. 75.
10. Np. Isbon Beckwith, The Apocalypse of John. Grand Rapids, Michigan: Baker, 1979, s. 498; G.B. Caird, A Commentary on the Revelation of St. John the Divine, Peabody, Massachusetts: Hendrickson, 1987, s. 64; George Ladd, A Commentary on the Revelation of John, Grand Rapids, Michigan: Eerdmans, 1972, s. 74-75; Leon Morris, Revelation, Grand Rapids, Michigan: Eerdmans, 1990, s. 86; Robert Mounce, The Book of Revelation, Grand Rapids, Michigan: Eerdmans, 1977, s. 231; R. H. Charles, A Critical and Exegetical Commentary on The Revelation of St. John, t.1, Edinburgh: T. & T. Clark, 1985, s. 128-129; N. B. Stonehouse, Paul Before the Areopagus, and Other New Testament Studies, Grand Rapids, Michigan: Eerdmans, 1957, s. 102.
11. Dictionary of Deities and Demons in the Bible, red. Karel Van der Toorn, Bob Becking, Pieter W. van del Horst, Eerdmans, Grand Rapids: Michigan, 1999, s.v. "Elders", s. 282.
12. Wilbur Smith, The Biblical Doctrine of Heaven, Moody Press, Chicago, 1968, s. 206.
13. E. W. Bullinger, Number in Scripture, Kregel, Grand Rapids, 1967, s. 264.
14. R. H. Charles, A Critical and Exegetical Commentary on the Revelation of St. John. t. 1, Edinburgh: T. & T. Clark, 1985 (reprint). p. 132.
15. Zob. Eugenio Corsini, The Apocalypse, Michael Glazier Inc., 1983, s. 127; William R. Newell, Revelation, Grand Rapids, Michigan: Baker, 1987, s. 374. Ten pogląd wspierają także inni bibliści (m.in. Bousset, Weiss, Holtzmann).
16. Diodorus Siculus, II, 31; Plutarch, Izyda i Ozyrys, 47; 2 Księga Enocha A, 4:1.
17. Na temat podobieństw w strukturze tekstu między tymi rozdziałami Apokalipsy zob. William H. Shea, "Revelation 5 and 19 as Literary Reciprocals" w Andrews University Seminary Studies, lato (1984): 249-257.
18. Podobnie tytuł "Pierworodny [gr. prototokos] wszelkiego stworzenia" (Kol.1:15) nie znaczy, że Jezus został stworzony, lecz że jest przyczyną wszelkiego stworzenia (Kol.1:16). Tak samo "Pierworodny z umarłych" nie znaczy, że Jezus był pierwszym zmartwychwstałym (Bóg zmartwychwzbudził wcześniej Mojżesza), lecz, że jest On źródłem i przyczyną zmartwychwstania (Kol.1:18).
19. Joseph M.. Baumgarten, "The Duodecimal Courts of Qumran, Revelation, and the Sanhedrin", Journal of Biblical Literature nr 95 (1976): 66.
20. R. H. Charles, A Critical and Exegetical Commentary on the Revelation of St. John. t. 1, Edinburgh: T. & T. Clark, 1985 (reprint). p. 128.
21. Theological Dictionary of the New Testament, red. Gerhard Kittel, s.v. "presbys", Grand Rapids, Michigan: Eerdmands, 1967, t. 6, Friedrich Baumgärtel, s. 668.
22. Zob. Beckwith Isbon, The Apocalypse of John, Grand Rapids, Michigan: Baker, 1979, s. 498.
23. Andre Feuillet, Johannine Studies, Alba House, 1964, s. 189.
24. Ellen G. White, Desire of Ages, Nampa, Idaho: Pacific Press, 1940, s. 894; polskie tłum. w: Życie Jezusa, Znaki Czasu: Warszawa, 1991, s. 662.
25. Współcześni bibliści i tłumacze Pisma Świętego niemal bez wyjątku opierają lekturę tego wersetu na Kodeksie Aleksandryjskim, który uważany jest za najlepszy, gdy idzie o tekst księgi Objawienia. Starsze tłumaczenia Biblii, idąc w tym miejscu za Textus Receptus miały "nas", gdzie najrzetelniejsze z wczesnych manuskryptów Apokalipsy mają "ich" oraz "was".