1. Majątek jednostek gospodarczych (aktywa)

Składniki majątkowe, którymi rozporządza każda jednostka gospodarcza nazywamy środkami gospodarczymi określanymi także jako aktywa. Pod pojęciem aktywów rozumie się środki gospodarcze (zasoby) jakie jednostka kontroluje (włada, dysponuje nimi) najczęściej na podstawie prawa własno­ści do nich, o wiarygodnie ustalonej wartości, które przyniosą jej przypusz­czalnie w przyszłości bezpośrednio lub pośrednio — w przypadku ich sprze­daży, zużycia, wymiany itp. — korzyści ekonomiczne w postaci środków pieniężnych lub ich odpowiedników. Środki gospodarcze (aktywa) mimo różnej postaci są dla potrzeb ewidencji ujmowane w jednorodne gru­py. Podstawowym kryterium grupowania środków, stosowanym w większo­ści krajów, a także i w Polsce, jest ich podział według stopnia możliwości ich „spieniężenia" (upłynnienia), a więc zgodnie z tak zwaną zasadą wzrastającej płynności.

Z tego punktu widzenia składniki majątkowe dzieli się na trwale zaanga­żowane w jednostce (praktycznie dłużej niż rok) — jest to majątek trwały oraz składniki pozostające w stałym obrocie gospodarczym — jest to majątek obrotowy. W ramach tych grup następuje dalszy podział środków według postaci w jakiej one występują.

Podział środków gospodarczych jednostki na grupy ilustruje schemat za­mieszczony na następnej stronie.

Z punktu widzenia funkcji jaką pełni majątek trwały dzieli się go na war­tości niematerialne i prawne, rzeczowy majątek trwały, należności długoter­minowe oraz inwestycje (lokaty) długoterminowe.

Do wartości niematerialnych i prawnych zalicza się na­byte prawa majątkowe (np. prawa autorskie, licencje, oprogramowanie kompu­terów) i inne składniki traktowane z nimi na równi, przy czym okres korzysta­nia z tych praw będzie dłuższy od jednego roku; będzie o nich mowa w roz­dziale VIII.

W skład rzeczowych składników majątku trwałego wchodzą środki trwałe i środki trwałe w budowie.

Środki t r w a ł e sa to rzeczowe aktywa trwałe i zrównane z nimi, o przewidywanym okresie ekonomicznej użyteczności dłuższym niż rok, kompletne, zdatne do użytku i przeznaczone na potrzeby jednostki. Do środków trwałych zalicza się w szczególności:

a) nieruchomości — w tym grunty, prawo wieczystego użytkowania gruntu, budowle i budynki, a także będące odrębną własnością lokale, ipoldzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego lub spółdzielcze pruwo do lokalu użytkowego,

b) maszyny, urządzenia, środki transportu i inne rzeczy (np. wyposażenie biur, magazynów, kin, narzędzia, przyrządy),

c) ulepszenia w obcych środkach trwałych,

d) inwentarz żywy.

Pod pojęciem środków trwałych w budowie rozumie się wydatki poniesione na budowę lub zakup i montaż nowych lub ulepszenie' ist­niejących środków trwałych, jak długo te czynności nie zostały jeszcze zakończone.

Cecha wspólną środków trwałych oraz wartości niematerialnych i pra­wnych jest stopniowa utrata ich wartości (umarzanie), po której zostały na­byte i wykazane w księgach rachunkowych, na skutek zużywania się lub wygasania praw.

Należności długoterminowe są to należne jednostce surny z innych tytułów niż dostawxwyrobów i towarów oraz usług, które" zostaną spłacone po okresie dłuższym od jednego roku, gdyż np. uzgodniono z od­biorcą, że zapłata za sprzedane mu dobra będzie następowała ratalnie przez kilka lat.

Pod pojęciem inwestycji (lokat) rozumie się składniki majątku naby­te w celu osiągnięcia korzyści ekonomicznych polegających na:

— przyroście wartości tych składników majątku, np. wniesionych udziałów do spółki z o.o., zakupionych akcji, przedmiotów o wartości mu­zealnej, ziemi, domów mieszkalnych, praw itp. które nie są użytkowane przez jednostkę, lecz zostały nabyte, licząc że pozwoli to na osiągnięcie większych korzyści, niż np. ulokowanie wolnych środków pieniężnych na terminowych rachunkach bankowych;

— uzyskaniu z nich przychodów w formie: .dywidend (udziałów_w_zy-skach w spółkach z o.o. i akcyjnych), odsetek od nabytych"obligacji, pienię­dzy ulokowanych na terminowych rachunkach bankowych, pożyczek udzie­lonych innym jednostkom itp.

W przypadku gdy tego rodzaju składniki majątku będą w posiadaniu da­nej jednostki dłużej niż przez 12 miesięcy od dnia kończącego rok obra­chunkowy — wówczas tego rodzaju inwestycje określa się jako długoterminowe.

Majątek obrotowy z punktu widzenia funkcji jakie pełni, dzieli się na: zapasy, należności krótkoterminowe i inwestycje (lokaty) krótkoterminowe.

Zapasy to rzeczowe składniki majątku obrotowego, do których zalicza się zapasy materiałów, produktów gotowych, produkcji nie zakończonej i towarów.

Materiały służą na ogół do jednorazowego zużycia, które następuje całkowicie w jednym cyklu produkcyjnym, i przenoszą na wytwarzane produkty całą swoją wartość. Do materiałów zalicza się zapasy surowców, któ­re stanowią istotę produkowanych wyrobów (np. skóra przy produkcji obuwia), nadają im pewne cechy (np. farby do barwienia skóry), są źródłem energii (np. paliwa płynne, stałe i gazowe) albo służą do celów ogólnogospodarczych (np. materiały na utrzymanie czystości, maszyn w ruchu) i administracyjnych (np. materiały biurowe).

Produktami gotowymi są wytworzone przez jednostkę pro­dukty zakończone, wyroby i usługi przyjęte przez kontrolę techniczny przeznaczone do sprzedamy.

Produkcja nie zakończona są to wytworzone przez jednostkę wyroby lub usługi jeszcze nie zakończone, które w zależności od stopnia ich zaawansowania w procesie produkcyjnym przybierają postać produkcji (ro­bót) w toku i półfabrykatów. Na ogół za półfabrykaty uważa się te produkty, które przeszły określoną zamkniętą część cyklu produkcyjnego, są odrębnie magazynowane i mogą stanowić przedmiot sprzedaży (np. przędza w prze­myśle włókienniczym, surówka w przemyśle hutniczym lub pozyskane do­bra przyrody).

Towary są to wytworzone przez inne jednostki gospodarcze wyroby nabywane przez jednostkę i przeznaczone do odprzedaży w niezmienionej postaci. Okoliczność, że towary są niekiedy przed sprzedażą pakowane, po­rcjowane, butelkowane itp. u sprzedającego, nie zmienia istoty rzeczy.

Należności krótkoterminowe obejmują ogół należności z ty­tułu dostaw, a więc sprzedaży wyrobów, towarów i usług oraz całość lub Tźęść należności z innych tytułów, które wymagają zapłaty przez dłużników w ciągu 12 miesięcy od dnia kończącego rok obrachunkowy (por. pkt 3 Bi­lansowanie...).

Do inwestycji krótkoterminowych zalicza się głównie krótkoterminowe aktywa finansowe tj. składniki majątku, które będą w po­siadaniu jednostki przez okres krótszy niż 12 miesięcy od dnia kończącego rok obrachunkowy, a w szczególności:

— akcje i inne papiery wartościowe przeznaczone do sprzedaży,

— udzielone innym jednostkom pożyczki,

— środki pieniężne ulokowane na terminowych rachunkach bankowych,

— środki pieniężne, którymi w danej chwili może dysponować jednostka gospodarcza; w zależności od miejsca ich przechowywania dzieli się je na gotówkę w kasie oraz środki pieniężne w banku, które są lokowane na tzw. rachunku bieżącym oraz na innych (specjalnych) rachunkach bankowych; środki pieniężne są też dzielone — w zależności od waluty na jaką opiewają — na krajowe i zagraniczne środki pieniężne (waluty obce),

— inne środki pieniężne (np. czeki i weksle obce).

2. Źródła pochodzenia środków gospodarczych (pasywa)

Z faktu majątkowego wyodrębnienia danej jednostki gospodarczej wyni­ka, że środki gospodarcze (aktywa), jakimi ona dysponuje, zostały jej po­wierzone przez właścicieli tych środków w trwałe lub czasowe użytkowa­nie. Źródła pochodzenia środków gospodarczych, czyli źródła finansowania, wskazują „kto" wyposażył jednostkę gospodarczą w odpowiednie środki gospodarcze.

Odpowiednio do tego źródła pochodzenia środków gospodarczych dzieli się na kapitały (fundusze) własne i zobowiązania..

Kapitały (fundusze) własne stanowią równowartość środ­ków gospodarczych wniesionych na stałe (trwale) do jednostki gospodarczej przez jej właściciela (właścicieli) oraz wygospodarowanych (wypracowa­nych) przez samą jednostkę w toku jej działalności, w rezultacie zatrzyma­nia na własne potrzeby części zysku.

Kapitały własne, które w spółkach nazywane są kapitałami, zaś w przed­siębiorstwach państwowych i spółdzielniach — funduszami, można podzie­lić dalej na kapitały (fundusze) powierzone oraz kapitały (fundusze) wypra­cowane.

Głównym źródłem finansowania środków gospodarczych jest kapitał (fundusz) powierzony reprezentujący wkład majątkowy pieniężny (środki pieniężne i papiery wartościowe) lub (i) rzeczowy (składniki majątku trwałego oraz obrotowego inne niż środki pieniężne). Wkład ten jest z reguły bezterminowy, lecz jego wielkość może ulegać zmianom na skutek nowej emisji akcji, przyjęcia nowych wspólników itp. w celu uzyskania środków na dodatkowe wyposażenie jednostki gospodarczej w środki . trwałe i obrotowe.

Kapitał (fundusz) powierzony przybiera różne nazwy w zależności od formy własności i formy prawnej jednostki gospodarczej. W spóikach kapitałowychowych jest on nazywany kapitałem zakładowym, zaś w spółkach osobowych — kapitałem wspólników. W prowadzonych przez osoby fizyczne jednostkach, nie mających formy spółki kapitałowej, fundusz ten nazywany jest wkładem właściciela. Przedsiębiorstwa państwowe są wyposażone w środki trwałe i obrotowe wydzielone im przez organ założycielski z majątku ogólnonarodowego. Podobnie przedsiębiorstwa komunalne są wyposażone z majątku samorządu terytorialnego przez organ założycielski (powiat, gminę) w składniki majątku ilego i obrotowego, których odpowiednikiem jest fundusz założycielski. W spółdzielniach fundusz powierzony nazywany jest funduszem udziałowym.

Przez kapitał (fundusz) wypracowany rozumie się głównie kapitał (fundusz) tworzony z pozostającej w jednostce części wygospodarowanego zysku, która jest przeznaczona na uzupełnienie kapitałów (funduszów) własnych jednostki.

W zależności od formy własności i formy prawnej jednostki gospodarczej kapitały (fundusze) wypracowane przybierają różne nazwy.

W spółkach akcyjnych i spółkach z o.o. kapitał wypracowany występuje w postaci kapitału zapasowego i rezerwowego. W przedsiębiorstwach państwowych i komunalnych fundusz wypracowany nazwany jest funduszem przedsiębiorstwa, w spółdzielniach funduszem zasobowym.

Kapitał (fundusz) własny jest pojęciem abstrakcyjnym, nie należy więc identyfikować go z określonymi składnikami majątkowymi. Każdy kapitał (fundusz) powinien mieć pokrycie w składnikach majątkowych, ale nie należą icyo ani zapasy materiałów, ani pozostałości środków pieniężnych na unku bankowym, ani park maszyn i urządzeń technicznych, którym rozporządza jednostka. Kapitał (fundusz) stanowi równowartość, nie oznaczonego pod względem składu rzeczowego, majątku pozostającego w jednostce gospodarczej.

Podsumowanie klasyfikacji kapitałów (funduszów) własnych zawiera następujące zestawienie.

Rodzaj kapitału (funduszu)	Spółka akcyjna	Spółka z o. o.	Spółka jawna, komandyto- wa, partner- ska, cywilna, osoba fizycz­na	Spółdzielnia	Przedsię­biorstwo państwowe i komunalne
Kapitały (fundusze) powierzone	Kapitał zaicładowy	Kapitał zakładowy	Kapitał wspólników właściciela)	Fundusz udziałowy	Fundusz założycielski
Kapitały (fundusze) wypracowane	Kapitał zapasowy Kapitał rezerwowy	Kapitał zapasowy rezerwowy		Fundusz zasobowy	Fundusz przedsiębior- stwa

Źródłem pochodzenia wszystkich pozostałych środków gospodarczych są szeroko rozumiane zobowiązania. Zobowiązanie jest to wynikający najczęściej z przepisów prawa obowiązek jednostki do wykonania świadcze­nia pieniężnego lub w naturze, o wiarygodnie ustalonej wartości, co spowo­duje wykorzystanie jej aktywów (środków gospodarczych). Do zobowiązań zalicza się pożyczki i kredyty bankowe, zobowiązania wobec dostawców oraz innych jednostek, a także rezerwy na przyszłe zobowiązania.

Pożyczki i kredyty bankowe stanowią zobowiązanie z tytułu pożyczonych przez jednostkę gospodarczą środków pieniężnych. W ramach pożyczek i kredytów można wyróżnić pożyczki i kredyty krótkoterminowe, których celem jest przezwyciężenie przejściowych trudności płatniczych względnie pokrycie krótkookresowego zwiększenia zapotrzebowania na środ­ki, np. wobec sezonowego spiętrzenia stanu zapasów oraz pożyczki i kredy­ty długoterminowe o okresie spłaty dłuższym niż rok, o charakterze kapi­tałowym, finansujące stałe potrzeby jednostek gospodarczych. Kredyt ban­kowy stanowi zawsze dodatkowe źródło finansowania jednostki gospodar­czej. Dzięki temu bank udzielając kredytu staje się szczególnego rodzaju wierzycielem jednostki; zyskuje on bowiem prawo do kontrolowania jej działalności i sytuacji finansowej.

Pożyczki tym różnią się od kredytów, że udzielają je osoby prawne lub fizyczne nie będące bankami.

Szczególnym rodzajem pożyczki jest emisja przez jednostkę gospodarczą obligacji, listów zastawnych, skryptów dłużnych i inaczej zwanych papie­rów wartościowych, polegająca na zaciąganiu długu u szerokiego kręgu wie­rzycieli. Jednostka sprzedając obligacje i inne papiery wartościowe zobo­wiązuje się je z nadwyżką (naliczonymi odsetkami) wykupić po pewnym czasie.

Zobowiązania wobec dostawców powstają na skutek przejściowego nieuregulowania dostawcom ich należności za dostarczone przez nich materiały, towary i usługi. Zobowiązania z tytułu dostaw i usług, spo­wodowane prawem ich zapłaty z pewnym opóźnieniem, nazywane są niekiedy kredytem towarowym (kupieckim).

Inne zobowiązania wynikają np. z regulowania zobowiązań wo-l'cc pracowników w odstępach miesięcznych. Do innych zobowiązań zalicza MV również zobowiązania wobec urzędów skarbowych z tytułu podatków, zo­lu iwiązania wobec Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) z tytułu składek ubezpieczeniowych itp. Również zobowiązania, podobnie jak należności, mogą wymagać spłaty w okresie dłuższym niż rok (są to zobowiązania długo-inminowe) lub krótszym od roku (zobowiązania krótkoterminowe).

Rezerwa na przyszłe zobowiązania jest to szczególny ro­dzaj zobowiązań, kiedy to — mimo nieznajomości w danej chwili terminu l osób, wobec których zobowiązanie zaistnieje — istnieje duże prawdopo­dobieństwo powstania obowiązku wykonania świadczenia, którego kwotę można wiarygodnie określić. Np. przyszłe zobowiązania z tytułu napraw gwarancyjnych.

Z chwilą rozpoczęcia działalności przez jednostkę gospodarczą jej środki gospodarcze ulegają codziennie najrozmaitszym zmianom. Między innymi następuje:

1) zamiana środków pieniężnych w materiały (na skutek zapłaty za dostawy), materiałów — w wyroby gotowe (w produkcji), a wyrobów goto­wych — w należności (na skutek sprzedaży), należności zaś w środki pie­niężne (po zapłacie);

2) zaciąganie i spłata zobowiązań przez jednostkę gospodarczą, np. za­ciąganie i spłata kredytów bankowych, zaciąganie i spłata zobowiązań wo­bec pracowników z tytułu wynagrodzeń za pracę, wobec dostawców z tytułu dostaw, podatków, ubezpieczeń itp.;

3) osiąganie zysków i ponoszenie strat oraz wiele innych zmian.

Aby po upływie roku obrotowego (obrachunkowego), który stanowi podsta­wowy okres za jaki następuje pomiar wyniku działalności jednostki, można było udzielić ścisłej odpowiedzi na pytania: jakie były przyczyny (źródła) zmiany ogólnej sumy wkładu majątkowego wniesionego do jednostki gospoda­rczej oraz jakimi kwotami wyraziły się zmiany, konieczne jest zarejestrowanie początkowych stanów środków gospodarczych oraz kapitałów (funduszy) włas­nych i zobowiązań. Nie wystarcza do tego celu zapisywanie samych zmian, ja­kim ulegają środki gospodarcze i ich poszczególne grupy bądź kapitały (fun­dusze) własne lub zobowiązania.

---