ZNACZENIE POLSKICH TAŃCÓW LUDOWYCH W KSZTAŁTOWANIU POCZUCIA TOŻSAMOŚCI NARODOWEJ KAŻDEGO Z NAS

Aneta Rutkowska

Rok I MSZ

ZNACZENIE POLSKICH TAŃCÓW LUDOWYCH W KSZTAŁTOWANIU POCZUCIA TOŻSAMOŚCI NARODOWEJ KAŻDEGO Z NAS

„Muzyka wyszła z ludu i jest jego odwieczną własnością, wyrasta z gleby i zależnie od gleby kształtuje swój charakter... Toteż muzyka każdego narodu ma trwałą wartość, jeżeli rozwija się na podłożu muzyki ludowej, jeśli wchłania w siebie pierwiastki pieśni ludowej."

(Józef Reiss)

Muzyka ludowa istniała od najdawniejszych, zamierzchłych czasów. Towarzyszyła człowiekowi zawsze. Wyrażała jego uczucia: miłość, ból, rozpacz, radość. Ludzie sami tworzyli i wykonywali muzykę, śpiewając i tańcząc podczas modlitwy, walki, pracy, obrzędów. Ale najchętniej grano, śpiewano i tańczono dla rozrywki, dla własnej przyjemności. Ludzie prości nie
znali nut, więc muzyka była przekazywana z pokolenia na pokolenie. Melodie i rytmy wielu pieśni ludowych zależą od regionu, z którego pochodzą. Melodie i teksty pieśni kaszubskich cechuje na ogół surowość, pieśni wielkopolskich - swoboda, a pieśni kujawskich - smutek. W wielu utworach pojawiają się motywy przyrodnicze, charakterystyczne dla krajobrazu danego regionu. Górale śpiewają o halach, turniach, jaskiniach, zbójnikach (np. w pieśni „W murowanej piwnicy"), mieszkańcy Mazowsza, Wielkopolski i Kujaw nucą o rozległych nizinnych polach i lasach. Mieszkańcy północnej Polski - Kaszub, Pomorza, Mazur, często rybacy - przekazują w pieśniach swe lęki związane z wodą, śpiewając o niebezpieczeństwach grożących im na morzu i szczęśliwych powrotach do domu.

Krajobraz, lud, jego praca, zwyczaje, muzyka, taniec - stanowią nierozerwalną jedność. Muzykę ludu, jego obrzędy, tańce nazywamy folklorem. Jest on różny w różnych okolicach kraju. Ten obszar, na którym folklor ma swój odrębny charakter nazywa się regionem. Wiele pięknych pieśni, tańców, obrzędów, które przez całe stulecia tworzył lud, uległoby zapomnieniu gdyby nie Oskar Kolberg - muzyk, znawca i miłośnik folkloru polskiego. Jeździł on po kraju, odwiedzał wiejskie chaty skrzętnie notując zasłyszane pieśni, tańce i obrzędy. Wszystko to zebrał i wydał w swojej książce pt. „ Lud, jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia,
obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce. ''

l. Obrzędy ludowe.

Wiele obrzędów ludowych pozostało w naszej tradycji do dzisiaj. Związane były z codziennym życiem ludzi na wsi. Można je podzielić na trzy grupy:

l. Rodzinne - z okazji:

- urodzin, chrztu, wesela, śmierci

2 . Doroczne

Miały ścisły związek ze zmianami zachodzącymi w przyrodzie, zgodnie z przebiegiem pór roku.

- Topienie Marzanny - znak odchodzącej zimy.

- Maik - gaik, czyli zielona gałązka sosnowa lub świerkowa ustrojona we wstążki, kolorowe ozdoby, papierowe kwiaty. Dziewczęta wędrowały z gaikiem po wsi, wstępowały do chat, śpiewały piosenkę „ Gaiczek zielony '' i życzyły dobrych zbiorów, a za życzenia dostawały podarunki.

- Noc świętojańska - z 23 na 24 czerwca obchodzono święto sobótki, jedno z najstarszych pełne starodawnych tańców i pieśni.

- Dożynki - uroczystości po zakończeniu żniw.

- Wróżby andrzejkowe.

3 . Świąteczne

Związane ze świętami chrześcijańskimi: Bożym Narodzeniem i Wielkanocą.

- Kolędnicy przebrani za diabły, anioły i zwierzęta śpiewali kolędy, pastorałki. Szczyt zabawy następował w zapusty, czyli na koniec karnawału.

- Pisanki, zwane też kraszankami (w Wielkanoc ).

- W Niedzielę Palmową łykano bazie wierzbowe, co miało zapewnić zdrowie. Uderzano się też młodymi gałązkami wierzbiny, czyniąc to na pamiątkę dnia, kiedy Jezus wjeżdżał do Jerozolimy, a jej mieszkańcy witali go gałązkami palmowymi.

- Śmigus - dyngus, czyli wzajemne oblewanie się wodą.

2 . Instrumenty i kapele ludowe.

Wszystkim uroczystościom towarzyszyły śpiew, muzyka, taniec. Kapele to orkiestry przygrywające ludziom do tańca i śpiewu. Przeważnie liczyły 3-5 muzyków. Grano w nich głównie na skrzypcach, klarnetach, dudach, akordeonie, harmonii, basach, bębnach. Wiele innych instrumentów znano tylko w swoich własnych regionach. Były też używane różne prymitywne
instrumenty służące raczej do zabawy niż do grania, np. grzechotki, gwizdki, piskawki, fujarki. Muzycy wiejscy nie znali nut, grali ze słuchu. Wykonywali też własnoręcznie instrumenty muzyczne.

3 . Tańce ludowe.

Taniec pojawiał się z okazji większych uroczystości, obrzędów, zabaw. Charakter tańca wiązał się ze sposobem życia np. taniec górali podhalańskich - zbójnicki wymaga dużej zręczności, skoczności, odnosi się, więc wrażenie, że jest dziełem ludzi odważnych, przywykłych do chodzenia po stromych ścieżkach górskich. Niektóre tańce tańczone są tylko w jednym regionie np. zbójnicki na Podhalu, trojak, czy koziorajka na Śląsku, powolniak, fafur, czy
olender na Kurpiach. Niektóre tańce naśladują ruchy rzemieślników przy pracy np. kowal, szewc, miotlarz. Znane są one w różnych regionach, ale w każdym tańczone są do odmiennej melodii, prawie w całej Polsce znane są oberki, mazurki, okrąglaki, polki. Tańce regionalne, takie jak krakowiak tańczony w Krakowskiem, kujawiak na Kujawach, mazur albo mazurek na Mazowszu, ponieważ były szczególnie piękne stały się tańcami narodowymi, znanymi w całej Polsce i poza jej granicami. Wiele też pieśni różnych regionów ma rytm tańców narodowych.

4. Tańce narodowe.

Polonez jest tańcem korowodowym w takcie 3/4 w tempie umiarkowanym. Wywodzi się z chłopskiego tańca „ chodzonego". Z czasem przyjął się na balach szlacheckich i magnackich. Dzięki kompozytorom zawędrował także na królewskie i rycerskie dwory, gdzie rozpoczynano nim wszystkie poważne uroczystości i zabawy. Nazywano go często tańcem królewskim, na
uroczystościach dworu królewskiego często rozpoczynał go sam król, na innych uroczystościach najważniejsza, godna tego osoba. Piękno poloneza sprawiło, że stał się on znany w całej Europie, a wszędzie nazywany był tańcem polskim, czyli polonezem. Charakterystyczny poważny i szlachetny rytm poloneza odnajdujemy dziś nie tylko w starych polskich ludowych pieśniach, ale również w pieśniach i utworach instrumentalnych tworzonych przed laty w Polsce i za granicą. Znane dziś, wykonywane przez najsławniejszych pianistów, a słuchane przez miłośników muzyki w każdym niemal zakątku świata, są polonezy Chopina A-dur, As-dur, Polonez a-moll „Pożegnanie Ojczyzny" -Michała Kleofasa Ogińskiego. Przykładem pieśni ludowych w rytmie poloneza jest piosenka „Przez wodę koniczki", oraz najwspanialsza polska kolęda „Bóg się rodzi".

Mazur-żywiołowy, pełen rozmachu mazur jest podobnie jak polonez, naszym tańcem narodowym. Inne nazwy to: wyrwas, gniewus, goniony, szumny. Tańczony był na wiejskich zabawach w całej Polsce, szczególnie na Mazowszu i stąd pochodzi jego nazwa. Tak jak chodzony zawędrował z wiejskich zabaw na szlacheckie dwory i do miasta. Wśród szlachty mazura zaczęto tańczyć po przeniesieniu stolicy Polski z Krakowa do Warszawy, a więc na Mazowsze, w pierwszej połowie XVII wieku. Odznacza się akcentowaniem słabych części taktu na „dwa" lub na „trzy" oraz charakterystycznym rytmem. Mazur był niezwykle popularny w I połowie XIX wieku wśród żołnierzy legionów polskich. Stał się wraz z pieśniami mazurkowymi („Mazurek Dąbrowskiego", „ Jeszcze jeden mazur dzisiaj", „Podkóweczki dajcie ognia") wyznacznikiem polskości. Wśród mazurów stylizowanych szczególnie znane są: Mazur z opery „Straszny dwór"- S. Moniuszki, Mazurek B- dur, a- moll i g- moll- F. Chopina, oraz Mazur z op. Halka- S. Moniuszki.

Kujawiak- taniec w takcie 3/4 lub 3/8 w tempie wolnym. Ma charakter liryczny, smętny, często rozpoczyna go wstęp wykonywany na jednej nucie oparty na charakterystycznym rytmie kujawiaka. W kujawiaku nie ma podskoków ani przytupów. Pary obracają się spokojnie, gładko, jakby sennie. Taniec ten pochodzi z Kujaw, ale zawędrował do innych regionów Polski. Przykładem pieśni ludowej opartej na rytmie kujawiaka jest „Czerwone jabłuszko", „Nitko moja nitko"- piosenka śpiewana na Rzeszowszczyźnie podczas wieczorów poświęconych przędzeniu lnu lub darciu pierza. „Oj moje krowisie"- piosenka pasterska z Łowickiego. Kujawiak bardzo często jest wykonywany w artystycznym opracowaniu przez zespoły pieśni i tańca. Przykładem stylizacji może być „Kujawiak" H. Wieniawskiego.

Oberek- narodowy taniec polski w takcie 3/4 lub 3/8 o bardzo szybkim tempie. Nazwa wywodzi się z ruchu obrotowego w tańcu. Nazywa się go obertasem, owijakiem, zawijakiem. Pary wirują szybko, ale bez zbytniego skakania, od czasu do czasu tancerze przyklękają, przytupują i pokrzykują. W jednym takcie tancerz obraca się wokół tancerki, a w drugim tancerka wokół tancerza. Muzyka jest bardzo żywa, kipi temperamentem i radością. Tempo jest znacznie żywsze niż kujawiaka. Kujawiak i oberek bywaj ą wykonywane jeden po drugim. Taniec ten pochodzi z Kujaw. Przykładem pieśni ludowej opartej na rytmie oberka jest „Cebulka"- piosenka rzeszowska, jest ona również przykładem przenikania melodii z Kujaw i Mazowsza do innych regionów Polski. Oberek stylizowany to np. „Oberek na skrzypce i fortepian" Grażyny Bacewicz.

Krakowiak- narodowy taniec polski o żywym tempie w takcie 2/4. Wywodzi się z tańców regionu krakowskiego. Jest tańcem wesołym, szybkim, wyczuwamy w nim żywo pulsujący rytm w takcie na dwa. Tancerze wykonują w tym tańcu kroki zwane galopem i cwałem, tańczą w korowodzie parami. Charakterystyczną cechą krakowiaka jest rytm synkopowany. W muzyce ludowej bardzo dużo pieśni ma rytm krakowiaka: „Hej od Krakowa jadę", „Piosenka kolędników", „Krakowiaczek ci ja", „ Leć głosie po rosie", „Płynie Wisła". W muzyce artystycznej przykładem jest „Krakowiak z baletu Pan Twardowski"- Ludomira Różyckiego, oraz „Krakowiak" Karola Szymanowskiego.

Znaczna część kompozycji w muzyce artystycznej inspirowana jest folklorem. Obrzędy i obyczaje ludowe, sposób życia, opowieści i przysłowia, pieśni i tańce ludowe kształtowały swoistą muzykę danego regionu. Pieśni i tańce ludowe zawsze stanowiły źródło artystycznej inspiracji kompozytorów, a szczególnie wtedy, kiedy Polska znajdowała się w trudnych czasach dziejowych. Najwybitniejsi nasi kompozytorzy: Fryderyk Chopin, Stanisław Moniuszko, Henryk Wieniawski, Karol Szymanowski wykorzystywali motywy melodii ludowych w swoich kompozycjach, z których wiele uznanych zostało za arcydzieła muzyki artystycznej. Stylizacja muzyki artystycznej była jednym z podstawowych założeń twórczych Chopina. Napisał on 57 mazurków, które stały się formą liryki refleksyjnej i wypowiedzi osobistej. Stanowią przede wszystkim wyraz tęsknoty Chopina za krajem rodzinnym. W nazwie „Mazurek" zawarł on
syntezę trzech najpowszechniejszych tańców ludowych Mazowsza i Kujaw- mazura, oberka i kujawiaka. W utworach większych wymiarów- w „Finale Koncertu e- moll", „Rondzie a la Krakowiak" i „Finale Tria g- moll" pojawia się krakowiak. Polskość muzyki przejawia się w całej twórczości Chopina, ale w polonezach i mazurkach najsilniej. A przecież w czasach, kiedy ta muzyka powstawała- Polska nie istniała na mapie Europy. Rozdarta była pomiędzy trzy
zabory i tylko poezja wieszczów, a później- malarstwo Matejki- dawały świadectwo prawdzie. Najpiękniej jednak śpiewała o Polsce muzyka Chopina i pieśń tę nazwano słusznie „armatami ukrytymi wśród kwiatów".

Drugim kompozytorem narodowym jest Stanisław Moniuszko, którego muzyka „trafiła pod strzechy" w całej Polsce. Jego utwory są bardzo melodyjne, często oparte na rytmach ludowych i przystępne dla słuchaczy. Liczne pieśni i fragmenty oper często po raz pierwszy wprowadzają w świat muzyki ludzi ze wszystkich warstw społecznych. Moniuszko kontynuuje wielkie dzieła Chopina w tych formach, które nie były realizowane przez największego polskiego kompozytora. Znaczenie Moniuszki dla muzyki polskiej tkwi przede wszystkim w stworzeniu polskiej opery narodowej i „Śpiewników domowych". O swoich pieśniach Moniuszko powiedział: „to, co jest narodowe, krajowe, miejscowe, co jest echem dziecinnych naszych przypomnień, nigdy mieszkańców ziemi, na której wyrośli, podobać się nie przestaną".

Karol Szymanowski to po Chopinie najwybitniejszy polski twórca na światowym rynku muzycznym. Jego celem było uczynienie z muzyki polskiej sztuki uniwersalnej, zrozumiałej dla całej Europy. O Chopinie powiedziano, że podniósł ludowe do ludzkości, a Szymanowski postanowił podnieść polskość do europejskości. Zwrot ku polskiemu folklorowi odbył się po odkryciu Podhala. Muzyka tego regionu zafascynowała kompozytora. Interesowała go także kultura ludowa innych regionów. Polskie melodie ludowe wykorzystuje w „Pieśniach Kurpiowskich", w balecie „Harnasie", napisał także 50 mazurków. Szymanowskiego urzekła muzyka pełna żywiołowości i radości życia. Odkrywanie piękna w źródłach ludowych stało się jego pasją. Bardzo szybko został kompozytorem narodowym. Jego ogromny dorobek twórczy sprawił, że jest najwybitniejszym polskim kompozytorem I połowy XX wieku. Karol Szymanowski zajmował się także działalnością literacką i publicystyką muzyczną. A oto, co kompozytor mówił o muzyce : „...Muzyka wśród innych sztuk pięknych jest tą właśnie siłą, której przeznaczeniem jest budzić i kształtować drzemiące w każdej, najpierwotniejszej nawet duszy ludzkiej tęsknoty i dążenia do życia na wyższym poziomie świadomości".

---