Psychologiczne koncepcje człowieka - notatki

dr Anna Dyląg, UJ 2009/10

PSYCHOLOGIA JAKO NAUKA O CZŁOWIEKU

Poszukuje

• (1) tego co wspólne dla wszystkich

• (2) tego co indywidualne i unikalne

Podstawowe kategorie w psychologii

• osoba - konkretna jednostka ludzka (osobą się „jest”)

• osobowość - konstrukt hipotetyczny (osobowość się „ma”)

Psychologia jako nauka
(zbiór teorii naukowych)

Teoria

(Kopaliński 1983, za Gałdową 1999) - zbiór praw, definicji, hipotez rzeczowo i logicznie powiązanych w całość.

3 Funkcje nauki (psychologii)

• opisywać (zachowania człowieka) - warstwa opisowa - poszukiwanie odpowiedzi na pytanie „jacy jesteśmy?” W tym celu powstają typologie osobowości, zaburzeń psychicznych, itd.

• tłumaczyć - warstwa wyjaśniająca (za pomocą konstruktów hipotetycznych, np.: osobowość) - odpowiadać na pytanie „dlaczego ta osoba tak się zachowuje, itd.?”

• przewidywać - warstwa prognostyczna - szacować jak osoba zachowa się w przyszłości (np. jakim szefem będzie? Czy będzie sumiennym pracownikiem? Itd.)

Wyzwania współczesności

Obecne czasy (chaosu i turbulencji) wymagają wyjątkowych zasobów psychologicznych (a może powrotu do stylów pierwotnych - grupa - tolerancja - koegzystencja z naturą?)

Współczesne cechy sukcesu

?

IQ czy EQ

Inteligencja racjonalna / osiągnięcia naukowe i specjalistyczne umożliwiają rozwój indywidualny

Inteligencja emocjonalna umożliwia awans w grupie / organizacji współpraca, mediacja, przywództwo, adaptacja do zmian

Asertywność

• Ja OK - Ty OK.

• Pozytywny obraz samego siebie i innych

• Ciągłe doskonalenie poprzez znajomość i akceptację swoich słabych stron

Kreatywność

Twórcze rozwiązywanie problemów

• Nastaw się pozytywnie (Can do it!)

• Myśl o problemie ale nie denerwuj się, daj sobie czas

• Nazywaj problem i przyglądaj się - sposób sformułowania determinuje możliwość rozwiązania!

• Wypracuj wiele rozwiązań - dobrze jeśli są szalone i - póki co - nierealne

• Prawdopodobnie wpadłeś już na genialne rozwiązanie!!!

• Na samym końcu chłodno je oceń

TRZY SIŁY W PSYCHOLOGII KLASYCZNEJ

I nurt psychodynamiczny

II behawioryzm

III psychologia humanistyczna

I. Nurt psychodynamiczny

Z. Freuda teoria psychodynamiczna

• Czy to teoria naukowa?

• Determinizm - rządzi nami nieświadome

• Psychoanaliza - drogą do „wyzwolenia”

Freuda koncepcja osobowości

Słowa kluczowe:

• psychodynamika,

• id, ego, superego,

• stadia rozwoju psycho-seksualnego,

• nerwica, mechanizmy obronne osobowości

Struktura psychiki wg Freuda

• Id - sfera popędów - rządzi nią zasada przyjemności

• Ego - płaszczyzna rozwiązywania konfliktów pomiędzy Id a Superego - zasada rzeczywistości, ja realne

• Superego - sfera nakazów i zakazów, ja idealne

STADIA ROZWOJU wg Freuda

Stadium / zadanie rozwojowe - [konsekwencje fiksacji]

• Oralne - odstawienie od piersi / butelki

Do 1,5 r.ż. / drażnienie ust - [nadmierne jedzenie, palenie, żucie gumy, gryzienie; okrucieństwo w słowach lub zależność od innych]

• Analne - trening czystości

2-3 r.ż. / wydalanie - [skąpstwo, odkładanie na ostatni moment lub pedanteria, schludność, sztywność, sumienność]

• Falliczne - udana identyfikacja z rodzicem tej samej płci

3-6 r.ż. / zabawa narządami płciowymi Kompleks Edypa, Kompleks Elektry, osobowość Don Juana, [ambiwalentny stosunek do własnej płci - mało męscy mężczyźni, mało kobiece kobiety]

• Latencji - przekształcenie impulsów seksualnych w zachowania akceptowalne społ.

6 r.ż. do dojrzewania / faza uśpienia popędu - [wyparcie dążeń seksualnych]

• Genitalne - (1) zdolność do stworzenia związku opartego na miłości erotycznej, (2) zdolność do produktywnego, twórczego życia i wykorzystania talentów

Od okresu dojrzewania / zbliżenie fizyczne i psychiczne - [brak satysfakcji w kontaktach seksualnych, impotencja]

Mechanizmy obronne

Nieświadome środki psychiczne służące redukcji lęku i odsunięciu niechcianych myśli / dążeń, na przykład:

- wyparcie, - projekcja

- zaprzeczanie, - racjonalizacja

- intelektualizacja, - sublimacja

Psychoanaliza - przedstawiciele

• C.G. Jung

• A.Adler - kompleks niższości i wyższości

• K. Horney - wpływ kultury na nerwice

KONCEPCJA C.G. JUNGA

Psychologia analityczna

Słowa kluczowe:

• nieświadomość indywidualna i kolektywna,

• archetypy,

• cień,

• Persona, Animus i Anima,

• proces indywiduacji,

• ekstrawersja i introwersja

Psychika wg C.G. Junga

cały obszar psychiki - jaźń, zawiera zarówno element świadomy jak i nieświadomy

Ego

• Ego to „zespół wyobrażeń - centralne pole świadomości” ale nie można go całkowicie opisać, jest złożone.

Ego posiada społeczną reprezentację - Personę, maskę

Cień

-jest zbiornikiem niechcianych, tłumionych emocji

- konfrontacja z cieniem (naszą ciemną stroną) jest bolesna ale konieczna do rozwoju

MODEL WIELKIEJ PIĄTKI

• O - otwartość

• C - sumienność

(niezawodność)

• E - ekstrawersja

(uspołecznienie)

• A - ugodowość

• N - neurotyzm (nagatywna emocjonalność)

(Costa, McCrae, 1987)

Koncepcje psychodynamiczne
- a zarządzanie

• Rozwój wzmocnienie ego, czyli:

- zyskiwanie niezależności,

- pokonywanie barier,

- wykorzystanie pełni potencjału twórczego,

• lepsze funkcjonowanie społeczne,

• zwiększanie stopnia odpowiedzialności

Koncepcje psychodynamiczne
- a zarządzanie

Środki / metody:

• samoświadomość

• praca nad sobą (z terapeutą / trenerem / mistrzem / coachem)

• analiza transakcyjna (E. Berne)

• metody twórczościowe

II. Behawioryzm

Behawioryzm (ang. behaviour - zachowanie) kierunek w psychologii XX w. (1913-1930)

• Człowiek czarną skrzynką

• Bodziec --- X ---- Reakcja

• Pojęcie wzmocnienia - konsekwencje danego zachowania (powtarzalność lub unikanie)

• Przedstawiciele: Watson, Skinner, Thorndike, Pawłow, Hull

Człowiek to……układ zewnątrz-sterowny, kontrolowany / zdeterminowany przez środowisko zewnętrzne

Dominująca rola… środowiska i wpływu otoczenia

Założenia

- odrzucenie pojęcia świadomości jako konstruktu

- odrzucenie introspekcji jako metody subiektywnej

- koncentracja na badaniu wyłącznie bodźców bądź ich układu (sytuacji)

- analiza konsekwencji oddziaływania sytuacji na zachowanie (badanie reakcji)

Zachowanie człowieka

to zespół reakcji ruchowych i zmian fizjologicznych będących odpowiedzią organizmu na określone bodźce nie tylko w przypadku prostych odruchów, ale również dla bardziej złożonych problemów (rozwiązywanie zadań intelektualnych, konflikty motywacyjne, myślenie itp.).

Zadaniem psychologii ma więc być badanie związków między bodźcami i reakcjami (formuła S-R, czyli stimulus-reaction) oraz wywieranie wpływu na zachowanie się ludzi. 

Zachowanie człowieka - jest narzędziem / instrumentem do zachodzenia pewnych konsekwencji

Wzmocnienia

konsekwencje zachowania instrumentalnego, które sterują zachowaniem

Wzmocnienia pozytywne i negatywne

(+) pożądane i oczekiwane np.: uznanie społeczne

(-) niepożądane, np.: krytyka

Zachowaniem można sterować

można sterować poprzez dobór odpowiedniego systemu nagród i kar

Wolna wola

to fikcja semantyczna, procesy psychiczne nie istnieją

Przedstawiciele:

W. Wundt, niemiecki psycholog, filozof i fizjolog, założyciel pierwszego laboratorium psychologii eksperymentalnej w 1879r. (uznawany niekiedy za rok narodzin psychologii jako samodzielnej dyscypliny naukowej)

W.J.B. Watson, Amerykanin, prekursor kierunku (1913)

B.F. Skinner (behawioryzm radykalny)

E.L. Thorndike (behawioryzm umiarkowany)

C.L. Hull (neobehawioryzm - czynniki pośredniczące)

Osobowość i rozwój człowieka to

efekt zewnętrznych bodźców i uczenia się (niewielkie znaczenie mają cechy wrodzone)

Przełożenie na nauk o organizacji i zarządzaniu zarządzanie

• Siła uczenia (się)

• Koncentracja na zachowaniach i efektach - oceny pracownicze, feedback

• Siła szkoleń i treningów

• Podejścia do motywacji (skuteczność nagród i kar) - behawioryzm jest tu jedną z podstawowych koncepcji

Teoria wzmocnienia B.F. Skinnera

BODZIEC REAKCJA KONSEKWENCJA SKUTEK

- zachowanie jest narzędziem do osiągania pewnych konsekwencji

Prawo skutku - modyfikacja zachowań

Skutki poprzednich zachowań wpływają na postępowanie w przyszłości

Zakłada się, że ludzie postępują tak, jak postępują, gdyż nauczyli się w przeszłości, że pewne zachowania niosą za sobą określone konsekwencje (nagrodę a inne karę). Jeżeli skutki zachowań są pozytywne można oczekiwać, że zachowanie zostanie ponowione (większe prawdopodobieństwo powtórzenia zachowania); jeżeli skutki są nieprzyjemne, można oczekiwać, że dojdzie do modyfikacji zachowań (mniejsze prawdopodobieństwo powtórzenia zachowania).

Przeniesienie na dziedzinę zarządzania

- kilka rad dla kierowników

- nagrody / kary należy najlepiej stosować bezpośrednio po wydarzeniu,

- nie należy nagradzać wszystkich jednakowo - należy różnicować częstotliwość i siłę nagród

oraz kar (surowość i nieuchronność kary),

- brak reakcji może również modyfikować zachowanie,

- należy mówić podwładnym co należy robić aby uzyskać wzmocnienie,

- kierownik powinien zachowywać się w sposób sprawiedliwy i konsekwentny

III. Psychologia humanistyczna
(lata 50-te i 60-te XXw.)

• Od pacjenta do klienta

• Klient partnerem terapeuty

• Przedstawiciele:

- A. Maslow - potrzeba samoaktualizacji

- C. Rogers - terapeuta lustrem, mniej dyrektyw, więcej wsparcia, podążanie za klientem

Psychologia humanistyczna

Potrzeby klienta (raczej niż problemy):

• Jak mogę rozwinąć swój potencjał, kompetencje, umiejętności?

• Jak mogę być lepszym szefem, bardziej asertywnym pracownikiem?

• Jak odnaleźć i rozwinąć swoje talenty i uzdolnienia?

Zasady postępowania terapeuty / doradcy:

• Klient jest ekspertem - najlepiej zna swoje potrzeby

• każdy jest inny (indywiduum) - i to jest właściwe

• Terapeuta „podąża za” klientem, aktywnie słucha, dąży do głębokiego zrozumienia

Przedstawiciele

• Abraham H. Maslow - teoria potrzeb

• Gordon Allport, Charlotte Buhler, George Kelly, Carl Rogers - w roku 1963 ta grupa powołała Amerykańskie Towarzystwo Psychologii Humanistycznej 

Przełożenie na dziedzinę zarządzania

Ps. humanistyczna - a zarządzanie

• Motywacja (jako cecha i funkcja) - zapewnienie jak najpełniejszej gamy motywatorów

• Styl przywództwa - podejście do pracowników: mniej kontroli, raczej zapewnienie warunków rozwoju (np.: przywództwo sytuacyjne K. Blancharda)

• Komunikacja społeczna (N-komunikat-O)

• Rozwój umiejętności i kompetencji (coaching, treningi, szkolenia, warsztaty)

• Zarządzanie jakością (myślenie w kategoriach ciągłego rozwoju i doskonalenia, rola klienta), i in.

Piramida potrzeb A. Maslowa

Potrzeby wyższego rzędu (samorealizacji, uznania)

Potrzeby niższego rzędu (przynależności, bezpieczeństwa, bytowe-fizjologiczne)

Psychologia poznawcza - aktualny nurt (IV siła?)

Dziedzina / paradygmat (?) badająca funkcjonowanie umysłu rozumianego jako system przetwarzania informacji

Psychologia poznawcza

Wybrane obszary badań:

• modele umysłu i sposoby przetwarzania danych, myślenie, rozumowanie,

• neuronauka i sztuczna inteligencja,

• procesy decyzyjne i rozwiązywanie problemów,

• tworzenie pojęć, koncepcji, planów, scenariuszy,

• pamięć i uwaga, koncentracja, zasoby,

• wiedza - zbieranie, gromadzenie, wykorzystywanie, typy wiedzy,

• percepcja - spostrzeganie,

• język, opisywanie, uczenie się, nazywanie, planowanie mowy, nabywanie wiedzy językowej, i in.

Przykład teorii z psychologii poznawczej

na przykładzie Noama Chomsky'ego teorii „niezmienników językowych”

„…Według Chomsky'ego, dziecko nie może się nauczyć języka na drodze warunkowania, ponieważ wypowiada zdania, których nigdy nie słyszało, a ponadto robi błędy (…), których nigdy nie byłoby w stanie podsłuchać u dorosłych...

Wobec tego dziecko musi dysponować wrodzoną kompetencją językową, której na początku nie ujawnia, ale która stanowi podłoże procesu przyswajania języka. Dzięki wrodzonej kompetencji językowej, proces ten jest niezwykle szybki i wydajny (…).

Chomsky sądził, że ta wrodzona kompetencja językowa, którą odróżnia od wykonania, przybiera postać uniwersalnej gramatyki: systemu reguł leżących u podłoża każdego języka i określających zasady poprawnego łączenia słów w zdania.

Teoria głosi (…), że ludzie są w sposób wrodzony przygotowani do przyswajania złożonego systemu symbolicznego, jakim jest język, ponieważ wszystkie języki mają wspólne podłoże syntaktyczne…”

(na podst. fragmentu książki Psychologia poznawcza, 2006)

Wyzwania współczesności - wielkie pytania psychologii:

- wrodzone czy nabyte?

- fatum / los, uwarunkowanie czy wybór?

- czego jeszcze nie wiemy, że możemy (a możemy lub niedługo będziemy mogli)?

- poznanie siebie i innych

- rozwój, zmiana, wpływ na innych

- jak być szczęśliwym?

UWAGA: Ogólne zagadnienia egzaminacyjne

1) Założenia 3 podstawowych nurtów psychologicznych (behawioryzm, psychoanaliza, ps. humanistyczna); w tym: kluczowe pojęcia i koncepcje Freuda, Junga, Skinnera, Maslowa, Rogersa

2) Znajomość wybranych 3 teorii z dziedziny psychologii poznawczej (np.: n.t. uwagi, pamięci, inteligencji, mowy i języka, podejmowania decyzji, sztucznej inteligencji)

3) Osobowość - w ujęciu modelu Wielkiej 5

4) Temat wolny (dla osób, które nie miały prezentacji) dodatkowe 15 min po egzaminie właściwym (test)

---