Pojęcie inteligencja pochodzi od łacińskiego słowa intelligentia wprowadzonego przez Cycerona na nazwanie zjawiska, które współcześnie określilibyśmy jako uzdolnienia intelektualne.
Potoczne pojmowanie inteligencji nie odbiega daleko od rozumienia tego pojęcia przez psychologów. Inteligencja pojmowana jest jako różnice w efektywności działania angażującego procesy umysłowe, których nie potrafimy wyjaśnić poziomem wykształcenia bądź stopniem doświadczenia (Strelau J., s.83).
W niniejszej pracy postaram się odpowiedzieć na pytanie: czym jest inteligencja i jaka jest jej natura, omawiając takie zagadnienia jak: pojęcie inteligencji i kierunki jego przekształcania w czasie. Skupię się na rysie historycznym oraz przedstawię najważniejsze stanowiska dotyczące rozumienia inteligencji. Następnie przedstawię najważniejsze definicje inteligencji oraz opiszę dwie główne konwencje teoretyczne i metodologiczne służące do badań nad inteligencją. Będą to: teorie strukturalne, zajmujące się problemem wewnętrznej struktury inteligencji, czyli hierarchiczne teorie inteligencji oraz teorie inteligencji oparte na czynnikach równorzędnych.
1. POJĘCIE INTELIGENCJI — RYS HISTORYCZNY
Za prekursora badań naukowych nad inteligencją uważa się Francis'a Galton'a. Podlegał on silnym wpływom ewolucjonizmu, od którego zapożyczył pojęcia indywidualnej zmienności cech i przystosowania do wymagań środowiska (Nęcka E., s.721). „Geniuszu”, czyli istoty zdolności umysłowych, doszukiwał się w dwóch podstawowych cechach: energii działania, „geniusz” powinien charakteryzować się zdolnością do wytężonego, długotrwałego wysiłku, oraz wrażliwości zmysłowej (absolutnej i różnicowanej) na dźwięki, zapachy i inne bodźce zmysłowe.
Pierwsza cech pozwala, aby „geniusz” był w stanie oddawać się długotrwałej pracy umysłowej, druga ma gwarantować niezakłócony odbiór informacji z otoczenia (Nęcka E., s.722). Badacz był przekonany, iż „geniusz” jest nabywany w drodze dziedziczenia, i próbował ten pogląd udowodnić w szeroko zakrojonych badaniach statystycznych.
Jak zauważa Edward Nęcka, w dzisiejszych czasach Galton'a nie uznano by za badacza inteligencji, a za badacza temperamentu. Jednakże jego zasługą było zapoczątkowanie badań empirycznych nad zdolnościami i wprowadzenie pierwszych testów, które w gruncie rzeczy były testami psychofizycznymi, wymagającymi długotrwałego wysiłku (Nęcka E., s.722).
Pod koniec wieku XIX swoją działalność rozpoczął Alfred Binet, który działał pod wpływem potrzeb społecznych. W swoich poglądach Binet akcentował rolę pamięci i typu wyobrażeń, chociaż odrzucał prawo kojarzenia. Położył akcent na ocenie sytuacji opartej na zdrowym rozsądku, włączając w te pojęcie również odporności na sugestię, by na końcu skierować uwagę na myślenie czy operacje rozwiązywania problemów, wyróżniając w tym trzy kroki: ukierunkowanie (polega na planowaniu procesu myślenia i składających się nań operacji mentalnych.), przystosowanie (polega na przyjęciu właściwego sposobu rozwiązywania zadania) i samokrytycyzm (w procesie myślenia sprowadza się natomiast do umiejętności krytykowania własnych myśli i działań) (Guilford J.P., s.46; Nęcka E., s.722-773).
Badaczem, który jako pierwszy wprowadził pojęcie ilorazu inteligencji, czyli iloraz wieku umysłowego dziecka do wieku życia, pomnożonego przez 100, był William Stern. Przez pojęcie wieku umysłowego rozumiemy umowne określenie poziomu rozwoju intelektualnego konkretnego dziecka, odpowiadające przeciętnemu wiekowi, w którym dzieci zazwyczaj osiągają ten poziom (Nęcka E., s. 773).
2. PODSTAWOWE STANOWISKA DOTYCZĄCE ROZUMIENIA INTELIGENCJI
Ostatni akapit powyższej części pracy poświęciłam na omówienie poglądów Sterna. Z tego powodu, aby zachowana została ciągłość, będzie on
pierwszym uczonym, którego definicję inteligencji przedstawię. Jednak zanim to nastąpi przetoczę pogląd C.D. Spearmana, który zaważył na rozumieniu pojęcia inteligencji, jak i na późniejszych badaniach. Brytyjski uczony sformułował myśl, że inteligencja stanowi ogólny, niezróżnicowany czynnik, na który składa się proces wnioskowania i rozumowania (Strelau, s. 84).
Powróćmy jednak do Williama Stern'a. Ten wybitny badacz rozumiał inteligencje jako ogólną zdolność adaptacji do nowych warunków i do wykonywania nowych zadań. Stern zauważył, iż istnieją specyficznie ludzkie, psychologiczne mechanizmy adaptacji, takie jak myślenie. Zdolność ta właściwa jest zarówno człowiekowi, jak i zwierzętom (Strelau, s. 84; Strelau, s. 15).
Z powyższym, adaptacyjnym, modelem inteligencji powiązane jest pojmowanie owego zjawiska w kategoriach efektywności działania. Tak rozumiana inteligencja jest właściwością psychiczną, która przejawia się we względnie stałej, charakterystycznej dla jednostki efektywności wykonywania zadań (Strelau, s.15-16).
Natomiast przedstawiciele kierunków behawiorycznych i neo- behawiorycznych definiują inteligencję jako zdolność uczenia się. Przedstawiciel nurtu G.A. Ferguson przez inteligencję rozumiał nabyty przez jednostkę repertuar uogólnionych technik uczenia się (Strelau, s.84-85).
W przeciągu ostatnich kilkudziesięciu lat zaczęto rozumieć inteligencję nie tyle jako bardziej lub mniej stałą właściwość jednostki, lecz jako zespół procesów umysłowych uczestniczących w rozwiązywaniu zadań. Zatem mówi się raczej o zachowaniu inteligentnym niż o inteligencji, przez co podkreśla się jej istotę w postaci procesów umysłowych. Ten punkt widzenie reprezentuje szwajcarski uczony J. Piaget.
Kanadyjski psycholog, D.O. Hebb, wprowadził pojęcie inteligencji A i inteligencji B, nawiązując do pojęć genotypu i fenotypu. Inteligencja A jest podstawowym potencjałem intelektualnym organizmu zdeterminowanego przez genotyp i stanowi górną granicę możliwości człowieka. Natomiast inteligencja B zdeterminowana jest przez fenotyp, a w jej skład wchodzą zdolności intelektualne przejawiające się w zachowaniu. Według badacza stanowią one wynik interakcji inteligencji A ze środowiskiem (Strelau,s.18).
Aby uzupełnić powyższy obraz trzeba odnieść się do prac P.E. Vernona, który określił inteligencję mierzoną przez test mianem inteligencji psychometrycznej, czyli inteligencji C. Według niego inteligencja C ujawnia się w badaniach na podstawie testów inteligencji (Strelau,s.86).
Ostatnią z definicji stworzył Jan Strelau, autor i redaktor takich książek jak Temperament i inteligencja czy Psychologia. Podręcznik akademicki. Według autora inteligencja to konstrukt teoretyczny odnoszący się do względnie stałych warunków wewnętrznych człowieka, determinujących efektywność działań wymagających udziału typowo ludzkich procesów poznawczych. Warunki te kształtują się w wyniku interakcji genotypu, środowiska i własnej aktywności ((Strelau,s. 87). Z powyższej definicji wynika, iż inteligencja jest konstruktem teoretycznym, któremu odpowiada rzeczywiste zjawisko. Stanowi ona cechę określonych obiektów czy przedmiotów, a ujawnia się w tzw. inteligentnym zachowaniu. Nie jest ani zdeterminowana przez genotyp, ani tym bardziej nie jest wytworem środowiska. Inteligencja jest, przede wszystkim, wynikiem interakcji między tymi czynnikami.
3. TEORIE STRUKTURALNE: HIERARCHICZNE TEORIE INTELIGENCJI ORAZ TEORIE INTELIGENCJI OPARTE NA CZYNNIKACH RÓWNORZĘDNYCH
Powstało wiele teorii inteligencji, które ze sobą konkurują. Najpopularniejszą z nich jest teoria strukturalna, nad którą badania zapoczątkował C.D. Speatman. Wziął on za podstawę oceny szkolne oraz pomiar wybranych funkcji psychofizycznych grupy uczniów szkoły wiejskiej, twierdząc, iż oceny przedmiotów szkolnych oraz pomiary funkcji korelują ze sobą, a otrzymane współczynniki wskazują na określone hierarchie. Najwyżej korelowały ze sobą oceny z przedmiotów szkolnych angażujące w wysokim stopniu funkcje intelektualna. Najniżej te, w których procesy umysłowe odgrywają mniejszą rolę. Spearman wysunął wniosek, że wszystkie czynności są nasycone ogólną zdolnością umysłową, którą określił symbolem g i którą nazwał inteligencją ogólną. Wyznaczył również pewną liczbę zdolności specjalnych, zwanych czynnikami s (Strelau,s.90, Nęcka, s.727).
Hierarchiczne teorie inteligencji opierają się na założeniu, że czynnik g składa się z szeregu bardziej specyficznych czynników, zwanych czynnikami grupowymi. Natomiast struktura hierarchiczna polega na tym, że im niższy stopień w tej strukturze bierzemy pod uwagę, tym bardziej specyficzne i liczne są wyodrębnione czynniki.
Idee Spearman'a znalazły wielu następców i kontynuatorów. Cechą wspólna było założenie istnienia inteligencji ogólnej, ważnej przy wykonywaniu wszystkich czynności intelektualnych. Do najbardziej znanych koncepcji należą koncepcje P.E. Verona oraz R.B. Cattella.
Pierwszy z nich na podstawie badań nad uzdolnieniami umysłowymi, stwierdził, że struktura inteligencji składa się z 5 poziomów, natomiast drugi wyodrębnił dwa podstawowe czynniki zdolności ogólnych- tzw. inteligencję płynna, oznaczoną symbolem g oraz na inteligencję skrystalizowaną. Inteligencja płynna zależna jest przede wszystkim od genetycznie zdeterminowanych struktur i funkcji mózgu, ujawnia się najbardziej w rozwiązywaniu testów niewerbalnych, polegających na ujmowania stosunków między obiektami. Z kolei inteligencja skrystalizowana, gc, rozwija się na kanwie inteligencji płynnej w wyniku uczenia się i nabywania doświadczenia. Jest w dużej mierze zdeterminowana kulturowo (Strelau,s. 91-92, Nęcka, s.727-728).
Modele czynników równorzędnych stworzono, opierając się na założeniu, że istnieje pewna liczna jednakowo ważnych zdolności intelektualnych. Czołowym przedstawicielem teorii inteligencji opartej na czynnikach równorzędnych był Louis Thurstone. Doszedł on do wniosku, ze istnieje siedem odstawowych, niezależnych czynników, które nazwał pierwotnymi zdolnościami umysłowymi. W skład tych zdolności wchodziły: rozumienie informacji słownych, płynność słowna (łatwość posługiwania się materiałem werbalnym), zdolności numeryczne (umiejętność wykonywania operacji arytmetycznych), zdolności pamięciowe, szybkość spostrzegania i rozpoznawania obiektów, rozumowanie indukcyjne (łatwość wyciągania wniosków na podstawie niepełnego zbioru przesłanek) i wizualizacja przestrzenna.
„Model struktury intelektu” przedstawił w 1959 roku, kalifornijski psycholog, J.P. Guilford. U podstaw tej teorii leży założenie, że każda zdolność człowieka może być opisywana na trzech wymiarach: operacja, treść i wytwór. Wynika to z faktu, iż każda inteligentne zachowanie człowieka wyraża się w operacjach umysłowych wykonywanych na określonym materiale. Operacje wiążą się z procesami przetwarzania informacji, w skład których wchodzi pięć kategorii: poznawanie, pamięć, wytwarzanie dywergencyjne i wytwarzanie konwergencyjne oraz ocenianie. Opisują one specyficzny dla człowieka sposób funkcjonowania.
Kolejny wymiar to materiał (treść), na którym wytwarzane są operacje sprowadzone do czterech kategorii: figuralnej, symbolicznej, semantycznej i behawioralnej. Ostatni wymiar, czyli wytwór, stanowiący wynik przetwarzania informacji na określonym materialne, przybiera sześć postaci; jednostka, klasa, relacja, system, przekształcenie i implikacja.
Ostatecznie model intelektu obejmuje 120 zdolności elementarnych, z których każda opisywana jest na trzech wymiarach i stanowi kombinację jednej z pięciu operacji, jednej z czterech treści i jednego z sześciu wytworów. ( Strelau, s. 94-97, Nęcka, s.730-733).
Podsumowując można stwierdzić, iż inteligencja to zespół zdolności umysłowych umożliwiających jednostce korzystanie z nabytej wiedzy przy rozwiązywaniu nowych problemów i racjonalnym zachowaniu w różnych sytuacjach życiowych. Wyróżnia się trzy podstawowe formy inteligencji: praktyczną - umiejętność rozwiązywania konkretnych zagadnień; abstrakcyjną - zdolność operowania symbolami i pojęciami; społeczną - umiejętność zachowania się w grupie.
Bibliografia:
Guilford J.P., Natura inteligencji człowieka, Warszawa 1978.
Psychologia. Podręcznik akademicki. Tom 2 Psychologia ogólna, pod red. J. Strelau, Gdańsk 2000.
Sperling A.P., Psychologia, Poznań 1982.
Strelau J., Inteligencja człowieka, Warszawa 1997.
Strelau J., Temperament i inteligencja, Warszawa 1992.
3