Aneta Rutkowska
Irok Msz
FOLKLOR W TWÓRCZOŚCI KOMPOZYTORÓW POLSKICH XIX I XX WIEKU
Wpływ folkloru na twórczość kompozytorską w wielu krajach jest bezsprzeczny. Stanowił on swego rodzaju rdzeń, na którym w dużej mierze opierał się rozwój muzyki i który w różnych okresach bywał bardziej lub mniej eksponowany w twórczości wielu uznanych kompozytorów.
Samo pojęcie „folkloru” pojawiło się w XIX w. i oznaczało „wiedzę ludu” przekazywaną w tekstach pieśni, podaniach, przysłowiach. W XX w. pojęcie to rozszerzyło się o tradycyjną twórczość muzyczną wsi a także o sztukę ludową i rzemiosło. Najistotniejszym elementem folkloru stała się dla kompozytorów polskich muzyka ludowa, czyli „wszystko to, co lud wiejski tworzy i wykonuje solowo i zespołowo”(1- Piotr Dahlig-„Muzyka ludowa we współczesnym społeczeństwie”).
Wyraźny nurt muzyki narodowej, w której muzyka ludowa odgrywa zasadniczą rolę, pojawił się w okresie romantyzmu, dążącego z jednej strony do eksponowania elementów ludowych, z drugiej zaś do kosmopolityzmu. Romantyzm, charakteryzujący się wieloznacznością, indywidualizmem twórczym oraz związkiem muzyki z innymi sztukami, odznaczał się także silniejszą niż dotąd potrzebą sięgania do kultury ludowej, tym bardziej, że dostrzegalne stało się jej przemijanie. Nurty twórczości muzycznej zmierzały do tego „by udoskonalić na swój sposób autentyk wiejski, by połączyć folklor z kulturą narodową” (2- Piotr Dahlig- „Muzyka ludowa we współczesnym społ.”).
W XVIII wieku pojawia się tendencja do podkreślania rodzimego charakteru muzyki, w związku z czym uwaga twórców owego czasu zwraca się w stronę muzyki ludowej, zawierającej istotny pierwiastek polskości- rozpoczyna się jej przejmowanie i przetwarzanie. Ślady tej działalności odnajdujemy w tańcach, a także muzyce religijnej wykorzystującej rytmy mazura czy krakowiaka. W drugiej połowie XVIII w. rozpoczyna działalność teatr warszawski, na którego scenie pojawia się tematyka wiejska i muzyka ludowa („Nędza uszczęśliwiona”- Macieja Kamieńskiego; „Cud mniemany czyli Krakowiacy i górale”- Jana Stefaniego). Elementy folkloru uwidaczniają się tu w melodiach piosenek oraz tańcach (polonezy, mazury, krakowiaki). Te ostatnie będą pojawiały się często w twórczości kompozytorów XIX wieku.
Zarówno w wieku XIX jak i XX, można zaobserwować trzy sposoby zastosowania materiału folklorystycznego: cytat, stylizację i syntezę. Będą się one pojawiały w zależności od zainteresowań twórcy, jego aspiracji czy uwarunkowań kierujących tworzonym dziełem. Cytowanie występować będzie w utworach zbliżonych do oryginału, zaopatrzonych w schematyczny akompaniament, wstęp i zakończenie; stylizacja wykorzysta jedynie ludowy charakter nie nawiązując bezpośrednio do folkloru; synteza wyrażać się będzie uwzględnianiem cech melodycznych, brzmieniowych, rytmicznych muzyki ludowej w stosowanych formach muzyki przy jednoczesnym włączeniu treści kulturowych i historycznych.
Wykorzystywanie elementów folkloru w działach kompozytorów obu stuleci miało także różny zakres- niekiedy było tylko epizodem w ogólnym dorobku, niekiedy owo korzystanie z dorobku ludowego przewijało się przez cały okres tworzenia.
Działającym w XIX w. kompozytorem, w którego twórczości odnajdujemy elementy folkloru jest Karol Kurpiński (1785- 1857)- kapelmistrz Opery warszawskiej a także jej dyrygent (od 1823 r.). Jego opery oparte są na muzyce i tematyce polskiej- najświetniejszą z nich jest „Zabobon czyli Krakowiacy i górale”, w której tańce narodowe zajmują ważne miejsce. Kurpiński tworzył też pieśni solowe nawiązujące do pieśni ludowej- tzw. „pieśni sielskie”. Nawiązanie do tańców polskich (rytmy mazura, krakowiaka) odnajdujemy też w klasycznej muzyce Franciszka Lessela (1780- 1838) oraz w twórczości wybitnej pianistki-Marii Szymanowskiej (1789- 1831).
Artyści ci tworzyli w okresie poprzedzającym działalność wybitnej indywidualności w historii muzyki- kompozytora i pianisty- Fryderyka Chopina. Chopin (1810- 1849) przyszedł na świat w Żelazowej Woli na Mazowszu. W twórczości Chopina szczególnie uwidacznia się związek ze środowiskiem , z którego artysta się wywodzi. Krajobraz, obyczaje, muzyka ludowa, z którą stykał się od urodzenia wycisnęły piętno na jego twórczości, zdecydowały także o ogromnej roli folkloru w wielu kompozycjach- szczególnie w tańcach. Mazurki i polonezy stanowią przykład dzieł o wybitnie polskim charakterze- twórca nawiązał w nich do polskiej pieśni ludowej i wykorzystał wszystkie jej właściwości- różnorodność rytmów z charakterystycznymi akcentami, piękno melodii, odrębność tonalną. Chopin nie wykorzystuje jednak melodii ludowej w sposób dosłowny- tworzy raczej w jej duchu.
Zupełnie inne znaczenie dla muzyki polskiej ma twórczość Stanisława Moniuszki (1819- 1872). Opiera się ona z jednej strony na ludowych w charakterze pieśniach, z drugiej na dziełach operowych. Stanisław Moniuszko urodził się w Ubielu na Białorusi i tak, jak w wypadku Chopina folklor tych ziem wpłynął na wyobraźnię utalentowanego chłopca. Były to przede wszystkim pełne nostalgii pieśni białoruskie, śpiewy kościelne i obrzędowe. Znalazły one swe odzwierciedlenie w pisanych wiele lat później pieśniach, zebranych w „Śpiewnik domowy”.
Sam Moniuszko tak uzasadniał powstanie śpiewnika: „Od czasu jak w Europie cywilizowanej zaczęto z wyższego stanowiska zapatrywać się na muzykę i oceniać ją nie tylko jako język oddający pewną myśl, uczucie, namiętność, malujący rozmaite fenomena w świecie fizycznym, ale jeszcze jako wyraz pewnej miejscowości, charakteru narodowego ludów, ich zabaw, obrzędów, zwyczajów itp., celniejsi artyści zaczęli otwierać i wydobywać tę niewyczerpaną harmonii kopalnię” (3- Witold Rudziński- „Moniuszko”)
Zgodnie z tym włącza on do pierwszego cyklu „Piosenki sielskie” i „Piosenki wieśniacze”- obrazki z życia codziennego wsi, ballady, mazury, krakowiaki, dumki. Do najbarwniejszych utworów „Śpiewnika domowego” należą: „Magda karczmarka”, „Maciek”, „Kozak”, „Czaty”, „Trzech Budrysów”, „Pieśń wieczorna”. Fascynacja folklorem uwidoczniła się także w dziełach operowych, z których największy rozgłos i uznanie zyskały „Halka” i „Straszny dwór”. W obu wypadkach uwidocznił się talent dramatyczny i melodyczny twórcy. „Halka”, w której Moniuszko zawarł treści społeczne, zachwyca śpiewnością arii oraz rozmachem tańców (Mazur, Polonez), eksponuje urodę muzyki i tańców Podhala. Operą dorównującą „Halce”, tak pod względem popularności jak i wartości artystycznej, jest „Straszny dwór”. Także tutaj artysta sięga do elementów folkloru- polskich tańców, ludowych obyczajów (lanie wosku) i zajęć (praca przy krosnach). Najpełniejszym uzupełnieniem twórczości Moniuszki będą jego słowa: „Ja nic nowego nie tworzę; wędruję po polskich ziemiach, jestem natchniony duchem polskich pieśni ludowych i z nich mimo woli przelewam natchnienie do wszystkich moich dzieł”. (4- słowa te przytacza autor artykułu poświęconego Moniuszce w czasopiśmie czeskim „Narodni Pokrok” nr 64, r. 1868- za W. Rudzińskim- „Moniuszko”)
Kontynuatorem stylu moniuszkowskiego stał się Stanisław Niewiadomski (1859- 1936), który chętnie sięgał do motywów ludowych (cykl pieśni „Jaśkowa dola” do tekstów M. Konopnickiej). Ludowy charakter odnajdujemy też w pieśniach Jana Galla (1856- 1912), Zygmunta Noskowskiego (1846- 1909), Feliksa Nowowiejskiego (1887- 1946),tańcach (polonezach i mazurkach- „Obertas”, „Dudziarz”) Henryka Wieniawskiego (1835- 1880)- wybitnego skrzypka związanego z Lublinem.
Do wyróżniających się twórców należy Jan Paderewski (1860- 1941)- pierwszy kompozytor, który do muzyki fortepianowej wprowadził melodie podhalańskie („Album tatrzański”).
Folklor podhalański, pobyty w Zakopanem oraz kontakty z rdzennymi mieszkańcami tych ziem- góralami w znaczącym stopniu wpłynęły na życie i twórczość Karola Szymanowskiego (1882- 1937). Tańce i śpiewy góralskie, obrzędy, uroczystości rodzinne (wesela, chrzciny) na które bywał zapraszany, a w szczególności żywiołowość i naturalność muzyki góralskiej wzbudzały uczucie zachwytu, którym tak dzielił się z przyjacielem:
„-Guciu, żebyś ty słyszał muzykę góralską i widział tańczących górali! To jest żywioł. Jest w tym jakaś pierwotna dzikość, surowość prymitywu, ale rzecz przedziwna: każda śpiewka, każdy popis taneczny mają wykończoną, wycyzelowaną formę. Żadnej przypadkowości, niedołęstwa. Wszystko ma przepiękny kształt. Górale są artystami z krwi i kości.” (5- Teresa Chylińska- „Szymanowski i jego muzyka”). Efektem tej fascynacji stał się balet „Harnasie”, który w całości oparty jest na materiale muzyki ludowej. Szymanowski umiejętnie wykorzystał fragmenty muzyki góralskiej, mistrzowsko wplatając je w całość kompozycji, która, choć nie naśladowniczo, oddawała jednak ducha muzyki podhalańskiej. Autor „Harnasi” sięgnął także po folklor kurpiowski- zainspirowany zbiorem autentycznych pieśni ludowych (Puszcza kurpiowska w pieśni /1928/ op. ks. Władysław Skierkowski) opracował kilkanaście z nich, dodał im akompaniament fortepianowy i stworzył w ten sposób cykl- „Pieśni kurpiowskie”.
Innym artystą przełomu XIX i XX wieku, który sięgał do folkloru Polski, jest Ludomir Różycki (1884- 1959). Najbardziej „folklorystyczne” dzieło tego artysty- balet „Pan Twardowski” wypełniają żywiołowe tańce: krakowiak, oberek, tańce góralskie.
Utwory oparte na polskim folklorze znajdujemy w dorobku Józefa Kofflera (1896- 1944)- należą do nich „Suita polska” oraz cykl „30 polskich pieśni ludowych”; Michała Kondrackiego (ur. 1902 r.)- autora małej symfonii góralskiej „Obrazki na szkle”, „Fantazji z Kurpiów”; Witolda Maliszewskiego (1873- 1939)- twórcy dzieł: „Fantazja z Kujaw”, „Z niwy polskiej- 3 parafrazy na tematy ludowe”.
Szczególne zainteresowanie muzyką ludową rozwinęło się w I dziesięcioleciu po II wojnie światowej. Złożyły się na to kierunek polityki, popierającej twórczość o wyraźnym wydźwięku narodowym, oraz, zrozumiałe w obliczu byłej działalności okupanckiej, manifestowanie polskości przez twórców kultury. Do kompozytorów, którzy w różnym zakresie wykorzystywali materiał ludowy, zaliczymy Artura Malawskiego (1904- 1957)- autora „Tryptyku góralskiego” oraz baletu- pantomimy „Wierchy”, Jana Maklakiewicza - „Tańce łowickie”, Tadeusza Szeligowskiego - „Suita lubelska”, „Wesele lubelskie”.
Do kompozytorów, u których tematyka ludowa pojawia się z różnym nasileniem w ciągu całej twórczości należy Stanisław Wiechowicz (1893- 1963). Tworzy on dzieła oparte na autentycznym lub przekomponowanym folklorze polskim, o ciekawym opracowaniu orkiestrowym i chóralnym („Chmiel”, „Babie lato”, „Pragną oczki”, „Kantata żniwna”, „Kujawiak”). Szczególna wartość tej twórczości polega na umiejętnym czerpaniu z folkloru, działaniach eksperymentalnych w tym zakresie oraz wyjątkowym poziomie muzyki wokalnej.
Wybitnym twórcą, który odegrał szczególną rolę w muzyce II połowy XX wieku jest Witold Lutosławski (ur. 1913). W znaczącym dorobku tego artysty odnajdujemy inspirację folklorem w takich dziełach jak: „Tryptyk śląski”, „10 tańców polskich” na orkiestrę kameralną, „Melodie ludowe”, „Mała suita”.
Muzyka polska II połowy XX wieku, zgodnie z kierunkiem zmian muzyki europejskiej, otwiera się na nowe prądy, aspiruje do dorobku ogólnokulturowego, bardziej uniwersalnego. Powoli zaciera się rola folkloru w muzyce polskiej- nie zanika jednak całkowicie. Wielu współczesnych kompozytorów wykorzystuje twórczość ludową- nie dla celów podkreślania cech narodowych a raczej dla wzbogacania efektów wyrazowych, przekazywania specyfiki, nawiązania do przeszłości. Współczesna twórczość łączy motywy ludowe (melodyczne, rytmiczne, brzmieniowe, tonalne) z nowymi technikami kompozycji.
Takiego traktowania materiału ludowego doszukać się można w twórczości Zygmunta Krauzego, w utworze „Folk Music” na orkiestrę, w którym kompozytor zestawia szereg oryginalnych melodii ludowych z różnych krajów, a także w utworach wykorzystujących m. in. instrumenty ludowe („Idyll”). Wojciech Kilar, znany twórca muzyki filmowej, jest autorem poematu symfonicznego „Krzesany”, Edward Pałłasz, pod wpływem inspiracji folklorem tworzy szereg dzieł: „Bajki kaszubskie „ na fortepian, „Chmiel” na alt solo i zespół kameralny, „Trzy bajki kaszubskie”.
Opierając się na przytoczonych tu przykładach można stwierdzić, że na przestrzeni wielu dziesięcioleci folklor stanowił dla kompozytorów polskich bogate źródło inspiracji. Najwcześniej zauważona i doceniona została żywiołowa muzyka Mazowsza i Kujaw, „odkryty” został przebogaty folklor Podhala, wiek XX przyniósł zainteresowanie Kurpiami, ich dorobkiem pieśniarskim, obrzędowością Lubelszczyzny, okres powojenny docenił folklor śląski. Fakt, że profesjonalni muzycy sięgają do muzyki ludowej potwierdza jej wartość oraz możliwość inspirowania. Wykorzystywanie muzyki ludowej z całą jej barwnością i niepowtarzalnością do tworzenia dzieł o wysokiej randze artystycznej zabezpiecza jej trwanie w kulturze współczesnej:
„Ostatecznie chodzi bowiem nie tylko o trwanie kultury ludowej, lecz również, a może przede wszystkim o utrzymanie waloru autentyzmu w kulturze współczesnej, o zachowanie prawdy wyrażanej spontanicznie i wreszcie pozostawienie rysu bezinteresowności w twórczości na polu kultury. Tradycja ludowa zawiera te wartości.” (6- Piotr Dahlig- Muzyka ludowa we współczesnym społeczeństwie)