Kryzysy gospodarcze okresu międzywojennego: przyczyny i społeczne skutki

WSTĘP: Stan gospodarki europejskiej po I wojnie światowej.

W ciągu wojny przemysł nastawiony był głównie na produkcję ogromnych ilości broni i amunicji. Teraz należało powrócić do gospodarki pokojowej, co nie obyło się bez początkowych trudności. Brak zamówień wojskowych wymusił redukcję miejsc pracy i doprowadził do zwiększenia bezrobocia. Na rynkach europejskich zaczęło brakować żywności, np. w Austrii prawie w ogóle nie było mięsa. Do skutków gospodarczych I wojny światowej zalicza się także wysoką inflację - w Wielkiej Brytanii w 1919 roku ceny były ponad 2 razy wyższe niż w 1913. Wojna doprowadziła do zmniejszenia w Europie produkcji przemysłowej i rolnej, ograniczenia eksportu i zwiększenia importu. Europejskie kraje walczące w I wojnie światowej potrzebowały uzbrojenia, żywności, surowców. Kupowały je wszędzie, przy czym najważniejszym dostawcą stały się Stany Zjednoczone. Alianci zaciągali ogromne pożyczki(głównie na Wall Street). Doprowadziło to do ogromnego rozwoju gospodarczego Stanów Zjednoczonych i utraty miana lidera w gospodarce światowej krajów zachodnioeuropejskich.(np. Wielka Brytania) oraz ich ogromnego zadłużenia. Europa stała się dłużnikiem Stanów Zjednoczonych.

ROZWINIĘCIE:

I. Sytuacja gospodarcza w latach 1918 - 1923

1. Do połowy 1919 - spadek produkcji

Lata 1918 - 1923 możemy podzielić na 4 podokresy. W pierwszym, trwającym do połowy 1919 roku produkcja malała na całym świecie. Wiązało się to z koniecznością przestawienia gospodarki na produkcję pokojową. Zmiana profilu produkcji zakładów przemysłowych(na którą zawierało się m.in. zmiana oprzyrządowania maszyn, doszkolenie załogi czy opracowanie nowych wzorów) musiała trwać pewien okres czasu. Na dodatek przedwojenny system kooperacji między zakładami został zdezorganizowany przez produkcję na potrzeby wojska. Na spadek produkcji w Niemczech, Austrii i na Węgrzech wpływ miały też trudności wynikające z przegrania wojny i narastających ruchów rewolucyjnych. Powodowało to masowe strajki i obawy kapitalistów przed dokonywaniem nowych inwestycji.

2. Do wiosny 1920 - tendencje do szybkiego wzrostu

Wzrost produkcji nastąpił już na wiosnę 1919 roku. Konieczność odbudowy zniszczeń powojennych czy też potrzeba usunięcia niedoborów środków transportowych(zarówno w zakresie kolei, jak i żeglugi morskiej)spowodowała wzrost zapotrzebowania na wyroby przemysłowe. Ponadto wzrósł popyt na dobra konsumpcyjne. W wielu krajach, w których trwały walki wojenne wprowadzono ograniczenia w zakupie żywności i odzieży. Ludzie, nie mogąc robić zakupów, odkładali zarobione pieniądze, teraz zaś, po zniesieniu reglamentacji nastąpił tzw. popyt odłożony.

3. Do końca 1921 - rozdwojenie: niektóre państwa głęboki kryzys(szybko przezwyciężony), inne nie odczuły załamania

Dobra koniunktura trwała jednak tylko rok. Załamanie, które nastąpiło w 1920 roku miało kilka przyczyn. Po pierwsze, państwa, które odczuwały największy deficyt towarów, nie miały czym płacić za dostawy. Po drugie, w wielu państwach, które przed wojną stanowiły rynki zbytu, rozbudowana została własna baza produkcyjna, eliminując potrzebę importu. Dodatkowo, podczas boomu w 1919 roku znacznie wzrosły ceny. Takie kraje jak Wielka Brytania, USA czy Japonia nie mogły znaleźć wystarczająco chłonnych rynków zbytu i to one głównie odczuły załamanie. Natomiast takie kraje jak Francja, Niemcy czy Polska praktycznie nie doświadczyły kryzysu.

4. Od 1922 - długotrwała poprawa koniunktury

Jednak już od 1922 roku koniunktura zaczęła się stopniowo poprawiać. Wyjście z załamania umożliwił głównie niezaspokojony popyt z czasów wojny na dobra konsumpcyjne, ale przede wszystkim inwestycyjne. Niewątpliwie dużą rolę odegrał w tym spadek cen, który spowodował rozrost kręgu odbiorców towaru. Rozwijała się produkcja wieloseryjna, wprowadzono produkcję taśmową, lepiej wykorzystywano możliwości maszyn i urządzeń. Koszty produkcji taniały. Jednakże w niektórych państwach(np. Niemcy, Austria) w roku 1923 nastąpiło załamanie gospodarcze, o charakterze dosyć ostrym, ale krótkotrwałym. Mimo wszystko, od 1922 roku obserwujemy wyraźny wzrost produkcji przemysłowej.

2. Ożywienie gospodarcze w latach 1924 - 1929

Następny okres w gospodarce międzywojennej możemy podzielić na lata 1924 - 1929. Charakteryzuje się on przejściową stabilizacją kapitalizmu. Nastąpiła względna równowaga gospodarcza, choć nie znaczyło to, iż zdołano rozwiązać wszystkie trudności poprzedniego okresu. Chwilowe załamania gospodarcze występowały m.in. w Polsce, Niemczech czy Francji. Mimo to, obserwowano intensywny wzrost produkcji rolnej, a przede wszystkim przemysłowej. Wpływ na to miały nowe odkrycia naukowe oraz ulepszanie i upowszechnianie dotychczasowych wynalazków, a także rosnąca i rozszerzająca się mechanizacja. Przyspieszenie produkcji i wzrost jej efektywności dało się osiągnąć dzięki racjonalizacji pracy, czyli wprowadzenie nowych rozwiązań organizacyjnych. W tym czasie zastosowanie na szeroką skalę m. in. znalazła energia elektryczna, rozwijała się radiotelekomunikacja, a przemyśle metalurgicznym zaczęto stosować palniki gazowe. Rosła także koncentracja przemysłu, głównie w przemyśle samochodowym(80% samochodów pochodziło z zakładów Forda, Chryslera i General Motors) i elektrotechnicznym(tu prym wiódł koncern General Electric).

3. Przyczyny Wielkiego Kryzysu.

Korzystna koniunktura sprawiła, iż wielu ekonomistów i działaczy gospodarczych zaczęła sądzić, iż przezwyciężono okresowe kryzysy nawiedzające gospodarkę kapitalistyczną. Tymczasem nadciągało nowe załamanie. Jego pierwsze zwiastuny w niektórych państwach zaobserwowano już w 1928 roku. W magazynach hurtowych i sklepach detalicznych zaczęły narastać zapasy nie sprzedanych towarów, następowała też znaczna obniżka cen niektórych surowców, wyrobów przemysłowych oraz płodów rolnych. Sądzono jednak, iż jest to stan przejściowy, który szybko minie.

Do wybuchu Wielkiego Kryzysu przyczyniła się m. in. monopolizacja życia gospodarczego. Monopole regulowały wysoką produkcję, utrzymując wysoki poziom cen. Wzrost produkcji nie szedł jednak w parze ze wzrostem płac. Powodowało to nieproporcjonalność siły produkcyjnej do nabywczej, co poskutkowało zaleganiem towarów w magazynach. Związek między produkcją, a konsumpcją został zerwany.

Na kryzys wpływ też miało sztuczne wzmożenie ruchu kapitałów. Gospodarka europejska została odbudowana w dużej mierze dzięki kredytom banków amerykańskich. Dzięki temu do Europy napływały kapitały obce, które przyczyniły się do jej rozwoju. Jednakże stanowiły one także zagrożenie dla niego, gdyż wypaczały jego kierunek.

W wielu krajach „młodych”(czyli powstałych po I wojnie światowej w wyniku traktatu wersalskiego) podstawę emisji pieniądza stanowiły zagraniczne środki płatnicze, które w swoich macierzystych krajach były wymieniane na złoto(np. dolary lub funty szterlingi) - taki system nosi nazwę systemu „waluty pozłacanej”. Każde załamanie kursu tych walut rzutowało na sytuację ekonomiczną nie tylko angielską czy amerykańską, ale też innych państw, w których obiegu znajdowały się te waluty.

Rozwinęła się także spekulacja monetarna, oparta na różnicach kursu pieniądza, dzięki czemu opłacało się przenoszenie kapitałów z jednego do innych krajów. Odpływ kapitału zagrażał bankom wskutek znacznego zmniejszenia się ich płynnych zasobów. Na giełdach wzrastał niepokój, zwiększała się podaż akcji. Zaufanie zostało zachwiane, a cały dotychczasowy system gospodarczy podważony.

Wpływ na załamanie miał także czynnik psychologiczny. Kapitaliści w krajach, do których kryzys docierał z pewnym opóźnieniem, obserwując trudności u sąsiadów, powstrzymywali się od rozwijania produkcji i dokonywania inwestycji. Spowodowało to przekształcenie się recesji w tych państwach w kryzys. Ponadto robotnicy i urzędnicy, obawiając się utraty pracy lub obniżki płac, zaczęli redukować zakupy, aby nagromadzić rezerwy pieniężne. Zmniejszało to popyt na wyroby przemysłowe i rolnicze, a w ostatecznym efekcie przyspieszało załamanie.

4. Wielki Kryzys 1929 - 1933

Kryzys rozpoczął się w Stanach Zjednoczonych jesienią 1929 roku. Jednak pierwsze oznaki załamania nastąpiły już wcześniej. W czerwcu zaczęła maleć produkcja, a od sierpnia zaczął się spadek cen. 23 października 1929 roku(dzień ten w historii został zapamiętany pod nazwą „czarny czwartek”) nastąpiło załamanie notowań akcji na giełdzie nowojorskiej. Opanowano je dzięki zbiorowemu wysiłkowi banków amerykańskich, jednak 28 i 29 października spadek kursów nastąpił ponownie, i to z jeszcze większą siłą. Posiadacze akcji, przerażeni tendencją spadkową obawiali się, że sytuacja taka będzie się nasilać, więc starali się sprzedać swoje akcję. W związku tym gwałtownie rosła podaż. Natomiast nabywcy wstrzymywali się z kupnem akcji, czekając na jeszcze niższe ceny, zmniejszał się więc popyt. Doprowadziło to do katastrofalnego spadku kursów. Wartość wielu papierów zmalała niemal do połowy(3 września przeciętny kurs akcji przemysłowej wynosił 381 $, a 13 listopada już tylko 198 $).

Jednak krach giełdowy nie był początkowym momentem załamania, tylko dramatycznym uzewnętrznieniem wcześniej już istniejących trudności gospodarczych. Spadek kursów nastąpił najpierw w Stanach Zjednoczonych, ale w zasięgu kryzysu znalazły się wszystkie kraje świata związane z systemem kapitalistycznym. Trzeba pamiętać, że od zakończenia I wojny światowej kluczowa rolę w świecie kapitalistycznym odgrywały Stany Zjednoczone i amerykański krach giełdowy musiał pociągnąć za sobą spadek wartości akcji w innych państwach. W Stanach Zjednoczonych skutki kryzysu zostały złagodzone przez tzw. Nowy Ład Gospodarczy (New Deal), czyli program reform ekonomiczno-społecznych wprowadzonych w USA przez prezydenta Roosevelta w latach 1933-1939.

5. Skutki Wielkiego Kryzysu

W krajach przemysłowych kryzys spowodował spadek produkcji, który prowadził do gwałtownego wzrostu bezrobocia, zmniejszały się dochody ludności miejskiej, a pośrednio również i wiejskiej. W krajach rolniczych, wobec słabego rozwoju przemysłu najbardziej odczuwano spadek cen artykułów rolnych, który doprowadził do pauperyzacji wsi.

Ludzi na całym świecie dotknęła nędza i głód. Wielu właścicieli w ciągu jednego dnia straciło oszczędności całego życia. W tych czasach państwo nie gwarantowało jeszcze szeroko rozbudowanej pomocy socjalnej, także wielu ludzi zostało bez środków do życia i bez szans na jakąkolwiek pomoc.

Bezrobocie w przemyśle w 48 najbardziej uprzemysłowionych krajach świata wzrosło trzykrotnie w latach 1926 - 1932(z 14 mln do 48,1 mln). Ogół bezrobotnych w Europie przewyższał liczebnie ludność Francji. Młodzież, która w tym okresie uzyskała zdolność do pracy nie miała szans na zatrudnienie, a na naukę nie posiadała środków. Bezrobocie próbowano likwidować poprzez organizowanie robót publicznych, w niektórych państwach wprowadzono zakaz podejmowania pracy przez kobiety w niektórych zawodach, obniżenie wieku emerytalnego czy przedłużenie czasu obowiązującej nauki szkolnej - działania te nie przyniosły jednak pożądanych rezultatów.

Kryzys spowodował także spadek liczby zawieranych małżeństw, a także zmniejszenie przyrostu naturalnego W niektórych krajach zwiększyła się też śmiertelność, ale nie można jednoznacznie ocenić, czy miało to bezpośredni związek z załamaniem.

W wielu krajach narastał sprzeciw wobec stosunków kapitalistycznych i pogłębiał się kryzys demokracji parlamentarnej - nastąpiła aktywizacja kierunków politycznych o skrajnych tendencjach - komunizmu, faszyzm czy nazizm oraz wzrost poparcia tych kierunków ze strony społeczeństwa. We Włoszech do władzy doszedł Benito Mussolini, a w Niemczech Adolf Hitler.

ZAKOŃCZENIE: Poprawa koniunktury i wzrost gospodarczej roli państwa w latach 1934 - 1939

Podsumowując, chociaż w różnych krajach przyczyny i przejawy kryzysu przedstawiały się w różnoraki sposób, to skutki były wszędzie analogiczne: malała produkcja przemysłowa, rosło bezrobocie, spadały dochody wszystkich grup ludności. Kryzys objął wszystkie dziedziny gospodarki: przemysł, rolnictwo, handel wewnętrzny, zagraniczny, transport, system pieniężny i kredytowy. Od 1933 roku produkcja przemysłowa świata zaczęła wzrastać, do 1936 roku osiągnęła już poziom przedkryzysowy. Jednakże w 1938 nastąpił ponowny spadek produkcji przemysłowej krajów kapitalistycznych o przeszło 19%, świadczący o kolejnym załamaniu koniunktury. Tym razem przesilenie było jednak krótkotrwałe i nie miało charakteru powszechnego. Trudności pozwoliło przezwyciężyć nasilenie zbrojeń w obliczu zagrażającej wojny i w 1939 roku produkcja znów wzrosła. Ma zakończenie warto jeszcze wspomnieć, iż załamanie gospodarcze spowodowało poszukiwanie przez kapitał prywatny pomocy państwa. Ingerencja państwa w gospodarkę była początkowo sporadyczna, jednak wraz z przedłużaniem się kryzysu rosła. A więc jednym z trwałych skutków wielkiego kryzysu gospodarczego był wzrost ekonomicznej roli państwa, który przejawiał się w postaci interwencjonizmu państwowego.

4

---